Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXII, Number 3, 18 Ianuali 1923 — Page 2

NUPEPA KUOKOA HONOLULU, T. H, POAHA. IANUARI 18, 1923.

ELUA

He Aoao Keia i Hookaawaleia no na Manao o ke Komisina o na Home Hawaii Hoopulapula Lahui

Ke Ola Mamua, Mahope ka Hoopukapuka


iki iho ia, a ua nui ka ulu o keia halakahiki ma na Kona, ame na wahi like ole ae no hoi o kakou Ua kanu nui ia no e ko kakou mau kupuna oia mau au, aka, i keia mau makahiki hope mai nei nae i oi ae ai ke kanuia o keia mea, a e oi aku aua no ma keia mua aku, a wahi a kekahi poe, e lilo ana ka helu eka- hi o na mea ulu o Hawaii nei i keia mea o ka halakahiki. Ma ka hoike a na kanaka loea ma keia oihana, he wela io no keia aoao o keia kuahiwi no keia oiha- na, aka, me ka uhi ana i ka pepa i hanaia mai ka laina ko mai, e loaa ana no ka ma'u kupono no ka ulu maikai ana o keia mea o ka hala- kahiki ma keia wahi. Aole wale no keia mea o ka uhi ana i na mea kanu he mea hou i na kanaka Hawaii aole loa. Ua uhi mau na kanaka o na aina wela i ka Iakou mau ma- hinaai kalo, me ke amau, a ua kapa na Hawaii ia mea he "pulu", ^ ua ike iho nei na haole kanu hala kahiki i ka holomua o keia mea, a eia no hoi keia pepa ke hanaia mai nei ma Olaa, Hilo, no keia oihana Ua loaa mua keia mea o ka pepa i kekahi haole ma Olaa, me ka mana oia ka mea e emi iho ai ka ulu an o ka nahelehele o kela mahiko, a mai ia hana ana, na hoaoia no ke kanu halakahiki i mea e uuku mai ai ka ulu ana o ka nahelehele, a ike pu ia iho nei, mahope o. ka hoao ana, he mea hoomau i ka ma'u o ka lepo. A o keia ke kumu i manao ia ai e hiki pono ana e ulu ka hala kahiki ma keia mau aina wela a papaaia. Ua kaa mao aku o ka hoao, keia mea o ka manao ana o kanu hala- kahiki ia Maunaloa, no ka mea lua paa ka hoolimalima a ua lilo aku keia mau eka he 5,000 i kekahi Ku kanu halakahiki no 17 makahiki. A ke hoolala nei na kanaka no ka hoomaka ana aku e hoi ma keia mai aina no ka hoomaka ana o k^ii oihana. Aolo i manaoia e kukula koke na halehana kini i keia mana- wa, aka, ma keia mua aku pala o hoomaka ai. Eia pu no hoi he mau eka i ikeia mai ka 3,000 ahiki i ka 3,500, e paaia nei e ke Komisina Home Ha- waii, ma na aina i hookaawaleia no na Hawaii. O keia mau aina nae ua oi aku Ka maikai mamua o kela mau aina o Maunaloa. Ma na aina o Palaau ame Hoolehua, ua hiki e ikeia e ka poe holona, he mau aina ia e hiki ana e ulu na mea IKO ole. Ka mua, he haule na mau ia keia mau aina. O ka lua, aia mana aina maluna aku o keia, ma Kaae, ke kanuia nei i ka halakahiki, a ma na wahi i loaa ka lepo maikai, ua ulu maikai ka halakahiki. Nola- ila, ma na ano apau, ua kaa aku mao o ka hoao ana, ke kulana kanu hala o keia mau aina o Molokai Ke manao nei kekahi poe, e huilo ana ka ikaika o ke kopaa mala6 o ka halakahiki, ma keia mua IKU. I keia mau la o ka makahiki i .i ila aku, ua ikeia o na loaa, i ka pau ana o ia makahiki i Iune 30, 1922, he $43,000,000 na loaa mai k^ ko- paa mai, a o na loaa mai ka hala- kahiki mai; $20,000,000, aneane hoo- kahi hapa o ka loaa kopaa. A i ko kakou hoomaopopo una, o ka ohuna kopaa, oia ka oihana kahiko o Ha- waii nei, a o keia mea hoi ^ ka halakahiki, no koia mau mala^iki pokole wale ae nei no, e ike iho ana kakou, i ka aneane pololei paha auanei o ka wanana a keia mau haole. A ke hoomaopopo ilo'i no hoi kakou, aole i kana mai n; aina o na mokupuni like ole o kakai nei, i hiki e kanuia i ka halakahiki, e iko hou iho ana kakou, i ka alena ole paha auanei o ka nui o keWniea o ka halakahiki. O ka oihana ko- paa ke hoomaka mai nei e uO; nui ma na wahi like ole o keia i^nua. He oiaio ua nui na kanaka ea) nei i ke kopaa, a ma kekahi a'alp no nae, e ike iho ana kakou, O; nui aku ana ke kanuia o ke ko0^a na wahi like ole a ua hiki e loa! Ke ko ma na aina anuanu, mai ulaaia mai. A o keia oihana no hoi ke pii mahuahua mai nei ma 0i^a ame Pilipine. Aole i pau mai k. ^ui o na aina ma keia mau mokupuni i hoikeia ae la no ke kanuia i ke ko. Ma na moku nina o Ii^pine, akahi no a hoomaka, a ina e pau ana na aina i ke kanuia i ke ko, e nui loa aku ana keia mea mamua o ka hiki e pau i ka aiia, ; ^o ia kumu e emi loa mai ana kei i ku- mukuai. Aka, ma keia ma wahi o Cuba ame Pilipine, he ulu o ka halakahiki, aka, aole elike ' ' me ko Hawaii nei. A no ia "mu, e hiki ole ana e lawa ka [ ^ ai halakahiki o ke ao nei, i n wahi kanu halakahiki o Hawaii 'ei o keia mau la. E ike aku ana kakou i ka pii mahuahua ae o $ aina kanu halakahiki o Hawaii ^ i ma keia mua aku. A o kekahi' ' hoi, mamuli o ka maikai o kei' huaai i hookomoia iloko o na kini e nui mai nei ka poe makemake, keia makahiki i hala aku la, aol - lawa ka poe makemake i keia H ai- He nui no na aina o Molokai i kupono i ke kanu halakahili e paa ia mai nei e ka Ohana Ooo! ) a he	nui no na aina e paaia mai nei e ka poe like ole ma keia mokupuni. O ka ninau ano nui wale no oia keia: O ka loaa o ka hale hana kini. E nui wale no ka uku e loaa ana i na kanaka kanu halakahiki imi na aelike e hanaia aku ana, aka, aole no nae e hiki ana e ikeia aku na pomaikai oi aku o keia oihana, ma ka hoouna ana mai i ka halaka- hiki i Honolulu nei e hanaia ai ilo- ko o na kini. He nui na kuia mu keia hoouna ana mai. Aka, ina e kukuluia ana kekahi mau hale hana kini ma Molokai iho no, e ike aku ana kakou i ka nui aku o na pomaikai e loaa ana i ka poe e komo ana iloko o ia oihana. Eia ke kiiia mai nei na aina o paaia nei e ke Komisina no ka hoo- limalima aku me ka hui hana kini halakahiki. A ke ku nana nei ke- kahi mau Komisina no ka ae ana aku e hoolimalima. aka, o kekahi hapa o ke Komisina ke ku nei me ka manao e haawi mai no i na ka- uaka Hawaii no ke komo ana aku iloko o keia oihana. Ua emi mai na loaa a ke Komisina, a me keia emi pela paha kekahi apee o lakou i manao ai e hoolimalima io aku, a ma ia alanui e hoonuiia ae ana na loaa o ke Komisina. Aka, ma ke- kahi aoao ae hoi, ua ai? no kekahi u-.ie Hawaii na lakou i-o ka lakou mau dala e hoohana aku ai, me ke kauka'i ole aku i na dala a ke Komisina: A ma kekahi alanui hou aku no, ke aa mai nei no kekahi mau hui hana kini halakahiki, e haawi mai i dala na ka poe e komo ana iloko o keia oihana. Nolaila ma na ano apau, aole he hopohopo ana no ka holomua o keia oihana ma Molokai, koe wale no, o ka loaa ana o ka hale hana kini. Ke loaa keia, ua pau ka pilikia o na Hawaii, a ua hiki ia lakou e nee aku no ka lawe ana ao i keia mau aina no keia oihana ano nai o alu ae nei maluna o Hawaii nei. Aole ka oihana kanu halakahiki i lilo i mea hiki ole e lawelaweia e na kanaka Hawaii. O ka miki- ala mau, ame ka hana ana i mea e emi iho ai ka ulu ana o ka nahele- hele, ka hana nui o keia oihana. O ka ike ana i ka manawa maikai ua hiki loa e hoomaopopoia ma ke kanu ana a na kanaka e kanu mai nei i keia mau la. O ka loaa ana o na wahi lepo maikai, e hiki ana no e ikeia ia mea. O ka mea nui o ka hiki ana i ke kanaka e mala- ma i kaua mala me ka maikai ame ka maemae aole nahelehele. A ke ku nei ko oukou meakakau, a hoike aku, e hiki loa ana i na kanaka e lawelawe i keia oihana me ka maa- lahi. E lilo kakou na Hawaii i poe e kokua pu ana ma koia oihana ano nui e ulu mai nei maluna o na pa- palina aloha o Hawaii nei. He oi- hana hoopomaikai, a e lilo o ka- kou pu kekahi e ohi i na pomaikai. hoomanawanui no elike me ka ke kanawai Hoopulapula e kau mai nei. Aole dala ma kou aoao e lilo ana, ke makemake ae oe e haalele i kou apana aina. Ma keia kana- wai, inu e hiki ole ana i ke kanaka ko hoomanawanui, ua hiki loa i ke Komisina ke hoihoi aku i ko mau dala, ame ka wehe hou ana ae i kela apana aina no kekahi kanaka Ha- waii hou aku. Aka, e ike mai nae kakou i na hana ma ka aono o ke kanawai hookuonoono e ku nei, a o lilo keia hoohalikelike ana, i mea no kakou e ike mai ai, i ka pomai- kai oi ae ma keia kanawai hoopula- pula: Aole, uku mua ana o ka ha- panui o ka waiwaiio o kou apana. A ua hoike aku nei ko oukou mea- kakau no keia ninau. Aka, i ka weheia ana o na aina o Waiakea, ua hiki aku ka nui o na apana aina i ka 187 wale no. Aka he mau tau- sani ka nui o ka poe i makemake e loaa keia mau apana. Ua hoikeia mai nae i ka manawa o ke koho ana o na apana mahope o ka hukiia ana o na helu, ua haalele aku kekahi poe i ko lakou mau helu, a ma kahi o ke tausani a oi, he mau haneri uuku wale no kai hele aku e koho i na apana. No keaha hoi i emi ai. Ua ike na kanaka i komo aku ua nui loa ka auhau o keia mau apana aina, a ua lawa ole ia poe i ke dala. Ma ka aoao hoi o keia mau apana aina mua o Molokai i weheia iho nei, he 70 no a oi poe i noi mai i na apana he 21. A o na kanaka i waeia no keia mau apana, nole hookahi o Iakou i haalele i ka hele ana e wae i ko lakou mau apa- na. I keia la ua pau keia mau apana, a ke noho mai nei kekahi poe maluna o ko lakou mau aina, a ua ulu na mea kanu. Aole dala uku mua; aole pilikia i ka wai, no ka mea ua laweia aku a ka i ka ipuka o kona hale; ua loaa nu ala- nui; ua paa na pa; ua loaa keia mau mea apau, me kou uku ole hoo- kahi keneka. O kou uku moku wale no, ma kou pakeke, a ua koi ia mai nae e haawi aku i kou ikaika no ka holomua o kou apana aina. Aole no oe i wae i kou apana aina no ka hoi ilaila e molowa ai, aka, ua wae oe no ka hana, a ke hana nei keia poe, me ka hoomaemae ana	i na kiawe maluna o ka aina. Ea, he hana hiki ole anei keia i ke ka- naka manao hana. Aole, a, o keia ka haawina hoomanawanui i make- makeia e ko oukou meakakau. E HOOKAMAAINA ME KA HOO- MANAWANUI. O ka haawina o ka hoomanawa- nui, o ia paha, kekahi haawina ano nui o ke ola kino ana o ke kanaka. He haawina keia i loaa me ka ika- ika wale no o ka hoao, a he kaka- ikahi wale o na kanaka i hiki e loaa keia haawina. O ka ninau e waiho ia nei i na kanaka Hawaii o keia mau la, ua loaa anei keia haawina i nu Hawaii o keia la! Ke manao nei au, ua lona no. I ka manawa i hoi aku ai o Koi, kekahi o na Pukaua a Umi, i ke au e noho alii ana keia Moi aloha ia Hawaii mokupuni, e ninau i kona kaikuahine, aia la ihea i waiho ai ke kino o Umi, ua hoike aku ke kaikuahine, "Aia la i Kailua." Ua pane aku o Koi, "I ka po o ka hookahi anahulu mai keia po aku, e hoea hou mai ana au i neinei me na iwi o ke Alii a kaua. K hoike aku oe i ko kane o hoomakaukau iho i kaula, a e lawe ana oia ia'u i kekahi o na ana huna o keia mau pali e kau mai nei." I ka hala ana aku o Koi no Kailua, e kii i na iwi o ke Alii ana, ua hoomaka iho la ke kaikuahine e hoomaopopo, i ka manao o keia kii ia mai o ke kane e hele e huna pu i ka iwi o Umi, a ike iho la oia, e make ana ka ke kane i kona kaikunane. O ka uwe, oia ka haawina i ikeia aku, aka, o ka hoi ana aku a hoike i ke kane, i kona make, aole loa keia wahine, i hoike aku. Aole paha e hiki ia kakou o manao aole i aloha keia wahine i kana kane, aka, ua oi ae ke aloha i na iwi o ke Alii mamua o na mea aloha e ae. A ua huna oia i keia make, me ka ehaeha nae o ka naau i ke aloha kane. I ka hoi ana aku o Koi me na iwi o Umi, na lawe io aku no ke kaikoeke e hoike i ke ana huna no na iwi o Umi, aka, ua make nae ia Koi, o hooia mai e awaha kahi i hunaia ai o na iwi o kana alii aloha. Ma keia huna ana a keia wahine i keia make o kana kane, kakou e ike iho ai i ka naau hoomanawanui i loaa i na wahine Hawaii i na la i hala wale aku. He haawina nani a ku i ka walohia, keia mea o ka hoomanawa- nui. A he lehulehu wale o na haa- wina o keia ano i auamoia e ko ka- kou mau kupuna. I keia mau la o ke kunana ana mai o ka poe naauao o kakou nei me ka hoike mai i ko lakou kanalua i ka hiki i na kanaka Hawaii o keia mau la e loaa ka hoomanawa- nui ana i na mea e ku mai nei e akeakea i ko kakou neo mua ana aku ma ke ano lahui. Ke manaoia mai nei kakou, aole kakou i hiki e ku aku e hoomanawanui, i na inea o ka noho ana maluna o na aina hoopulapula o kakou e weheia mai nei ma Molokai. Ke oleloia mai nei kakou, i ka ike ana o ke kauaka Hawaii, aole e loaa koko aua na pomaikai, e haalele ana oia i kana hana, a e haalele ana i kela aina, a e hoi hou mai ana no e noho ma- loko o na rumi liilii o na hale hoo- limalima o Honolulu nei. No ko oukou meakakau nei, aole o'u manao e hiki ana i na kanaka Hawaii i ike i na pilikia o ka noho ana ma keia mau rumi liilii, e aa ana e haalele i kela noho akea ana, e hanu ana i ke ea maikai a ke Akua e haawi wale mai nei no ke ola kino o na kanaka ana i Imua ai. Aole loa. Ke hilinai nei au e loaa ana ka hoomanawanui i ke kanaka Hawaii, a e hoike mai ana i kona kupau, a e auamo i ka eha- eha o ua la mua o ka noho aua aku ma kela mau aina, no ka mea ma ka hala ana o ua la mua, e ike aku ana oia i ka oi aku o na po- maikai e loaa mai ana iaia, mai kela noho kuokoa ana. O ka mua, e hoohana ana oe i kou apana aina nou iho. Aole paha i lawa na dala ma kou aoao e hoo- hana aku ai me ka hikiwawe o na hana, a no ia kumu, e komo ana oe o hana me kou mau lima ponoi. I keia hana ana au, aole e ike koke ia uku ana na pomaikai, a aole no loi oe e ike ana i ka Ioaa mai o ka uku o kei ahana au, ma ka pau ana o kela ame keia pule, elike paha me ka mea i maa ia oe ma Honolulu nei. No keia mau kumu, e ulu mai ana na manao, ua oi aku ka luhi o keia noho ana, ame ka ulolohi o na pomaikai, mamua o ka hiki e hoomanawanuiia e oe. O ka hopena, ua haalele aku oe i ka uoho hana nou iho, a ua hoi hou mai a noho hoopiliwale aku malalo o na haku hana ma Honolulu nei. O keia nae na mea e upuia mai nei e kekahi poe i manao aole loa e hiki ana i na kanaka Hawaii ke ku a hana no lakou iho, no ka mea aole e hiki ia lakou ke hoomanawa- nui. Ma kekahi aoao o keia ninau ano nui, e hiki ole io ana no e ikeia aku ka hopena no kekahi manawa, aka, ma kekahi aoao hoi, ua lawa na hana hoomanawanui i hoikeia mai	e na kanaka Hawaii i lawe ae i ko koikoi o keia mau ahewaia aua. Ma- hope o ka noho loihi ana o kekahi kanaka malalo o kekahi mau haku hana, a e kauka'i ana na kela haku hana e kuhikuhi mai i ka mea a kona mau lima e lawelawe ai, a o ka uku ma kona aono e loaa mai ana, oia no na dala ma ka pau ana o ka mahina, a o keia mau dala, ua hiki iaia ke ike iho, e lawa ana no, ke hoomakaulii oia, ma ia wahi no, ua pau ae la ka manao nee mua ana o kela kanaka. A pehe ala, ke ola ana o ka ohana o keia kanaka. I ke kakahiaka, ua hoouna aku oia i kekahi o kana mau keiki, i ka hale kope o kekahi Pake i kini kope ame na wahi apana palaoa no ko lakou aina kakahiaka. I ke awa- kea, he wahi poi ame na wahi apa- na pipi no o ka hale Pake. I ke ahiahi, oia hookahi no. A o ke kanaka e manao ana, o keia ka ai e loaa ai i kana mau keiki he mau kino ikaika, a e manao ana e ulu ae ana kela mau keiki, a e lilo ana i mau kino kokua mai i na makua, e poho una kona mau manaolana. O ka mua, e loaa ana i kela mau keiki he mau kino ikaika. Ina e komo mai ana ua ma'i ahulau, a o ka punana o keia mau ma'i, aia no ma na wahi i noho piliia e na kino kanaka, a i loaa ole na ea mai- kai, a oia na wahi e nohoia mai nei e kekahi mau kanaka Hawaii, e loaa koke mai ana kela ohana i kela mau ma'i ahulau, a e make aua kana mau keiki a o na makua no a paha kekahi. No keaha e oi mau nei ka make ana o na keiki liilii o keia mau la mamua o na kino makua. No ka noho ma keia mau wahi haiki, ame ka loaa ole o na ai kupono i na makuahine ame ka lawa ole o ka waiu o kela ma- kuahine e hanai iho ai i kela keiki liilii, ua imi aku ka makuahine i mau ai e manao ana e lawa kela keiki, a oia no na kini waiu kia o keia mau la, a o ka hopena ua lilo aku ka uhane o kela keiki liilii, a ma ka noho lahui ana, ua ouia ia Ua ola Hawaii, a ua emi mai ka heluna o na kanaka Hawaii, a ke Akua, e ake mai nei e hoolaupa'i hou ia. Aka, ina io e loaa ana ka poe hoo- manawanui, a e loaa aku ana no, e ike ana kakou, ma kahi o ka haalele no ke ulolohi o ka loaa ana mai o na pomaikai, e huli hope aku ana ka manao o kela kanaka, a e ike mai ana i ua pilikia o ka noho ana ma ke Kulanakauhale o Honolulu nei. E ike ana, o keia. noho ana, he no- hona hooemi mai i ka lokomaikai o ke Akua, i makemake e kokua mai e hoolaha hou ia keia lahui. E ike mai ana, o na nawaliwali i loaa mau i kana mau keiki ma- muli o ka noho haiki ana, ua lilo ia mau mea i mau mea e hooma- kaukau ana iaia a e kipaku ana iaia aole e hoi hou mai e noho ma ia mau hale liilii. E ike mai ana oia, i loaa mai no ka hana a ka haku hana ona, i ka loaa o kona ikaika, a i ka elemakule loa ana, aole e loaa mai ana ka hana, no ko kumu, ua pau kona ikaika. K ike mai ana oia, o keia mau lima no i lawelawe i ka hana no hai, oia no na lima e hoohana nei no ka pono o kona ohana, a aole i loaa wale mai na dala a kona haku mua, me ka lawelawe ole ia aku. A e ike iho ana oia, o ke- kahi mau mea i loaa iaia me ke dala e loaa wale mai ana iaia; ka wahie, ka ia, ka wai, ka ai, ke kanu oia. Na lau nahelehele aiia, me ke dala wale no e loaa ai ma Honolulu nei, aka, ma kou noho ana iho ma kou aina ponoi, a i kanuia e oe, e loaa wale ana ia oe, na mea oi aku o ka maikai ame ka ouo. E iko iho ana oia i ke ola kino ano hou i lona i kana mau keiki, ame kana wahine. A o keia paha ka panina o na mea a kona mau maka e ike ai, a e haawi hou mai ai iaia i ka naau e hoomanawa- nui, a hala ae keia mau la mua a e hanau mai ana kau mau moa, ame na puaa, ame na pipi, a e noho ae no au ma Molokai nei. O keia ka haawina hoomanawa- nui e ake ia nei e ko oukou mea- kakau, e loaa i na kanaka Hawai. Aole o ka hoomanawanui ma na mea i hiki no ke ikeia aku aole no e Ioaa ana na pomaikai oi ae, a o na mea paha i hiki ole e ku-eia aku, aka, o ka hoomanawanui ana ma na mea i hiki ke hoomaopopoia e loaa ana he ola kino oi ae no kou ohana, ame oe pu, oia ka hoomana- wanui e waiwai ai ke kanaka. A oia hoomanawanui ka'u e iui nei e loaa i na kanaka Hawaii. Aole no paha e hiki ana e ku kanaluaia mai kakou e ka lahui Hawaii, i ka loaa ole o keia mea he hoomanawa- nui ma na aina e haawiia mai ana no kakou, ina he mau haawina ke- kahi a kakou e hoikeike aku ai, mai ka poe i noho ma na aina hoo- kuonoono i na la i hala aku; aka no ka nele ana, ame ka haalele wale ana o ka hapanui o na Hawaii i ko lakou mau aina, pela i ulu mai ai keia kanalua, a i keia la, ua lilo maoli i mea hoinoia mai no lakou. A no keia nele maoli i ka Ioaa ana o kekahi mau ohana i hoomanawanui ma ko lakou mau aina, pela keia	mau mea e hookauia mai nei ma- luna o kakou. Aka, ua kohu ole nae keia mau hoahewa wale ana. O ka mua, ma na aina hookuonoono a ke kanawai e ku nei, ua koiia mai oe e uku aku i keia aina me kekahi dala nui. Ua haalele wale aku ke aupuni ia oe e uku ana i;. u iho ma kou apana aina me ka loaa ole o ka wai, ame na alanui o hiki ai e komo aku maluna o kou apana aina. O ke kolu, aole he kokua ma ka aoao o ke aupuni ia oe. A o ka ha, ua kuu mai na auhau o ke au- puni maluna ou, me ka loaa mua ole mai o ke kila o kou apana aina. Aole ke kanaka e ahewa mai ana ia oe, a ia kakou ma ko ano lahui, o ike ana i keia mau mea. Aka nae, o keia na pilikia e auamou mai nei e ka poe i lawe i na aina hookuonoono o keia mau Ia. Ma keia kanawai Hoopulapula hoi, ua okiia aku kiia mau pilikia. a o ke kanaka e hoi ana ma na aina o Molokai, ua loaa kona wai ua paa kona aina i ka pa ia; ua loaa na alanui, aole dala nui no kou mau eka; aole no hoi he mau auhau, he hookahi wale no dala o ka ma- kahiki, a ua pau ae la na auhau no elima makahiki; a o ka oi aku, oia kekahi Komisina i noho pooia e ka hapanui me na kanaka o kou koko. e nana mai ana, a e makemake mai ana e kokua ia oe, me ka lakou mau kauoha, ame na dala o ke aupuni lu -, $ 3,000. Me keia mau mea ma kou kua e ke kanaka Hawaii, e hiki ana ia oe e ike iho, aole oe e koi ia aku ana e hoomanawanui i na mea hiki ole ia oe ke auamo. o ka haawina hoomanawanui i make- makeia ia oe e liu mai, oia no kou komo ponoi ana aku e luuia i kou aina, a ina he mau dala kekahi ma kou aoao, e oi aku ana kou pomai- kai, mamua o ke kanaka i loaa olo he dala ma kona aoao. Eia hou no hoi keia: Ma ke ka nawai hookuonoono aina e ku mai nei i keia la, e ike iho ana kakou. e koiia mai ana oe e uku aku i ka uku mua o kou aina, a hookahi ha- panui o kona waiwaiio i ka la o kou koho ana i kou apana, e uku iho oe i keia heluna dala. Malia paha ua loaa no kekahi mau dala ia oe; aka, o ka uku i kauia mai ma- luna o kou apana aina, ua hiki aku i ka $800.00, a he mau dala ano nui maoli keia ke nana iho oe. Aka ua lawa keia kanaka i lawe i keia aina me ka^ia mau dala a ua oi aku no. Ma keia uku ana o ka uku miKb ua hiki ke ikeia iho he $8,000.00 ka waiwaiio o kela apana nina. O ka apiki nae, aole i loaa ke kila o kela apana aina ia oe, ua koiia aku oe e uku mai i ka auhau, a o ka auhau o ka aina wale no me ka nana ole ae i na hale ame na mea kanu i kanuia e oe, ua hiki aku i ka $240 o ka makahiki mua. A mamua o ke oo ana o ko mau ko i kanu ai, ua hoea hou mai la ka auhau elua o ka aina ma ka noao o ke aupuni. a ke uku la oe, he hookahi hapaumi o ke koena, oia he $720, hui pu aku me ka uku panee, ua oi hou aku mamua o kela $800 au i uku ai i ka makahiki mamua aku. A hui pu me na auhau aupuni o ko hale ua pii hou aku. A o na dala no ko hale mai kou ekeeke ae no ia. A i ka hala ana o na makahiki mua elua, mamua o ka wiliia ana o ko mau ko, ua hiki aku kou mau hoolilo, ina nau no e lawelawe nonoi una na hana kanu ko, hookahekahe wai. ame ka waele ana i ka nahelehele. ua oi aku mamua o ka $2,000.00. O ke kanaka i lawa me keia mau aalu, aole paha he olelo ana nona. O ke kanaka i loaa ole, a o ka hapa nui ia o na kanaka Hawaii e lawe nei i na aina hookuonoono, e noho aie ana i ka hui mahiko, a o ka hopena, o na dala mai kona ekeeke ae ua holo aku i ke kapena Nenu' Aole o keia hoomanawanui ka i ma- naoia e ko oukou meakakau nei. HOALAIA KEKAHI POE E KE OLAI. He hoonaueue olai ikaika loa i ike ole ia mamua ma Honolulu nei, ka i ikeia e kekahi poe maloko o keia kulanakauhale ma ka hora 2:30 o ka wanaao Sabati iho nei, elike me ka hoakaka a ka poe i hoalaia e ia olai. Ko kekahi mau minuke ka- kaikahi mamua aku ka hoonauene mua ana a mahope iho ka ikeia ana o ka ikaika, a mamuli o ka ikaika loa o ia hoonaueue ana i ala ae ai kekahi poe, o kahi nae o ka laki aohe mau oino i hanaia ma ke- kahi wahi o ke kulanakauhale, koe wale no ka nakeke o na pa ame na pola ame ka ukeukeia o na puka ame na puka aniani. O ka Prof. Arnold Romberg o ke kula nui o Hawaii kekahi i ike ole i ka hoonaueue a ia olai, elike me kana o ka hoike ana ae ma ke Sabati nei, a i kona lohe ana mai kekahi poe aku no ko lakou hoa- Iaia ana mai ko lakou hiamoe ana mamuli o ke olai i hele ai oia e nana i kana mea ana oiai a ike aku la ua pau ka hele ana. Aohe maopopo ka Prof. Romberg kahi o ke olai o ka holo ana -aai, mai kahi kokoke mai paha a nai kahi mamao loa mai paha.

NA KOMISINA

W. R. Farrington, Lunahoomalu;

Elizabeth K. Kalanianaole, Lala; Rudolph M. Duncan, Lala;

Akaiko Akana, Lala; G eo. P. Cooke, Kakauolelo.

Meakakau Nupepa, malalo o ke Kakauolelo,
JOHN H. WISE.

Malalo o ka lokomaikai o ka ona o keia Nupepa Kuokoa, L. A. Thurston (Kakina), na haawiia
mai i-6.b. aoao no na manao pili i na hana a ke Komisina Hoopulapula Lahui Hawaii. Nolaila e loaa
ana he mau manao pili i ka hana a ke Komisina ma keia aoao.

Ma keia aoao e ike ai ka poe heluhelu i na hana, na makemake, ame ka hoolala ana no ka hoo-
maka ana o na hana maluna o ka Mokupuni o Molokai.

Ua hamama no hoi keia aoao ^. na ninau pili i keia hana mai na Hawaii mai, e makemake ana e
ui i ke Komisina - mea like (' i makemakeia e ninau mai.


MOOLELO O KA HALAWAI A NA KOMISINA O KA LA 9 O IANUARI 1923. Mahope o ka heluheluia ana ame ka aponoia ana o ka Moolelo o ka halawai kuikawa i malamaia i ka a 28 o Dekemaba, 1922, ua helu- heluia mai he mau leka mai na loea kanu halakahiki mai i hele ma Mo- lokai e nana i na aina o Palaau ame Hoolehua. O keia mau leka apau e hooia mai ana i ka hiki ke ulu ka halakahiki ma keia mau aina, a e hooia mai ana no hoi ua hiki aku na eka i ka i..--oo. Ua heluhelu pu ia mai no hoi ka leka a ke Kakauolelo Cooke i na Hui Hana Kini Halakahiki, e ui aku ana i ka (1) ka nui kupono o na eka e haawi aku ai i na kanaka, nole ma ke ano he kanaka dala oia e imi ana i kona waiwai ma keia mau aina aka, e imi ana i ola no kona ohana, ame ka hooulu ana i na mea ai na kona ohana ame ka ma- lama ana i kekahi mau holoholona ame na moa. (2) Heaha la ka nui o na dala i manaoia ua kupono no ka hiki ana i kekahi ohana e hoohana i na .ka halakahiki. (3) Heaha la ka loaa kupono e loaa mai ana ma ka eka hookahi mai i kanuia i ka halakahiki! (4) Ina ua manaoia he mea po- no e kanuia kekahi mau mea ma- hope iho o ka pau ana o ia hua ha- lakahiki ana maluna oia aina i ka- nuia i ka halakahiki. (5) Ina paha e hiki ana i na Hui Halakahiki e kokua mai i na kana- ka ma ke dala, a maluna hoi o kana mau halakahiki, a i ole he mau ala- nui e ae paha no keia kokua ana mai. (6) Ua hiki anei o loaa kekahi mau kokua no ana mai ko oukou mau Hui mai no ke kanu ana i ka halakahiki. A i ole ua hiki anei i ka Lunanui o na Komisina e lawe- lawe i keia hana. A i ole ua ma- nao anei oukou ua lawa kupono ka nui o keia mau aina e hoolimalima ai i kanaka ike ma keia hana ma ka aoao o ke Komisina o na Home Hawaii. (7) Heaha la na hooponopono ana a ko oukou Hui no ka hoolilo ana aku i na hua halakahiki ame ka lawe ana aku i kahi i manaoia. (8) Ina paha na lawa ka nui o keia mau eka no ke kukulu ana i halehana kini halakahiki. A i ole ua oi aku anei ka pomaikai o ka halihaliia ana o keia mau halakahi- ki i na mokupuni e i loaa na hale hana kini. (9) Ua hiki anei ia oukou e hoi- ke mai i kekahi mau wahi e Lana ana elike me keia i makemakeia no na Home Hawaii! (10) He mau mea anei kekahi i loaa he mau mea e hooulu manao mai ana mai na ninau maluna ne, a ina he mau mea kekahi, e hoike mai. Ua kakauinoaia keia leka o ke Kakauolelo Cooke., Ua aponoia keia mau manao o keia leka e na Komisina apau i hiki mai. Ua heluheluia kekahi mau leka nuu ia Lyman mai ame Mr. Jorgen- sen, no na hana e lawelaweia mai nei e laua, a ua waihoia keia mau leka me na leka e ae. Ua heluheluia mai ka hoike a Ly- man o ka la 6 o keia malama , a ua hoolawaia na Komisina me na kope. Ua heluheluia mai kekahi mau le- ka mai ia Jorgensen mai e pili ana i ka pauma ame na lako e hoolawa ana ia mea. Ua hoike mai o Cooke i ka ma- kemake o ke keena Lunahooia, e Hoololi i na olelo i heluheluia ai, .'mai ka waena aku o ka malama o Ianuari", aole hoi mai ka la 15 aku o Ianuari, 1923, no na uku mahina. Ma ke noi a Mr. Akana, i kokua- ia e Mr. Duncan, ua hooholoia keia hoololi. No na mea e pili ana i ka Wiliki no ka pauma wai, ua hooholo ke Ko- misina e hoolimalima aku ke Ka- kauolelo i kanaka kupono no keia hana ma ke $75.00 o ka mahina. Ua hoike mai ke Kakauolelo ua kakau aku oia ia Mrs. Miriam Ka- pana, Daniel K. Hipa, M. Dudoit ame David K. Martin e wae lakou i ko lakou mau aina. Ua hele mai o Mr. Dudoit e hui	me ko Kakauolelo a hoike mai aole oia e hiki ana e hele i Molokai, aka, ua makaukau oia e wae i kona apana mai ka palapala aina ae. I ka ninauia ana aku no ka noho ana o na kanaka e noho nei ma Mo- lokai, ua hoike mai ke Kakauolelo, ke noho la lakou me na manaolana hauoli. Ua hoike mai no hoi o Mr Dun- can, ua hui oia me Mr. Apo i ka la Hope Nuia nei, a ua hoike mai o Apo, e hoi ana oia i kekahi la iho me kana mau keiki he eono. Ka ninau hoonaauao o na keiki ma keia mau home. Ua hoike mai o Mr. Cooke ua hui oia me ka Luna Hoonaauao Nui, a ua hoike mai kela ua makaukau oia no na mea i ma- kemakeia, ke makaukau ke Komisi- na. No kekahi manao Nupepa i puka mai ma ka Nupepa Star-Bulletin o Ianuari 8, 1923, ua manao o Mr. Duncan, oia kekahi o na manao mai- kai loa i ikeia no ka hana a ke Komisina. Ua hoike pu mai no hoi o Mr. Duncan, he mea pono e hoo- maka ke Komisina e haku i ka la- kou hoike imua o ka Ahaolelo ame na mea i makemakeia e loaa mai mai kelu Ahaolelo mai ame na haa- wina dala. Ua koi mai oia he mea pono e kauohaia. aku o Mr. Jorgen- sen e hele mai a e hoomaka e hoo- makaukau i kana hoike no ka ninau pili i ka wai no Molokai. Ua hoike mai ka Lunahoomalu, ua koi aku oia i ke Kakauolelo o ke Teritore e hookomo maloko o kana hoike i ke Kiaaina a i ka Ahaolelo no na uea i makemakeia e ke Komisina e koi aku i ka Aha- olelo, elike me keia malalo iho nei: (1) Ka nui o na dala i hooliloia e kakou. (2) Na mea i koe no ka holomua o na kanaka i hoi mua maluna o ka aina. (3) Na mea i makemakeia no na alanui malaila. (4) Ka ninau wai no na kanaka e noho la, ame na aina aku i koe. Ua hoike mai no hoi ka Lunahoo- malu ua loaa mai iaia he leka mai ka Elele Baldwin mai, e hoike mai ana, ua manao oia aole he pono o ka hoouna aua aku i kekahi mea i Wa- kinekona no ke kokua ana iaia no na hoololi i manaoia, no ka mea o manao ana oia, e loaa mai ana no. Oiai aole he hana i koe, ua hoo- paneeia ka halawai. KE KANU HALAKAHIKI MA MOLOKAI. Iloko o keia mau makahiki o ka nui i ka makemakeia o ka halaka- hiki o Hawaii nei ma na nina like ole mawaho aku nei o kakou, k? huliia mai nei na aina kupono no keia oihana, a ke komoia aku nei o Molokai. I keha mau mahina koke aku la no ke kuaiia ana o ka Mo- kupuni o Lanai, no keia oihana no, oiai he aina hanai holoholona keia no na makahiki loihi i hala aku. Ua hoaoia nae ke kanu halakahiki i kela mau makahiki aku nei, a ua ikeia ka puka pono o ke kanu ia ana o ka halakahiki malaila. A i keia mau la koke aku la no ua huliia aku ke kupono o ka Moku- puni o Molokai no keia oihana. He oiaio no, he makahiki ne nei a oi ke kanu mua ia ana o Molokai i ka halakahiki, aka, o kela kanu ana ma ka aoao haule ua mau, ma na aina e kaapuni la i kela mau kukui kaulana o Lanikaula. I keia huli hou ia ana mai nei, ua kiiia aku la na aina ma keia aoao o ke kuahiwi o Maunaloa, e huli la i ka lae o Kalaau. I ke au kahiko, he mahiia no keia wahi, aka, ia mau la nae, ma ka nana aku i ke kulana o ka aina, uu paa oluna pono o ke kuahiwi i ka laau, a ma keia wahi no hoi i ulu ai ka laau Kalaipahoa, kela laau-make. A ke oleloia nei, aia no na oku- mukumu o keia laau ke koe la iloko o ka lepo o kela kuahiwi. A o keia okumukumu no hoi ka mea make- make loa ia i ke au kahiko e na kahuna, hanai laau-make. Mai ke- ia kuahiwi i loaa ai i na kanaka o Molokai ke Kalaipahoa, e hanai- ia ai na Hawaii, i ka manawa a Kamehameha I i makemake ai e ho- opulapula hou i na kanaka o Molo- kai. Ma ka aoao o keia kuahiwi i ka- nu ai o Pakaa, ke kahu kaulana o Keawenui-a-Umi, he mala uala,	ame ke ko. A ke ku nei no na kuauna o kela mau mala a keia ka- naka ikaika i ka mahi oia mau la i hala wale aku la. He kahua ano palahalaha ko lunu pono o keia kua- hiwi, a ma ka iho ana aku ma ka aoao o Lanai, ame keia huli ma Oahu nei, he mau wahi palahalaha kekahi i hiki e kanuia i na mea e like me ka halakahiki. Ua hoomao- popoia he 5,000 eka ka nui o keia mau wahi palahalaha i hoolimalima- ia mai la, a malaila e kanuia aku ai ka halakahiki. Ma ka nana aku i keia wahi, aole e hiki e hoomaopopoia e ulu ana kekahi mea malaila, no ka mea, i ke kau papaaia, ua make ka mauu uo ka wela loa o ka la, ame ka uuku loa o ka haule ua ma keia kuahiwi. I ke au kahiko nae, mamua o ka luku ana mai a na holoholona, elike me ka bipi, ke kao, ame ke kia, ua ulu io ia no keia mau wahi e ka ululaau. I keia la, ua hiki e ikeia he mau kumu puhala kakaikahi e ulu ana ma na oawa, a he ulu hau kekahi e ulu la, me ka uliuli mai- kai o kona lau. Na keia mau holo- holona i hoikeia ae la maluna i luku na ululaau o keia kuahiwi, a koe olohelohe i keia mau Ia. Ua hoikeia mai i ko oukou mea- kakau, i na la kahiko, he mau ka- hawai kekahi e kahe ana ahiki loa aku i ke kai. Aia he alanui po- haku i haliiia mai ke kahakai mai ahiki i na mala mahi a Pakaa, a o ka hoomaka ana mai a keia ala i kipapaia me ka pohaku palahala- ha, eia no ke ku nei ahiki mai i koia la. Ma ka moolelo o Pakaa, ame kana keiki o Ku-a-pakaa, aia he mau hoi- ke ana no kela mau mala a Pakaa. I ka holo imi ana mai o Keawenui- a-umi, ia Pakaa, no ka mea, ua lawe ae la ua Alii nei i kekahi mau ka- naka mai Oahu aku nei i mau Kahu a Kahuna nona, a ua nanamakaia aku o Pakaa kona Kahu a Kahuna mai kinohi mai, ua haalele, a wahi palia a kekahi poe, ^a mahuka iho la o Pakaa ame kana keiki o Ku-a- pakaa, a holo malu a noho ia Mo- lokai. O kela mau kahakai e huli la ia Lanai kahi i noho ai o keia mau mea, a o ka luna o Maunaloa kalii i kanu ai laua i ka laua mau meaai. Ma ka huakai a Keawe- nui-a-umi, mahope iho o kona ike ana i kona hemahema, i keia haa- lele ana a Pakaa, i hele huli mai ai, me ka manao aia o Pakaa i Kau- la a i ole i Nihoa, ua pao ae kona mau auwaa ma keia kapakai, ma- muli o ka nui o ka ino, a o keia ino i kaheaia no e ke keiki a Pakaa, mai ka ipu makani ae a Laamao- mao, mamuli o ke aoao a kona ma- kuakane. Ua huna no o Pakaa iaia iho, aka, o ke keiki, i hiki ole ia Keawenuia-umi ko hoomaopopo oia ka wahaolelo o ka makuakane. I ka pau ana o ka ai a na kanaka o Keawenuia-umi, ua uwe iho la ua Alii nei, a hoike aku i kona manao i kahi keiki, i ka make o kona poe kanaka i ka wi, oiai e mau ana keia ino no kekahi mau malama. Ua hoike aku kahi keiki i kona ma- kuakane, a aoao hou mai o Pakaa i kahi keiki e olelo aku i ke Alii, aia no he mau wahi kauna uala ma ko laua mala maluna o keia kuahi- wi, a he mau wahi ko no hoi. Ina nae e pii na kauaka i ke kilo uala, mai haalele i ka liilii o ka uala, e lawe mai no apau, a e omau iho no i na wahi lau iloko o ka lepo, i loaa no ka ai o ia mau la aku, a e kanu iho no i na pulapula ko iloko o ka lepo, aole hoi o ka ha- haki ku wale iho no. I ka pii io ana aku o na kanaka e kilo uala, aole o kana mai o ka nui o keia malauala, ame keia mala ko. Wahi a na hoike, i ka lakou hoi ana mai a hoike i ke Alii: "Aole o kana mai a ka nui o kela mau mala, aole e hiki e ikeia aku kela aoao i ka mea o ka nui." Nolaila, he mau hoike keia e hoo- maopopo mai ana he mala mahi ko keia kuahiwi i ke au kahiko. A ma keia mau wahi o manaoia aku aua e kanu ka halakahiki. He oi- hana ano nui keia o ka oihana halakahiki. Aole keia huaai he mea i kamaaina ia Hawaii nei i ke au o Pakaa ma. aka, ua hoea mai keia huaai i ke au ia Kamehameha ma, a i keia la, ua oi aku kona kanuia mamua o na la i hala aku. He oiaio o na halakahiki i hiki mua mai i Hawaii nei, he mau hua ano liilii