| HE MOOLELO NO ALIKA A I OLE Ke Ao Omamalu o Kekahi Karaima Pohihihi Mamuli o ka Manoa Lili Pupuku iho la na ku'emaka o Elioka, me ka minoaka nae ma kona mau papalina, me ka pane ana mai : "E olelo mai ana anei oe ia'u e Lola, ina he kanaka waiwai au i keia la, e hoolilo aku ia mau waiwai i na kanaka makilo o na alanui?" "Aole pela ko'u manao maoli ; aka penei no ia : Ina ua hoo- pomaikai mai ke Akua ia kakou, ma ka haawi ana mai i ka waiwai, alaila e hoohana aku kakou ia waiwai aole no ka hoo- ko wale ana no i ko kakou mau manao alunu, ko kakou mau imi lapuwale, aka e hoolilo ma ke ano naauao, ma ke ano e hoopomaikaiia ai ko kakou mau hoa kanaka." "O kena iho la anei kau mea i hana ai me kou waiwai e Lola Perekona?" wahi a Elioka, me kona mihi koke ana iho nae, no kona pupuahulu, i ka hoopuka ana mai i kela mau olelo, aole nae e hiki iaia ke hoihoi hou aku, no ka mea ua lele mai la ia a pa pono ma na pepeiao o Lola, a o ia ka ke kaikamahine opio i pane aku ai. "E huikala mai oe ia'u, no ka mea aole no'u iho ka'u mea i kamailio aku nei, aka ua kamailio wale aku nei no au ma ke ano laula, ua pili i na mea apau." "Ke huikala aku nei au ia oe, a ke nonoi pu aku nei no hoi i kau mau huikala ana mai ia'u, no ko'u hoopukapuka wale ana aku nei no i na mea e pili ana i keia kumuhana." "E hoopau loa ko kaua kamailio ana no keia mea e Lola, a e ninau aku ana au ia oe, heaha ka pilikia mawaena ou ame Alika?" "Aole au i ike i kekahi pilikia mawaena o maua, koe wale iho no, ma ka'u hoomaopopo aku, ua emi mai ko Alika make- make ia'u i keia manawa, mai kela manawa mua mai o ko ma- na noho ana." "Pehea i maopopo ai ia oe kena mau mea au e kamailio mai nei?" "Mamua, he mea maa iaia ka holo ana mai imua o'u, ke loaa iaia kekahi pilikia, mahope mai nei, aole ona hana iki pela, aole ona wahi mea a kamailio iki mai ia'u i na mea e pili ana iaia, a ke hoohele kamailio aku au e pili ana i ko maua noho ana, e hoolalau wale ana no kana pane ana," alaila, nui iho la ka hanu o ua o Lola. "Aole anei i loaa ia oe kekahi mau manao hoohuoi, no ke kumu o ka loli ana ae o ko Lola mau ano?" "He hookahi wale no a'u kumu nui i hoohuoi ai, malia paha no ka noke mau o Anate Roke i ke kamailio iaia; a i hoike aku no au ia oe e Elioka ea, owau no kekahi mea hikiwawe o ko'u huhu, ina e hoao ana kekahi e kamailio mai ia'u, i na mea a'u i hoihoi ole ai." "Alaila pela iho la ka paha i ano puanuanu ai kau nana ana mai ia'u, i keia mau Ia aku nei e Lola ea? Ua kamailio aku nei au ia oe i kekahi mau olelo e hoehaehaia ai kou noonoo?" "O oe ka'u e olelo ae, i kou hoihoi ole ia'u e Elioka, he pua- nuanu maoli no kou mau ano, aole kela ohaoha o ka launa ana,'' wahi a Lola, me ka leo haalulu. Nana aku la o Elioka ma na maka o Lola, aia hoi na hua- olelo i makaukau loa ma kona mau lehelehe kahi i kau ai, no ka pane ana aku, e huaipau ana, i kekahi meahuna iloko o kona puuwai, aka kaohi malie iho la oia me ka hoolalau wale ana ae no, a mamua nae o ka hiki ana e loaa kekahi mau olelo kupono ana e pane aku ai, ua kaa e mai la ke kamailio ana ma ka aoao o Lola i ka i ana mai : "Ua maopopo no anei ia oe e Elioka, ua huli hoi mai nei o Uilama, no ka hoohala ana i na la hoomaha o ke kula maanei nei?" "Aole i maopopo ia'u, i ka manawa hea oia i hoea mai nei?" wahi a Elioka, me ka hoao ana ae e minoaka aku imua o Lola. "Ma keia kakahiaka iho nei oia i hoea mai ai, a mai poina ka hoi, ua hoolala o Anate Koke, no kekahi huakai holokaa i keia auwina la, nolaila ua lawa keia kamailio ana o kaua, e hookuu mai oe ia'u, o kakali loa mai auanei o Anate Roke." Me kela mau olelo hope, i hoi pololei aku ai o Lola noloko o kona rumi, me ke ki ana mai maloko a paa, alaila noho iho la ilalo, me ka hooho ana ae : "Heaha la ka'u mea i hana aku ai, i puanuanu ai ke ano o ka Elioka kamailio ana mai ia'u, mamua he keu aku a kona olu- olu, a he hoihoi mau oia ke ike mai, i keia manawa nae, ua loli loa kela mau ano ona. Manao hoi au, o Alika ko'u mea e maha ai, ua huli ku-e mai oia ia'u, a o Elioka hoi keia, aole kela ano hoihoi mau ona ia'u, a oki loa aku o Anate Roke. "No Anakala Uilama, oia wale no ka mea oluolu ia'u, ua paa loa nae kona manawa i kana mau hana, a no Peleka, he kamalii loa oia, o Uilama wale no ke keiki kulana keonimana eia nae ma kekahi ano, aole o'u hoihoi iaia. O e Elioka, ua like pu au me kekahi kaikamahine malihini, maloko o ko'u home iho, ina paha e ike ana oe i ka meahuna iloko o kuu puu- wai," alaila hooki honua iho Ia oia i kana kamailio ana, me ka palulu ana ae o na lima ma kona mau maka, a kulou iho la ke poo ilalo. No kekahi mau minuke kela kulou ana o Lola ilalo, ia wa i aea ae ai kona poo iluna, a puana ae la i keia mau olelo: "Aole loa he mea pono, e ike wale ia mai ko'u mau ano e kekahi poe, nolaila e hoao ana au e hookuoo ma na ano apau," alaila ki. ae la oia iluna a hele aku la no kekahi wahi pakau kau uuku, me ka wa-hi ana iho i kana kii-a paa i ka pepa, alaila hookomo aku la iloko o ka ume. Oiai ke kokoke loa ae la" i ka manawa e hele aku ai i ka ho lokaa, o kona hoomakaukau iho la no ia iaia iho, no kela huaka holokaa a Anate Koke i hoolala ai. Ia Lola hoi, o ka haalele ana aku i ke keena kahakii o Elioka a i ke pani ana mai o ua kanaka opio nei i ka puka a paa, kiola aku Ia oia i kana hulu pena i kahi e, alaila kulou iho la ke poo ilalo me ka namunamu liilii ana iho: "He keu aku maoli no a ka lapuwale o ka noho ilihune ana!' wahi ana me ke ku ana ae iluna, a hele holoholo iho la maloko o kona keena hana. "Ina aole au he kanaka ilihune, aole au e hoopau wale i ko'u manawa ma ka noho ana e hooikaika ai i ke pena ana i keia mau kii. Me keia kulana nele nae a ilihune o'u, aole loa o'u makemake iki. e ikeia mai au, he kanaka e ake aku ana e lilo mai kela wahine opio na'u, no ko'u ake aku i kona mau wai . wai ua ahona ko'u noho ilihune mau ana, mamua o ka hoao ana e lilo mai oia i wahine na'u. "He iwakalua-kumamaha o'u makahiki i keia manawa, eia nae aole i loaa he kaukani dala ia'u, ma ko'u inoa, o kahi wai wai wale no me a'u i keia wa, oia ka'u mau hulu pena ki ame kuu mau lima elua, me keia mau mea auanei, e hiki a ia'u ke hooikaika aku, ahiki i ka loaa ana o ke kaulana, ka ha- nohano ame ka waiwai ia'u, me ke kauka'i ole aku i ka waiwai o kela wahine opio. "Heaha la hoi, e hooikaika au ma na ano apau i wahi e loaa mai ai ia'u ka waiwai, me ia waiwai auanei, e hiki ai ia'u ke ku aku imua ona, me ka hilahila ole, i ke kapaia mai e na ka- naka, he mea ilihune. O ka pilikia wale no paha, ia'u auanei e hooikaika ana. me ke kakali ana, o ka hoea mai i ka la a'u | e noi aku ai iaia, e lilo mai na'u, o ka wa iho la ia a kekahi palaualelo okoa aku, e noi ae ai iaia, o ka lilo aku la no ia iaia; aole no nae he pilikia, ua hiki no ia'u ke haawi aku i ko'u mau waiwai i ka poe ilihune. "E hooko ana au i keia manaopaa o'u, e hooikaika ma ka huli ana i ka waiwai, aole no nae he wahi kanalua iki iloko o'u, no ko'u lanakila, ina e mau ana ka ikaika o ko'u kino elike me keia. E loaa i'o ana anei ia'u, ka mea a kuu puuwai e iini nei, ina e loaa mai ana ka waiwai a'u e ake nei? Ua olelo mai nei o Lola, hookahi wale no alahele e loaa ai ka hauoli, i wahi e loaa mai ai ka hauoli. "Heaha la ka waiwai o ka hanaia ana mai o ke kanaka? Aole anei o ka wahine ke kuleana iaia, a o ke akue ke kuleana i ka wahine? Ina no ka waiwai wale no ka ko ke ao nei i ake aku ai, alaila ua makehewa keia ola ana, aole he kuleana iki o ke kanaka ame ka wahine ilihune, i keia honua." Kulou hou iho la ke poo o Elioka ilalo, me ke kaumaha o kona noonoo, a na ka nakeke o na huila o ke kaa, i komo mai iaia e nana aku iwaho a ike aku la oia, i ke kokua ana ku a Uilama Wadona i kona makuahine no ke kau ana aku iluna o ke kaa, a mahope lalau mai la i ka lima o Lola, a hookau pu aku la iluna me kona pii ana aku, a noho iho la ma ka aoao o Lola maluna o ka noho hookahi o ke kaa. I ka hala ana aku o ke kaa me kana mau ohua, no ka hele holoholo ana, akahi no ua o Elioka a lalau aku i kana hulu pena, a hoomaka aku la e pena i kana kii, me ka mau no nae o kela helehelena ano kaumaha maluna ona, no na mea ana i noonoo ai nona iho, ma na minuke mamua aku. MOKUNA IV. Aole he wahi lilo iki o Uilama Wadoa opio i kona makua- hine, ua like loa na ano apau o kela kanaka opio me kona ma- kuahine, o ia ke ake nui wale no i kona pono iho, o ka wai- wai kekahi o na mea haule ole iloko o kona noonoo, a aole he hoolaule'a a oluolu iloko ona. Elike no me ka hana a kona makuahine, pela no ka namuna- mu mau o keia kanaka opio, no ka hooili ana o kona makua- kane hanauna, i kona mau waiwai apau maluna o kona mau kaikuahine hanauna, aka nae mamuli o ka hiki ole ke hoololiia ae ke kauoha i hanaia, nolaila ua hoopau oia i kona noonoo no ka waiwai, aka nae mamuli o ka hookomokomo mau mai o kona makuahine iloko ona, i kekahi manao, e lilo ai o Lola i wahine nana, i wahi e hookoia ai kela manao makee o laua i ka waiwai, akahi no ua kanaka opio nei a koho iho, o Lola i'o kana wahine e mare ai, i kekahi la e hoea mai ana mahope aku. I kinohi, o ka iini nui iloko o Uilama Wadona opio, o ia no ka loaa ana aku o ka waiwai iaia me ka maalahi loa; aka i ka pii ana ae o Lola i ka wahine u'i, ua komohia iho la ka makemake ame ke aloha iloko ona no kela wahine opio, he alo- ha hoi, i like aku me kela ano alunu ona, ka hele a aneane ma- oli e ku a pupule. Ma ke ano nui ke olelo ae nona, ua kaokoa loa kona mau ano apau mai ko Elioka Hakoka mai. He kanaka opio kino nui o Elioka, he oluolu kana kamailio ana, ame kana nana ana mai, aia iloko o kela kanaka opio ka hoomanawanui, me ke ake ole i ka hanohano ame ka haaheo, e ake mau ana oia e noho kuokoa, me ke kauka'i ole aku i na kokua ana mai a ha'i, a i ole hana aku paha i kekahi mau mea e hoohaahaaia ai kona inoa maikai ame kona kulana keonimana. No Uilama Wadona opio hoi, he kanaka kino pilalahi oia, me kona makemake mau, e kahiko i na paalole maikai, e ikeia mai ai ka hiehie o kona kulana e ka lehulehu, aia hoi ma kona mau maka na hiona o ke kanaka i piha me ka maalea, e hoo- hewahewa ole ai ka mea e nana aku ana iaia, no ka piha o kona mau ano, i na hana hoohaahaa. He kanaka paarula no nae o Uilama Wadona opio, e hoike- ike mau aku ana oia i kona mau ano oluolu ia Lola, ma kela manawa a lakou e noho ana, aka nae me ia mau ano no ona, aia kekahi mea a Lola i makemake ole ai iaia, elike me kana i hoike aku ai imua o Elioka. He elua pule ka loihi o ka manawa hoomaha o ke kula, no- laila e hoohala ana o Uilama Wadona opio, i kela mau pule me kona ohana, a ua paa ka manao o ua kanaka opio nei, iloko o kela mau pule, e maopopo ai ka hookoia o ka iini a kona puuwai, no kona mare aku ia Lola Perekona i wahine nana ame ka ole. Ua hoike maoli aku no o Uilama Wadona i kona makua- hine, ma ka la mua o kona hoea ana mai i ko lakou home, no kona makemake e noi ia Lola i wahine mare nana, ua lokahi ka manao o ka makuahine me kana keiki maluna o kela ninau nolaila, ma keia noho ana aku o lakou, e hakilo mau ana ka makuahine no ka holopono o ka hana a kana keiki i hoolala ai. Ua kamaaina loa o Mrs. Wadona, i ko Lola mau ano, o ia hoi ina e paa ka manao o kela kaikamahine ma kana mea e koho ai, aole loa e hiki ke hoololiia, a o kekahi no hoi, aole o Lola e pupuahulu wale mai ana ma ka haawi ana i ka pane no kekahi ninau, ahiki i kona noonoo ana me ke akahele, no- laila, aia mau ka manao hopohopo iloko ona, no ka holopono o na hooikaika ana a kana keiki, e lilo aku o Lola, i wahine nana. "Aia maluna o Lola na manao mahalo o na mea apau, ma kana mau wahi e hele ai, a ke lana nei kuu manao, e holopono ana kau mau hooikaika ana, no kona ae mai, e hoopalauia olua, mamua o kou hoi ana aku i ke kula, i ka pau ana o kou mau pule hoomaha," wahi a ka makuahine, i pane aku ai, i ka wa i lohe ai i ka manao o kana keiki, no ke noi ia Lola i wahine nana. "Ua like no ka nui o ko'u iini, me kou e kuu makuahine, no ko maua lilo aku i hookahi iloko o ka berita o ka mare ; nolaila e manaoio mai oe, ua hiki ia'u ke hooiaio aku imua ou e kuu makuahine, e hana aku ana au i na meu apau e hiki ole ai ia Lola ke hoole mai." "Mai pupuahulu oe e kuu keiki, i ka manao ana, he hana maalahi na Lola ka haawi ana mai i kona ae, no kau noi iaia e lilo i wahine nau, oiai ua kamaaina loa au i kona mau ano He akahai, me ka oluolu oia a kaua e ike aku nei mawaho, aka nae maloko aku o kona umauma, ua piha oia me ka uahoa e hiki ole ai i kekahi ke hoao aku e hoololiloli ae i kona noonoo ke koho oia ma kana mea e koho ai." "He kaikamahine paakiki i'o paha o Lola, aka nae e waiho mai oe i na mea apau ia'u, a ke haawi mai ka hoi oia i kona ae e hoopalau maua, o ka pau ana ae la ia o ka hopohopo ana, ua hiki ia'u ke hoolilo aku i kona mau ano uahoa, i mea ole loa, i ka manawa e mare mai ai oia me a'u, a kuleana hoi au maluna ona, ma ke ano he kane mare," wahi a Uilama Wa- dona opio, me ka pana ana ae i kona mau manamanalia, a hele aku la mai ke alo mai o kona makuahine. He mau la nae mahope mai, oiai no o Lola e noho ana maloko o kona rumi, komo aku la o Mrs. Wadona, ma na hora o ka auwina la, a pane aku la me ka leo oluolu loa, o ka mea i piha me ka maalea : "Auhea oe e Lola kuu aloha, i hele mai la au e hoike aku ia oe, ina paha he makemake oe e hele i ka nana keaka i keia ahiahi me Uilama, no ka mea nana i kamailio mai nei ia'u e hele mai a hoike aku ia oe i kona makemake. O ka hele i ka nana keaka, kekahi mea hialaai loa o Lola, a ua ike mua no o Mrs. Wadona ia mea, a oia ponoi no ka mea nana i hoolala no keia huakai me kana keiki, no kela manao no ona, e pili mau aku o Lola me Uilama, i loaa ai i kana keiki he manawa kupono loa, e noi mai ai ia Lola. (Aole i pau.) | KE KALAIWAA ANA AME KONA ANO. Kakauia e Kawaikaumaiikamaka- okaopuo.) (Hoomauia mai.) O keia mau kanaka a elua, elike loa ko laua mama, ma ka lele ana mao a maanei o ka waa e kauoia ana e na kanaka; a ua hiki loa i ke kanaka omua ke ku iluna o ka makuu o ka waa elike me ke ku ana o ko kauaka iluna o ka papahee- nalu; a he hana lealea ia na ia poe. Ina e holo ana ka waa i kahi pa- pali, a ua ano pau ke aho o ke pale omua, alaila, e kahea ana oia i Kau ke ka, a i ole i Kohala. E paa ana ka waa iloko o ia holo nui. A ina aole ke pale ohope, aole paa ana no ka mea, aohe mea nana ie hoolewa ae ke ka i kahi i make- makeia. A ina he waa liilii ua hiki no i ke kanaka omua ke hoopaa, no ka mea, he uuku kona momenetu. A akahi, no ke alanui e kauoia ai ka waa mai ke kuahiwi mai, aole ia he alanui laula, elike me na alanui e ae, O ke kupono no i ke kanaka hookahi ke huki, mai ka makuu aku, a i kapaia hoi kela kaula, kaula pu; o ia hoi ke kaula e huki- ia ana e na mea apau mai mua mai ahiki ihope. Pololei no ka olelo a kahiko. He alaiki ko kahuna. Oiai ma o kau hana ia o ka hana a akea, oiai, elua no paha waa ma ia wahi, luhi poho ka hana ana a maikai a akea, a nolaila, o ka hiki wale no o ke kanaka ke huki i ka waa. O keia hana o ka huki waa, he mea lealea loa keia i kekahi poe, a he pii pu no me na wahine, no ka lealea i ke kau waa ke hiki ma ke kahua akea, a maikai, e kau ana na wahine. Oiai, o ka hu- ki ana a ke kauaka i ka wa kahiko, he ko like; aole elike me keia au na ka lio e huki a he huki anuunu, a he huki ino i kekahi manawa. Pau ka pii ana o ka wahine. Ahiki no hoi ka waa i kahi i waiho ai ka ai i kahi o ka punawai, alaila hoomaha. Ai a maona, hoo- maha liilii. O kahi i maa i ka wai- hoia o ka ai, ina ma Kahauloa 1, ka huki ana o ka waa, o ka puna- wai o Maunalei kahi e waiho ai na meaai, a malaila e ai ai. A ina hoi uo Kahauloa 2, ka waa, ma Wai- pahoehoe e waiho ai na meaai. Ina hoi no Kealakekua ka waa e hukiia ana, ma ka punawai o Kaulu- wai e waiho ai na meaai. A ina no Kaawaloa, ma Welealii e waiho ai Onouli ma Waiakumakua, Kainaliu ma Kahakuwai. O keia mea o ka huki ana o ka waa, he kanaka okoa no ka mea naua e pa-ha, e olioli ana me ke mele; ma ke mele wale no ia e kahea ai. Aole i paa ia'u ke oli ana e ka hea ai i ka waa. Oiai, ua pau loa ka poe kahiko, a he poe hou wale no. A i ka hiki ana mai la i kahi akea, aolo loa e haalele ana kela mau kanaka pale waa i ke kahea ana i Kohala ke ka, i Kau ke ka hoolana mokua ke kaula, he puu hanau aia wale no ka pau o ke kahea ana, a he hiki no ka waa ka hale. Ea aku no hoi ua makaukau na meaai o ka hale, a he ai wale no O keia hana o ka huki waa i ka wa kahiko, he kaluaia ka puaa He mau puaa nunui. Ua a'o au i ke pale waa ana He mauawa mahope mai, oiai ua pau kekahi mau waa a maua me kuu wahi luaui makuakane a o na waa mua na kuu wahi makuakane no ia i pale, a koe na waa nunui a maua. A ninau mai la kuu wahi makuakane ia'u, e hiki ana no ia oe ke pale i keia waa. Ae, hiki no ia'u; a ina pela ua pono. Ua ike mai oe ia'u ua na waliwali, a o ka poe opiopio wale no ka poe hiki o keia hana, o ka poe mama o na wawae i ka lele mao a maanei. A he mau meaai no kekahi a makou i pii ai; oiai ua loaa hoi he mau wahi lio i kekahi poe, a na ka lio hoi i lawe kekahi mau meaai iuka i kahi o ka waa. Ai no hoi makou apau ka ai ana, hana mai la kuu wahi makuakane i ke kaula e hoopaa ai i ka makuu ame ka'u kaula kailiili, a paa no hoi. Makaukau ke ko ana, a owau no hoi ma ka makuu, a o Kahoopai mahope ma ke ka. A e kahea ma ana no hoi oe elike me na mea hoikeia mamua. A he ku maoli no keia hana i ka weliweli. Ua like loa oe me he wahi opala la ke kau oe iluna o ka waa nunui; he poino nou ma na wahi apau o ka waa, he pilikia nou mamua, a he poino nou ma na aoao. E aho ka poe paniolo bipi, he mamao ko lakou poino mai ka bipi mai. Ia makou e iho nei, ke noke la no au i ke kahea, a ke hoolohe la no ka mea mahope i ka'u kahea ahiki makou i Maunalei, ai makou apau a maona; hoomaka hou ke ko ana, a ia makou i hiki mai ai i kekahi wahi kupono e kau ai ka poe makemake kau waa, ua kau ae la na mea apau, a o keia wahi e holo mai ai ka waa, he pali, a he mau aina pali keia ouka. A ia makou e nanea ana i ka holo malie, ua hoomaka iho la ka holo ana o ka waa aole o kana mai; ua like me ka holo ana a ka moku kopiko. Alawa iki ae la au ihope e ahumokaki mai ana iluna | |