Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXII, Number 1, 4 January 1923 — Page 2

NUPEPA KUOKOA HONOLULU, T. H., POAHA, IANUARI 4, 1923.

ELUA

He Aoao Keia i Hookaawaleia no na Manao o ke Komisina o na Home Hawaii Hoopulapula Lanui

Ke Ola Mamua, Mahope ka Hoopukapuka


hookoe mai i na loaa apau iloko o ka waihona elike me ia i hoaka- kaia ma keia Kanawai." Ua laweia mai keia mau koi a ua noonooia a ua hoike mai ke Kakau- olelo e hanaia aua i mau kope no ka hoolawa ana mai i na lala o ke Komisina. I ka noonooia ana o na koi a Mr. Duncan ua hapaiia mai kekahi mau ninau e hiki olo ana e paneia a loaa mai na manao kanawai o ka Loio Kuhina, no ia kumu ua hoike mai ke Kakauolelo e lawe mai ana oia i ka Loio Kuhina i ka halawai a ke Komisina e malamaia ana i ka Poaha, Dec. 29, 1922, i mea e hiki ai e kuka kamailio ia na koi a Mr. Duncan mo ka paupono. Ua hoike mai ke Kakauolelo i na lala ua hoike mai ka Hopo Luna- hooia iaia ua ohi ke Komisina aina i kekahi mau hoolimalima o na aina e paaia aua no ka manawa, me ko ku-e i ke kanawai, a ua manao oio e hoihoi mai ana ka Luna Hooia i keia mau loaa hoolimalima. Ua hoike mai o Mr. Akana, ina he mea hiki ua aa oia e hoihoi aku i kona uku me ka waihona no ka hoopuipui ana ae a i loaa ai kekahi kokua no na hoolilo. Ua kokua mai o Mr. Duncan i keia manao, aka i ka hoikeia ana aku e ka Lunahoo- malu ua hanaia koia mau uku e ko kanawai, a ina e hoihoi hou ia aku ana e lilo ana malalo o na loaa o ke aupuni a e loaa olo ana ka pomaikai i ke Komisina, ua hooholo lakou he hana ku ole i ka naauao ka hoole ana e lawe i ko lakou uku. Ua hoike mai ke Kakauolelo ua hele mai o Mr. Howell a waiho mai i kana koi o hana oia i na hana apau i koe no ka hawai me ka uku ole, oiai nae ua hooholo mua ia e haawiia iaia na hoolilo ame 15% . Ua hana o Mr. Howell ma ke ano e kokua i ke Komisina oiai e nele ana kona waihona. Ua hoike mai o Mr. Duncan ke wawaia nei e hoopiiia ana ke Ko- misina e kekahi poe no ka hoolilo hewaia o na dala o ke Teritore. Ua hoike mai ia manawa ka Luna- hoomalu i kona manao no na hana a ke Komisina i keia manawa. 1. Ka hooemi koke ana i na hoo- lilo. 2. Na hoololi kupono i manaoia e waiho aku i ka Ahaolelo Nui i loaa mai ai na dala i hooneleia mai i ke Komisina. Ua noi mai ke Kakauolelo o na hoolilo hoohana elike me kana hoike e hoololiia a o mana i ka la 15 o Ianuari, 1923. Lunahoohananui ame ..... Kakauolelo ............ $ 250.00 Enekinia ............... 200.00 Lunahoohananui ......... 300.00 Kakauolelo ame Kakau -.... pokole, ............... 125.00 Maheleolelo me hoolaha ..... 100.00 4 — Komisina ............. 166.66 Me ka uku ana i ka Enekinia i $15.00 o ka la no ka hana ma Mo- lokai ame na hoolilo kaahele, aole nae e oi aku mamua o $500.00 o ka mahina hookahi. Ua kokuaia keia noi e Mr. Dun- can, a ua hooholoia. Uo koi mai ko Kakauolelo e hoo- makaukauia ua hoololi i ke Kanawai Hoopulapula a e hoouna kokeia aku i ka Elele Baldwin me ke koi e hoike mai oia ina he mau kokua kekahi ana i makemake ai mai ke Komisina aku no ka laweia ana o keia kumuhana e noonooia e ka Ahaolelo nui me ka hoohakalia ole. Ua koi mai ka Lunahoomalu e hoolalaia i kumuhana kupaa no ka nooonooia ana iloko o ka halawai o ka la apopo. Ua hoopaneeia ka halawai a hui hou i ka Poaha Dec. 28, 1922 i ka hora 4 p. m. GEO. P. COOKE, Lunamanahooko ame Kakauolelo. KA MANAOLANA NO NA HA- WAII. O ka manaolana o kekahi lahui e ikeia ana no ia ma na hana a na kanaka oia lahui. He manawa loihi ae nei ko kakou lohe mau ana, he lahui molowa ka lahui Hawaii, a mamuli oia molowa, aolo he waiwai o ka haawi ana aku ia lakou i na aina. Ma kekahi olelo ana, "heaha ka waiwai e haawi ai i ka aina i na kanaka molowa." Malia paha ua hookauia mai keia mau hoino, mamuli io no o ka mo- lowa o kekahi poe, aka, ua lilo nae na hoino ana i ka lahui holookoa i mea paa mau i ka waha o na kanaka e hoino mau nei i na Ha- waii. Aka, aole kakou he lahui molowa mai kinohi mai. Aole no hoi kakou he lahui molowa i keia la. He lahui kakou i maa i na lealea, ame ka nohona hauoli mau ana, a i loaa keia haawina mamuli o ka maikai o ka nohona lahui ana. Ina kakou e nana ana i na kanaka kuemakanui, e ike ana kakou he lahui maa ole ia i ka noho hauoli mau ana. Aka, aole pela ka lahui Hawaii. He waipahe kona nanaina, a he kanaka oia i hiki e ku imua o na anaina nunui me ka minoaka ma kona helehelena. Ua kuluma	keia haawina i na kanaka Hawaii, no ka mea aia iloko o ko koko. A ina he lahui puni hauoli kakou, aole ia he hewa, a aole no hoi he mea ia e hilahila ai kakou. O ka manao nae o keia kumuhana oia no ka ninau molowa o na kana- ka Hawaii. Ina oukou e helo ana o nana i ka noho ana o na kanaka Hawaii ma ua aina malalo, mahope a mauka aku o Puoina, e ike ana oukou i ke ano o ka uoho ana o ke kanaka Hawaii. E ike aua oukou i ka haawina mikiala hana iwaena o na kanaka o noho nei ma ia mau wahi. E ike ana oukou, ua paa ka aina i ke kanuia i na mea like ole, a ua maemae ka aina ke nana aku. Ke hoomanao nei ko oukou mea- kakau i ke kulana o keia mau aina i na la i hala aku. E lawe ana au ia oukou a i ka makahiki 1995, he 27 makahiki i hala aku la. Ia manawa ua maa mau au i ka hele ma kela mau wahi, a malaila au i mahuka mai ai mai kela kaua o Leahi, me Wilikoki, i kekahi po o ka malama o Ianuari, la 8. He kula lanakana kela ia mau la. He mau kuawa ke ulu ana, a he wahi i ma- nao oleia e hiki ana e nohoia e ke kanaka. O ka inoa oia wahi o Pa- pokolea. E hooia mai aua he kula mauu maikai kela i ke au kahiko, a mamuli o ke kau mau ia. e ke kolea, pela i loaa ai ia inoa. I keia la, aia he mau home Ha- waii ke ku nei ma kela wahi, a ma ka nana aku ua hauoli ka noho ana o na kanaka Hawaii ma ia mau aina. He oiaio no, aole e hiki ana e loaa ia lakou ke kila o kela mau apana aina e paaia mai la e lakou, a oia paha ka ninau ano hooemi iho i ka manao hana o ke kanaka. Aka, ke holopono na mea e hoo- lalaia nei, e hoao ia ana e hooko- mo mai i kela mau aina malalo o ka malu o na Komisina Home Ha- waii. A ina e komo io mai ana, e loaa ana ke kuleana i na kanaka e noho nei malaila, e paa i ko la- kou mau apana aina, me ke komo olo mai o ka maka'u e kailiia ao paha e ke aupuni, mamuli o ke koi a kekahi mea dala i ike i ka maikai o ka waiho ana o ka aina. I keia la aole e hiki i ke Komisina Aina Aupuni e hoole i ke kuaiia ana o kela mau aina, ina e koiia aku ana e hoolilo. Aka ina e hoihoiia aua kela mau aina malalo o ka malu o ke Komisina Home Hawaii, e hiki ana e paaia kela mau aina, a e loaa ana hoi ke kuleana i na kanaka e paa nei, e paa mau aku i ko la- kou mau apana aina. Eia keia ke hoolalaia nei e ke Komisina, a e hanaia aku ana i ka manawa kupo- no, ma keia mua aku. Ma na hana a na kanaka Hawaii e hana nei ma kela mau aina, e iko aku ai ka poe e hoole mau nei, aole e haawiia na aina i na kanaka Hawaii no ka molowa, e ike maka ai, aole ke kanaka Hawaii i hanau molowa ia mai. E ike aua lakou, i ka mikiala hana o na kanaka malaila. E ike ana lakou i ka mae- mae o ka noho ana. E ike ana la- kou i ka ulu o na mea kanu, me ka loaa olo o ka wai. E ike ana Iakou, aole mamuli o na haawina pilikia o ka uoho ana oia wahi no ka nele i ka wai a hoomolowaia mai lakou. Aole loa. A ma ka'u hoomao- popo iho e pau ana ka lohe hou ia ana o na olelo hoino, iua he poe manao kaulike lakou. Ma ka nana aku a ka poe ike mahiai, ke olelo nei lakou, ua poho wale ka luhi o na kanaka Hawaii, i ko lakou kanu ana i na mea loaa ole mai o na pomaikai. Aka ina o kela ikaika o lakou e hooiliili Ia ia lakou iho ma ke kanu ana i na mea like ole, a i hoohanaia e lakou ma kekahi mau mea e ohi nui ai i na pomaikai, e oi aku ana i ka pomaikai e loaa mai ana. O kekahi mea i koiia mai e hoike aku o ka ohelo-papa, (strawberry) paha ma ka olelo haole. Ua maikai ka lepo o kela wahi no ke kanu ana i keia mea, a aole no hoi ona makemake nui loa i ka wai. Eia keia huaai ko hooliloia mai nei ma ka makeke no 20 keneka o ka pahu uuku loa. He oihana kupono keia na na kanaka elemakule ame na keiki liilii. O ka hana nui o ka ohi ana, a ina he mau keiki liilii kekahi o ka home, e lilo ana ka ohi ana i mea uuku loa. Aole he hana nui ka hooulu ana i keia mea. A ke manao nei kekahi kanaka loea ma ke kanu ana i keia huaai, e loaa ana ka pomaikai i na kauaka o lawe- lawe ana i keia oihana ma kela mau aina. O ka hanai moa ia hana kupono no kela wahi. Ua ike no hoi kakou i ka pii o ke kumukuai o ka moa, ame kona hua. Ua ike no hoi ka- kou, aole o na moa koko emi o ka hanau ana ke koko moa kupono a kekahi kanaka e hoohana aku ai. Aka, ina e loaa ana na koko moa maikai, e hiki ai e nui ka hoolue ana mai o na hua, e oi aku ana ka po- maikai e loaa mai i na kanaka e noho nei ma kela mau aina. Ua hiki loa e ulu ka mauu alafafa ma kela mau wahi me kahi wai hookiki ma ka iliwai. A ke ulu keia mauu, ua	loaa ia oe kekahi ai e nui ole ai na hoolilo, a he ai hoohanau nui mai i ka hua. Aolo nae o ola ana ko moa me keia mea wale no, aka, o ka hoo- hui me na kulina, huika, ame na ai e aku, ke alanui e loaa ai ka hanau nui ana mai o ko mau moa. He mau mea kupono keia na na ka naka e noho nei ma kela mau aina e ike iho ai, a e hoomaopopo ai, no ka mae, aole i nui kupono ka aina no ka mahi ana ame ka hanai ho- loholona ana mawaho ae o na moa. Aka, o ka mea nui i ka manao o ko oukou meakakau, oia no ka hiki ana e hooia aku ma ko kakou aoao, he lahui mikiala hana io no ka lahui Hawaii. A ina o haawiia ana ia lakou kekahi kakoo aua ma na mea hiki e loaa na aina ma ko lakou aoao, e hiki loa ana i na kanaka Hawaii e hoike mai i ko lakou kupono e hana no lakou iho. Mai manao mai oukou e ka lahui, eia kakou ke heluia nei e kekahi poe ma ka papa o ka lahui mikiala hana, aole loa. Ua laha aku, a ke manaoia nei e kekahi poe e noho uei me kakou keia mau olelo hoino i keia lahui. A mamuli o keia manaoioia o keia mau mea, pela e lilo nei i mea paakiki ka loaa ana mai o na aina i na kanaka Hawaii. He oiaio uo paha, ua haule kekahi mau kauaka o kakou ma na kapa alanui, a ua haalele io no paha i na aina hookuonoono i laweia e lakou. He oiaio no paha, i ka loaa ana o kekahi mau aina i kekahi mau kana- ka Hawaii, ua haawi aku lakou na kekahi lahui okoa e hoohana na aina. Aka, aolo he hana kaulike ka hookau ana mai i keia hooino maluna o ka lahui Hawaii holookoa. Ua hiki no hoi ia hana ia kakou e hookau aku i keia haawina hookahi no maluna o na Amerika, no ka mea o lakou kekahi poe i lawe i na aina hookuonoono o Hawaii nei, a haa- lele iho a hoi aku i ko lakou aina makua no ka mea ua hoolilo aku la- kou i na aina hookuonoono i haawiia mai ia lakou. A ua haawi pu aku no hoi i ko lakou mau aina ua kekahi lahui e aku e hoohanaia. Aka ke manao nei lakou he kaulike ole kela mau hoino ke hookauia aku maluna o lakou, aka, ia manawa hookahi no nae, ua hoopoina ia keia aoao o keia ninau, a o ka mea maamau o ka lahui Hawaii wale no keia o hoi- noia nei. Aka, mai lilo kakou i poe e komo pu ana iloko o ia mau manao. O ka hana maikai ma ko kakou aoao, oia no ka paa o ka waha, a o ka ha- na mo ka ikaika ma na mea e loaa ana ia kakou he mau pomaikai. E hoomanao iho e ke kanaka Hawaii, eia kakou iluna o ke kaupaona i keia mau la, a ke nanaia mai nei aole me ka maka oluolu, aka, me ke kuemaka nui. E huliia mai ana ko kakou mau kee, a o hoonuiia ae ana elike me ka mea hoonui ike a ka haole. No ia mau kumu, e aka- hele kakou, a e hoomanawanui, me ka nana mau ana imua. Aole ka- kou e hoopoina i na haawina ohope i hala aku, aka, e lilo ia mau haa- wina i mau mea e alakai ana i ko kakou mau kapuai no keia mua aku. Ina kakou e kapeke iki ana i ko kakou manawa iluna o ke kau paona, e lilo ana ia kapeke ana i mea e haule ai kakou, a he mea paakiki loa ka loaa ana he kulana hou no kakou. Ua iko kakou i ka manao oia mea o ke kau ana iluna o ke kaupaona. Oia hoi eia kakou ke hoaoia mai nei ma keia mau hana e lawelawe- ia nei no ka loaa hou mai o na aina i hookaawaleia no ko kakou lahui, e ka Ahaolelo Makua o ka- kou. Aolo hou aku he mauawa no ka hoao hou ia ana o kakou. O keia wale no ka mauawa, aka, aole nae he makau o ko oukou meakakau no ka loaa ole ia kakou o na hooia ana i ka hiki ia kakou o keia haawe i hookauia mai maluna o ko kakou mau hokua. Eia no au ke hilinai nei, e hiki ana no i ka lahui Hawaii ke ku iluna me ka maloeloe o na wawae, ame ka hiki ana ia kakou e hooia aku, eia no iloko o ko ka- kou mau aa koko ke kahe nei ke koko o ka lahui nana i hoolawa ia lakou iho me na mea e pono ai keia noho ana uo kekahi mau kenekulia i hala aku. Eia no au ke hilinai uei, aole i okoa ae na kanaka Hawaii oia mau la i hala aku, mai na Hawaii o keia mau la e nee nei. A ke hoo- ia aku nei no hoi, e kakali iki na kanaka e hoino mai nei ia kakou, a hiki i ka loaa ana ia kakou o ka manawa e hoike aku ai ua kuhi- hewa lakou, a o ke alanui wale no e loaa ai keia hooia ana, o ka hoo- manawanui e ka lahui, a me ka mo- ni ana i kaia mau hoino, ame ka hooikaika ana e hoike aku i koka- kou manaolana no ko kakou lahui aloha. O ka ike ke ola, o ke kuli ka make. He mau olelo oiaio keia, a ke o mau nei kona oiaio ahiki i ka apu ana o keia ao. KE OLAKINO O NA KEIKI. Ua kamaaina kakou, o na keiki o keia la, o lakou aku ana na makua o kalaapopo. Elike me ka maikai o	ke olakino o kela ame keia keiki, pela no ka ulu nui ana o na keiki o ka laapopo. O ka hemahema o ka hanaia ana o na keiki o keia la, pela no e nawaliwali ai na makua o ka laapopo. He mau kanawai po- lolei loa keia, a aolo e hiki ia kakou ke hoopau ae i ko lakou oiaio. Ua iko niu ia kei amea o ko ka- kou mau kupuna i ko lakou mau la, a mamuli o ka maikai ame ke kupono o ka malamaia ana o na keiki i ko lakou la, pela no i ulu ae ai na kanaka oia mau la mo na kino nunui, a ikaika, E ninau iho ana paha kakou pehea la i loaa ai ia lakou na olakino maikai? Ae, he ninau ano naauao keia a he ninau no hoi o ninau mau ia nei e na ka- naka o keia la, i ike olo a i hoomao- popo ole i ka noho ana o ko kakou mau kupuna. A o keia nele i ka hoomaopopo ana i ke ola o na keiki liilii kekahi kumu nui nana o ume nui nei ke ola o na kanaka Hawaii. O keia nele i ka ike ana i ka hoomaopopo i ka malama ana i na keiki liilii ka ninau nui i ko kakou noho lahui ana o keia mau la e nee nei. Ke hanaiia nei na keiki liilii i na ai kupono ole i kela mau keiki. Ke haawiia nei na keiki liilii na hoi e hanai. Pehea la i ulu nui ai ka lahui Ha- waii i na la i hala aku, mamua o ke komo aua mai o na kanaka o ko nana e. Ina kakou e hoomao- popo iho ana, o ua kanaka mua i hiki mai ai i Hawaii nei, ua hiki mai lakou maluna o na auwaa liilii, a he uuku wale no oia mau auwaa i hoea mai mahope o kekahi mau haneri mile o ka hooikaika ana ilo- ko o na makani ino, ame na pilikia he nui, e ike iho ana kakou aole paha i oi aku mamua o na kauna helu wale no oia poe i hoea mai ai. Aka, me ia uuku o ko lakou mau heluna, ua ulu ae keia lahui, a ma na moolelo i loaa ia kakou i keia la, ua heluia ko lakou heluna nui ma na haneri tausani, i ua la o Umi- a-liloa, a i na la moi o kana moo- puna o Lonoikamakahiki. Aole ou e huhewa ke olelo ae ua hiki aku keia heluna kanaka Hawaii ma kahi o 500,000 a oi aku no paha. Pehea la i hiki wawe ai ka pii mahuahua ana o koia heluna kanaka, ina aole ma makua i ike i ka malama ana i ka lakou mau keiki? Pehea la i loaa ai ka ao kupono i ka lakou mau keiki? Ina na kanaka Hawaii e ninau iho ana i keia mau ninau, e loaa ana keia mau haina. Ka mua ua ike lakou i ke ano o na ma'i o na keiki, a ua oleloia ia mau ma'i, he mau ma'i ea, amo paaoao. Ua loaa no nao na laau e hanaiia ai na keiki liilii oia mau la. Me keia ike o na kupuna o kakou, ua hoomaopopo la- kou i ka malama ana o na keiki lii- lii. Aole na keiki liilii i hanaiia i na mea kupono ole. Aole na keiki liilii i hoohemahemaia i ko lakou manawa e omiloia mai ai e na ma'i like ole. I keia la, eia no kela mau laau ea ame paaoao ke ulu mai nei ma ko kakou mau kualono, ame na awa- wa o ko kakou mau aina. Ua nele anei na kanaka i ka ike ana i keia mau laau? Ke manao nei au, aole. Aka, elike me ka nui o na ike hou i komo mai iloko o ko kakou nei aina, ua hoohemahema kakou i ka hoomau ana i keia mau ike i haa- wiia mai ia kakou e ko kakou mau kupuna. Elike me ka pii ana ae o na haua like ole iloko o ka aina, ame na lealea, ua loaa ole he mana- wa no kakou e huli aku ai i keia mau laau, a o ka hopena oia loaa ole o ka manawa, o ke kii i na laau i ike ole ia ko Iakou kupono, a hanaiia aku i na keiki liilii. E Iike mo keia nee ana o ka manawa ame ka pii ana ao o ka ike, pela no kakou i haalele ai i na ai i maa i ka hanaiia i na keiki liilii a haa- wiia aku na ai i kupono ole, no ka mea ua maalahi ka loaa ana. Aole kakou i ninau iho, ua kupono paha keia ai i ke keiki liilii, aka, ua ike kakou ua kupono no ia kakou ma- kua, nolaila, ua kupono no i ke keiki liilii. Ea, e na makua keiki, aole ai i oi ae ke kupono o ka hanai ana i na keiki liilii hanau hou mamua o ka waiu o ka makua- hine. Aka, ua ike aku kakou ke hanaiia mai nei na keiki liilii hanau hou i ka waiu kini, e kapaia nei he waiu kia. He oiaio ua ola no kekahi mau keiki ma keia ai, a ua kupono io no i kekahi manawa, ina ua nele ka makuahine i ka waiu ma kona umauma. Aka, e hoomaopopo kakou, me ka nihinihi e malamaia ai na keiki i hanaiia i keia ai, a me ka hoomaemae mau i na omole ame na omaka ke alanui e loaa ai ka lawa ana o ke ola i kela keiki. Ina no e hemahema ana kou malama ana, a kapulu ka malama ana o na omole, e ma'i ana kela keiki, a o ka hopena o ka make o kela keiki Aole paha he haawina oi aku o ka ehaeha ma keia ola ana, o ka ike ana ua nui ka hanau ana o kekahi makuahine, aka, ua pau na keiki i ka make oiai no e liilii ana lakou	Oiai ke nee nei kakou mamuli o na naauao o keia mau la, hookahi walo no hana kupono o ka hahai pololei i na malama keiki ana o keia mau la. Ke olelo mui nei na kauaka kauka o keia la, ua nui ka make ame ka ulu ana o na ka- naka kauka o keia la, ua nui ka make ame ka ulu ana o ua kanaka nawaliwali o ke kino, mamuli o ka loaa ole o na ai kupono i ua keiki liilii. Ke kaupaona ia nei na keiki i kela ame keia pule, i maopopo ai ke loaa nei paha i kela keiki na ai e hoonui ae una i kona kino, a i olo aole palia. A i ka maopopo ana o na paona kupono no kekahi keiki o 10. makahiki, a ua emi iho na paona o kela keiki, ua iko kokeia aia he mea nana e hooemi nei ke ola o kela keiki. I ka huliia ana aku, ua maopopo he wahi pola kope ame kahi apana palaoa wale no ka ai a kela keiki i ke kakahiaka. u nele loa hoi i ke awakea, no ka mea ua hele i ke kula, a i ke ahiahi i kona hoi ana uku i kauhale, he wahi polu ki amo na apana palaoa ka ao. A e na makua keiki, he ai kupono anei kela na kela keiki o 10 makahiki. Aole. Aka, o ka ai keia e hanaiia mai nei i ka ha- panui o na keiki Hawaii liilii, a ke ninau nei nae kakou, pehea la e emi nui nei keia lahui. Aole wale no o ka nele i na ai kupono ole ke kumu e emi nei keia lahui, aka, o ka noho ana maloko o na rumi liilii, ma na wahi pela- pela. He lahui ko kakou i maa i ka hanu mau ana i na ea maikai, a ua ulu ae ko kakou mau makua iloko o ka maemae o ka noho ana. I ka manawa e loli ae ai ka malama- ia ana o ko kakou mau kino mai na mea i maa mau ia kakou, e ike ana kakou i ke emi ana o ke ola kino. A o keia kekahi kumu nana e ume nui i ko kakou lahui iloko o ka make. I ko kakou naua ana aku nae i na Pake ame na Kepani, e noho pu ana no mo kakou iloko o na rumi liilii, a e hanu ana no i keia mau ea pelapela, he mea hoopahaohao paha ia kakou ka hoo- maopopo ana iho, pehea la hoi la- kou i ola maikai ai, a oma'ima'i hoi na kanaka Hawaii. Hookahi no haina, ua maa lakou i kela ano noho ana, a ua ikaika ko lakou mau kino i ka auamo ana i na hopena oia mau mea kupono olo. A o oe hoi e ke kanaka Hawaii, ua lawa ole kou kino i ke ku-e ana aku i koia mau mea e hooemi ana i ka ikaika o ke kino. Ina i maa ko kakou mau makua i ka noho ana iloko o na hale liilii me na rumi liilii a i maa hoi i ka hanu ana i na ea pelapela, ina la ua loaa ia kakou kela ikaika o ke kino i loaa i na Pako umo na Kepani, aka, aole pela, a no ia kumu ua lilo kela ano uoho ana i maa ole ia kakou i mea nana e hoo- nawaliwali mai ana i ke kino. He mea ano nui ka hoomaopopo ana i ka hanai ana i na keiki a ka- kou. Ina eia kakou ke makee nei e ulu hou ko kakou lahui, a e hoo- laupa'i hou i ko kakou mau aina, hookahi no alanui o ka hoomaopopo ana i ka hanai ana i na keiki liilii ame ko lakou malamaia ana. Ina kakou e hoomaopopo ana, i na mea i kakauia maluna ae, oia hoi, he mau kauna wale no na kanaka Hawaii i hiki mua mai i keia mau Pao Aina, aka, na ulu ao nae lakou, a ua hoolaupa'i, a ua hoopalahalaha i na kino kanaka oia muu la, a hiki i ka loaa ana o na haneri tausani, pehea hoi kakou e makau nei e loaa ole ana ia kakou he hoonui hou ana ae i ko kakou lahui, oiai eia hoi kakou iloko o na tausani, aole hoi i na kauna? Aolo nae kakou e hiki ana e ike i Ioa ulu ana ae o ko kakou lahui, ina kakou e hoohemahema ana i ka malama ana i na keiki e loaa mai nei ia kakou keia mau la, alaila, aole no e hiki ana e loaa hou he hoolaupai ia ana o keia lahui. O na laau lapaau no keia mai o omilo nei i ke ola o keia lahui, ua maopopo loa ia kakou o keia hanau- na. Hookahi uo hana i koe o ka lalau aku i keia mau laau a hookau iho iluna o ka ma'i, a o ke ola, he ninau ia no ku manawa. O ke ola o ka ma'i, ua hiki ia kakou ke hooia, e ola ana. Nolaila, o ka'u e upu nei, ae, o iini nei, o ka iko iho o kela ame keia makua hanai keiki i keia mau mea, na mea e hiki ai e loaa ke ola kino maikai i na keiki liilii o keia la, na makua o ka laapopo, a e ike aku ana no kakou i ka ulu nui hou ana mai o keia lahui aloha o kakou. E ma- lama kakou i ke ola o na keiki liilii. E hanaiia lakou me na mea ai i kupono i ko lakou mau kino liilii. Aole kakou e ka lahui Hawaii e hoopau i ka imi ana i na alanui e hiki ai e hooulu hou ia ko kakou lahui. E imi aku kakou i na mea e hiki ai e ola na keiki liilii, no ka mea o na makua iu o ka laapopo. Aole i hala loa aku ka la no keia hana. Ua hiki loa ia kakou o keia la e hana i na hana no ka koolau,-.-. ana i keia lahui. No keaha kakou e maka'u nei. No keaha kakou .' ulolohi nei? Ko keaha kakou e ka nalua nei.

NA KOMISINA

W. R. Farrington, Lunahoomalu;

Elizabeth K. Kalanianaole, Lala; Rudolph M. Duncan, Lala;

Akaiko Akana, Lala; Geo. P. Cooke, Kakauolelo.

Meakakau Nupepa, malalo o ke Kakauolelo,
JOHN H. WISE.

Malalo o ka lokomaikai o ka ona o keia Nupepa Kuokoa, L. A. Thurston (Kakina), ua haawiia mai keia aoao no na manao pili i na hana a ke Komisina Hoopulapula Lahui Hawaii Nolaila e loaa ana he mau mana pili i ka bana a ke Komisina ma keia aoao.

Ma keia aoao e ike ai ka poe heluhelu i na hana, na makemake, ame ka hoolala ana no ka hoomaka ana o na hana maluna o ka Mokupuni o Molokai.

Ua hamama no hoi keia aoao no na ninau pili i keia hana mai na Hawaii mai, e makemake ana e ui i ke Komisina ' mea like (' i makemakeia e ninau mai.


MOOLELO O KA HALAWAI A KE KOMISINA HOME HAWAII, O DEKEMABA 27, 1922. Mamuli o ka hoopaneeia ana o ka halawai a ke Komisina, ua malamaia ka halawai i keia la. Ua heluheluia ka Moolelo o ka halawai i hala a ua aponoia. Ua hoike mai ka Lunahoomalu o ke kumu o keia halawai oia no ka hoolohe ana i na hoike a ke Kakauolelo maluna o ka ninau waihona o ke Komisina. Ua heluheluia he leka mai ka Hui Hana Hao mai, e noi mai ana e hooloihiia aku na la o ka lakou aelike no ka hoolawa ana mai i ke Komisina me kekahi pauma i makemakeia. Ua aponoia keia makemake o ka Hui Hana Hao. Ua heluhelu mai ke Kakauolelo i kana hoike penei: "Malalo o ke kulana e ku nei i keia la mamuli o ka manao kanawai o ka Loio Kuhina, ua hoemiia mai ko kakou loaa makahiki no kekahi heluna e $24,000.00. Aka eia he ekolu alanui e hiki ai e hoohanaia: (2) E hoemiia iho na hoolilo hoohana ana. Oia hoi na uku mahina. I keia manawa o ka huina nui o keia mau uku ua oi iki aku maluna o $2,000.00 o ka mahina a i ole ua aneane 33-1/3 pakeneka o na loaa Ua ukuia penei: Na uku o ka mahina. Geo. P. Cooke -------- $ 500.00. J. Jorgensen ............ 500.00 L. T. Lyman .......... 400.00 T. Taylor .............. 200.00 Mrs. Bina Mossman, . . . . 125.00 Fred Conant ............ 150.00 John Wise . . . . 100.00 4— Komisina ...... 166.66 Ke noi nei au, ina aole e loaa ana ia kakou he mau dala hou ae, e hoopau kakou ia Mr. Jorgensen ame Mr. Taylor; a e hoemiia mai ka uku o ke Kakauolelo Hoohananui a i ka $250.00 o ka mahina, a o ko Mr. Lyman i ka $300.00 o ka mahina. Alaila e emi ana na hoolilo uku mahina a i ka $1019.66. He mea kupono nae e paa ia o Mr. Jorgensen ma ke kulana Wiliki Hoakuka no $200.00 o ka mahina. Alaila, e loaa ana ka heluna o $291.66 na hoolilo o ka mahina, a ua like ia me %20 pakeneka o na loaa. O na uku mahina e ae ame na hoolilo e ae no na mea i makemakeia, ame na hana hoomaemae, ua hooemiia mai no i keia manawa. (2) E hoomakaukauia i mau hoololi no ka waiho ana aku imua o ka Ahaolelo Nui, i hiki ai i ke Komisi- na e hoohana aku i ka %100 pakene- ka o na loaa mai na aina mai i hoo- kaawaieia no keia hana, a e hele koke ke Kakauolelo i Wakinekona e kokua i ka Elele Baldwin no ka hooholoia ana mai o keia mau hoo- loli. (3) A i ka loaa ole ana o na mea i makemakeia ma ke kumuhana Helu 2, e koiia aku ka Ahaolelo e hookaawale mai i $50,000.00 no na makahiki elua e hiki mai ana no ka waihona o na Komisina Home Ha- waii no ka hoohana ana i mau ku- muwai ame na hana hou ae. (E na- na ma ka Pau. Helu 220. O keia ae la oia no ka nui o na dala e loaa ole mai ana i ke Komisina Ha- waii malalo o na olelo o ke Kana wai e ku nei. O ka hopena o keia mau hoolala ana a ke Komisina no ka hoonee ana aku o na hana imua aole e hi- ki ana. Koe wale no a loaa mai kekahi mau dala, aole e hiki ana ia kakou e hoohana elike me na mea i makemakeia no keia mau makahiki mua he elima i aeia mai ma ke ka- nawai. Ke manao nei ko oukou Kakauolelo, aole ka Ahaolelo Nui ame ka Ahaolelo kuloko nei e nana- maka mai ana i na hana a keia Komisina a e hooemiia na hana a keia Komisina, a no ia kumu e hoo- loliia mai ana ke kanawai a i ole e haawiia mai ana i muu haawina i aea e hiki ai i ke Komisina ke neemua elike me na hoolala i ma- kemakeia. A eia hou no hoi, ina ke Komisina e manao ana ua kupo- no ke kumuhana Helu 2, ua manao koa Kakauolelo e hiki ano no iaia ke imi aku i na dala o na hoolilo o keia huakai me ke koi ole mai i kekahi haawina mai ke Komisina mai. O na ka e i ka Bila, aole i hanaia no na waihona o ke Komisina, a i hiki ai e haawiia aku e ke Komi-	sina. Ua loaa io no he lanakila i ka poe nana keia ku-e; aka, ke ma- naolana nei au aole e ku-e mai aua i ka hoomahuahuaia ana ao o ko kakou waihona, oiai nae ua imiia mai no. I ke noi ana i haawina nui kupono no ka hoohana ana, i hiki ai hoi i keia Kanawai o hoo- neemua ia me ka loaa o ka holomua aole kakou e manao ana e hoonuiia mai ana na aina e hoohana aku ai, a no ia kumu, aole paha hoi e komo hou mai ana ia poe e ku-e. O kekahi alanui hou ae e hoonui- ia ai na loaa, a malia he mea pono e noonooia ma na ano apau, oia no ka hoihoi ana aku me ke Komisina Aina (malalo o ka pau. 212) i kekahi mau aina o Molokai amo Hawaii (E nana ma ka poohou 1 Pauku 212) no ka hoolimalima ana. Ina e ha- naia ana pela ke koi nei au e paaia na aina apau o Kalamaula no ka kakou mau hana. Ua hiki e mahe- leheleia na aina aku i koe e ke Ko- misina aina iloko o na aina mahi ame kula a e hoolimalimaia aku iwaho. E loaa ana i ke Komisina Home Hawaii he 100% o keia hoo- limalima. E haawiia aku na nina ma Palaau ame Hoolehua, koe he 900 eka ma- kai no ka hoohana ana aku no keia mua iho elike mo ka kakou e hoo- hana nei ia Kalamaula: Palaau, 11,400, Hoolehua 3,500, huina nui 14,900, lawe 900 koe 14,- 000. Palaau, . . . .......... 11,000 Hoolehua,. . .' .......... 3,000 Kapaakea, ............. 2,000 Kamiloloa, 1 & 2 ........ 3,000 Makakupaia, ........ ...1,800 20,800 He huina nui o 20,800 eka. Hoo- kahi o na hui hana halakahiki (Mr. White) ma kana koho aia ma Palaau ka ame Hoolehua uka he 3,500 eka kupono no ke kanu halakahiki. Ke manao nei ke Komisina aina he $10.00 oia ka hoolimalima kupono no ka hoomaka ana o ke koho no keia mau aina. Ma keia e loaa ana ia kakou he loaa makahiki aole i emi iho malalo o $35,000. I ka la- weia ana ae o keia mau eka kanu halakahiki mai ka huina, nui o na, eka e koe iho ana i ke Komisina aina he 17,300 eka no ka hoolimali- ma ana aku no ke kula. Ua manao ke Komisina he 50 keneka oia ka hoolimalima kupono no ka eka hoo- kahi i ka hoomaka ana o ke koho. Ma keia e loaa mai ana he $8,650.00 o ka makahiki. Alaila e loaa ana i ke Komisina ma ka haahaa loa no ka makahiki mai keia mau aina mai ka heluna o $43,650.00. GEO. P. COOKE, Kakauolelo a Lunamanahooko. Honolulu, T. H. Dec. 21, 1922. I ka pau ana o ka heluheluia ana o ka hoike, ua ninau mai o Mr. Duncan, heaha aua la ka hana no Mr. Conant, kokua Lunahoohana, a ua hoike aku ke Kakauolelo ua hiki no e hooneeia na hana ina e hoo- pauia ana o Mr. Conant no keia manawa. Ua aelikeia oia ka mea e hanaia aku no Mr Conant a e koiia aku oia e pau i ka la lo o Ianu- ari, 1923. Ua hoike pu mai no hoi ke Ka- kauolelo ua hoike aku o Mr. Jorgen- sen ia Mr. Taylor e pau ana oia i ka la 15 o Ianuari, 1923. Ua hoounaia aku na kope o ka hoike a ke Kakauolelo i na Komi- sina, a ua hoomakaukau o Mr. Dun- can he mau koi maluna o keia ni- nau elike me keia malalo iho: "I ka hoomaka ana o keia Komi- sina e lawelawe i ka lakou hana ua hoolalaia na hana ma ko ano nui mamuli o na loaa i manaoia o loaa mai ana ia manawa. Mamuli o ka manao kanawai o ka Loio Kuhina e ku-e ana i keia mau loaa i ma- naoia, ua hoouukuia mai na hana a keia Komisina a aole hou aku he alanui i koe no ka hoonee ana i na hana koe wale no a hooulu hou ia mai he mau hoolala hou ana i na hana a ke Komisina. Ka mua elike me ka ke Kakauole- lo Geo. P. Cooke oia ka hoemi ana mai i na hoolilo hoohana ana, ke kakoo nei au i keia manao. O ka lua nae o ke koi a ke Ka- kauolelo e hoomakaukau i kekahi mau hoololi no ka waiho aaa aku imua o ka Ahaolelo Nui i loaa mai ai i ke Komisina he 100% o na loaa	o kekahi mau aina, aole i hiki ia'u ke ike maopopo lea loa ia manao. Ke manaoio nei au he mea pono e hooholo mua ia kela mau hoololi e ka Ahaolelo alaila hoounaia aku i ka Elele ma ka Ahaololo Nui. Ke manaoio nei au, ina e hoolala mua ia ana me ke akahele na mea i makemakeia no ka hoonee ana aku i ka kakou hana e loaa ana no ke aponoia ana e ka Ahaolelo kuloko nei no ka lawe ana mai i ka wai o ke Awawa o Waihanau no na home hookuonoono e manaoia nei ma Palaau ame Hoolehua mauka. He mea pono e hoikeia aku i ka Ahaolelo ka heluna aala i lilo aku mai ke Komisina aku mamuli o keia manao Kanawai o ka Loio Ku- hina, ame na dala e hoihoi hou ia aku nei ma ke ano he loaa no ke aupuni ame na dala i hooliloia o ke Komisina no ka imi ana i ka wai ma Kalamaula. Ke manao nei au e hiki ana ia kakou e loaa mai ka Ahaolelo mai i na dala kupono no ka hoohana aku i na hana i manaoia, me ke kanalua ole. O kekahi manao iho no ka hoonui ana mai i na loaa o ke Komisina i koiia mai e ke Kakauolelo mamuli o ka hoihoi hou ana aku i kekahi mau aina i ke Komisina aina ma Molokai ame Hawaii, kekahi mau aina malalo o keia Komisina, aole o'u kokua. Ke manao nei au, e loaa wale mai ana no he 30% o na hoolimalima elike mo ke kanawai e ku nei. O na aina apau ma Molokai mala- lo o ko kahua no ka mauawa wale no, a no ia kumu, ke nele nei ka loaa aua mai i ko Komisina o ke- kahi loaa. Iua elike mo ka hoike a ke Kakauolelo eia kekahi Hui Halakahiki o Mr. White ua koho oia ma Palaau mauka ame Hoolehua he 3,500 eka i kupono no ko kanu halakahiki, ke koi nei au e okiokiia keia mau aina iloko o 40 ame 60 eka a o hoolimalimaia aku i na Hawaii e hiki ana ia lakou iho e hoohana me ka lakou dala ponoi iho. O na aina makai o Palaau ua hiki e hookoeia no na kanaka e make- make ana a e weheia ma keia hope aku. O ka aina. holookoa o Kala- maula e waihoia i pa hanai holoholo- na no na Hawaii, a pela no hoi ke koena o na aina o Palaau anae Hoo- lehua. O na aina o Kapaakea, Ka- miloloa, 1 & 2, Makakupaia 1, e hoo- limalimaia i na kanaka no ka ha- nai holoholona ame puaa. Ma ka hooloihi ana aku i ka laina paipuwai no na kanaka ma Kala- maula no na home wale no e hiki ana keia mea e hoolalaia. Ke ma- nao nei au i keia manawa me na hoolilo uuku wale no e hiki ana e loaa ka wai ma Kapuna no na home mauka o Kalamaula. Ke manao nei au me kahi nooi uuku wale ana no i keia manawa a i ole i kekahi manawa mahope koke aku nei e loaa aua ka wai mahuahua mauka o Ka- miloloa me ka hiki ana e hoohana aku a e uuku Ioa ana na hoolilo. Ke koi hou aku nei au e hoolawa- ia mai i keia manawa ke Komisina me kekahi hoike o na loaa ame na hoolilo mai ke ku ana o keia Komisina. 1. Huina dala i hooliloia no ka wai ma Kalamaula. 2. Huina dala i hooliloia no ka imi ana i na mea like ole. 3. Huina dala i hooliloia no ke ana aina ana. 4. Huina (lala i hooliloia no ka aina hoao kanu ana ame na hale. 5. Huina dala i hooliloia no na mikini na lako ame ka malama ana. 6. Huina uala i hooliloia no na pa. 7. Huina dala i hooliloia no ka hoaie ana aku i ka poe hookuonoono. 8. Huina dala i hooliloia no na hoolilo laula o ke Komisina. Ke koi nei au e hele aku keia Ko- misina e noi i ka Ahaolelo i $100,000 ma ke ano he mau dala no ka hoo- lako wai ana. Ke koi hou nei au i keia Komi- sina e koi aku malalo o ka Hoaie ana i kekahi heluna dala i like me $300,000 no ka hoaie ana aku i na kanaka lawe aina, $200,000 no na kanaka ma Molokai a i $100,000 no ka wehe ana i na aina o Panaewa ame Keaukaha ma Hawaii. Ko koi hou nei au e hoolilo wale no keia Komisina i na aala maluna o na mea hiki ole ke alo ae no ka hoonee ana aku o na hana a e