Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXI, Number 50, 14 December 1922 — Makalei, ka Laau Pii Ona a ka I'a o Moaula-Nui-Akea i Kaulana HE MOOLELO KAHIKO NO KA HULI KOOLAU O KAILUA AME WAIMANALO, KA NANEA O KE AU O KA MANAWA. [ARTICLE]

Vakalei, ka Laau Pii Ona a ka I'a o Moa-ula-Nui-Akea i Kaulana

HE MOOLELO KAHIKO NO KA HULI KOOLAU O KAILUA AME WAIMANALO, KA NANEA O KE AU O KA MAWA.

I.i Tva no i ku ae ai o Haamea kamailio aku la ia Isitila i inau olelo hope apau, o ka r..» no ia i po 'i ilio ai ka ohu ame ka a nalowalo o Maleka i ke hoa ; . ;i:o, haaheo i ka ili o ke kai. I ka ohu ame ka noe i ma-o ae ai, r.r«na ae la o Niula ma kahi a kana - ■:,r,ri-ana i noho ai me ke kau ana .i ke anoano aloha iaia no kana r-.p"?uiia. ; I k a ohu uhiwai o Konahuanui e :o':p:i nei, aohe mea ike. ilaila, o Kahinihiniula ame Haumea i haalele :ho .ii i ka poli kupuna, a i ka mao .m no o ka noe, ike iho la o Kahiniininln, eia laua i ke kahakai kahi *!■ i ai, a ike pu aku la no hoi oia ; . kona mau hoa aukai o Kalaeokai;io hookhi e noho ana i ke one, a e ku ana iloko o ke kai me ~i papa heenalu manoanoa nunui -ir ī i opakaia omua o ke poo o ka 7173. ua hinua i ke kukui a noho ika. * t līuli iho la o Hanmea a olelo ia Kahinihiniula me ka haawi ana mai i \-n i'a. ' Eia ko i'a mawae no ko hnakai lawe aku oe a haawi ia Keo,- ->. v .:n:akaokekua nana e haawi mai i >0 hoolana o keia huakai au me ko na-i hoa." K:ihea aku Ia oia: "E Keoahu-n-.a\.iokekua e, eia mai ke kamahele, -,-e '''ua akn ka hana i koe, e lawe n.i -» olua iaia a hui ae kakou i ka mawae o ka Hunananiho.'' r;3r Ta-j keia mau olelo a Haumea, o <a naio aku la no ia i ka ehu a ke 10. a hala ke aiwaiwa o Nuumea, v .e-e aku la o Kahinihiniula a ku i "-:a aeone me ke kahea ana aku ia Ke->shimakaokekua: • • Eia la e, eia ke kauoha i haawi:i m.ii nei ia'u e lawe mai au a hai keia i'a ia oe." "ITo mai, ,, -wahi a Keoahimakaohookokoke mai la oia i ka ' <-rc me ka panee pu ana mai i na ir.i ekelu, a pili i ke one. mai la oia i ka i'a me ka -' r.na mai ia Kahinihiniula: • keiapapa mawaena la o kou -irr; in, hele mai a kau, alaila hele :i. no kahi i kauohaia mai nei." Haipu e noho nei i ke one, nna huaoleīh, iaia nae i ike 'ini rii. ua pulu na .wawae o Kahini- ' ini'na i ke kai, ku ae la oia iluna ; mai la a hui me kona mau '" Makaukau kakou a hele aku, no- • o ke kauoha ia oe e kuu kokoo:a o keia alahele, o ia kau e hoo-"-0. a pan ia, alaila hele kakou no sahi i kauohaia mai nei." "Ae.' wahi a Keoahi, huli akn la kona alo i ka moana me ke kiola aku i ka i'a ana e paa ana i kona lima iloko o ke kai ,a hoopuka aku la i keia mau huaolelo: O Kalohia o ka i'a mawaelua lani. O Hopuepue i hoolili e meha, O pihaha ka i'a ia Ku, 0 Piinoe o ke au pana'i o ka moku, Ka hooulu moku pioeoe a pupupu, A la'ola'o ka maka aiau o Lono, Hoolono ana i ka halulu, 1 ka poina kai o Kahiki mai aea, Aea ke kai e ke Akua, Popoi ke kai a Kahulumanu, Ku-hulūku i kā houpo o, Kane, I ke awa'iiowulu a Kuiaiomoa, Ke ala 6 ka wahine i Nuumea, O ka pakui o ka lalani, E kini akua e, e ka mano akua e, E Lono e i ka ualo a 'u a Kāoahi, Ka maka o ke Akua mu-ki, Ka maka o ke Akua mu-ka, O Kinilau e mano e, E lono Kahi-ki, K":: i ka moku no Kahiniula, ni.i mai ka alana la, Kiina mai, Xa'a na Keoahimaka o oukou e ke Akua, Innpi la kapu, ka noa. P.iu keia mau olelo o Keoahi, o ka •«M ia o Haipu i kena mai ai ia Kahinihiniula e kau iluna o ka papa. 1 A kau o Kahinihiniula iluna o papa, ia manawa no i lekei ae ai k :.i mau hoa iluna o ko laua mau ī :n, ma na aoao oia nei me ka h'" oho like ana ae o ko laua mau leo • keia huaplelo: '' luka i.ka pohuehue ha-kanu,' '■ o ka wa no ia o ke kai i o-hu r 'ae ai "n.i a like ke kiekie me ka honua ■ ::a ouka, me he kaihoee la, pii aku •:e kai a pili i ka pohuehue, ia ri ana mai, ua like me ka waikahe • iki ana i na mea apau ma kona ■ . pela iho'la no o Kahinihiuiula *: - kona mau hoa i koia aku ai e ■ o kai'a ku kahalelo i ka moana. ° ka aei o ke kai i hoi hou ai i o ia ka nalu nana i lawe aku ia A.iuinihininla me kona mau hoa a >o ana i kahi a Haumea e noho : *ina me na hoa paani ame ke i-ia o Haumea ma kahi e o nei in a o Hanauma. J v'iki o Kahinihiniula ma, hele la aliiki i k°e : -alo ō Haumea, kii- ; iho ia, i mai la o Haumea iaia: Ke hele nei oe me. ko mau. hoa ,i huaka'i au, hookahi r.o au hoolohe o ka olelo a ou mau ■ mai hookuli oe, no ka mea

he akua kanaka, o kahi au e hele nei, e ai ana oe, e moe ana oe, a ina e haawi mai i kou wai e inu iloko o ka puniu mai inu oe, o ko kiopu lau laau, mai inu oe, ina e haawi mai iloko o ke 010, mai inu oe o make oe, anoai o ike i ko inu ole, kii e uhaki i ka huawai ihiloa e paa ana no me ke ka, e ulu anā i ka waena a lawe mai a haawi ia oe, alaila ka hoi o kou wai inu ia e inu ai. "O ke kanaka pohina auanei au e ike ana, e moe lapuu ana ma ke kuono, i ka wa e laweia mai ai o ka i huewai ihiloa a haawi ia oe, o Kane* luhonua ia, i ka auanei e ike mai ai i kau hana, a inu oe i ka wai o ua huewai la, ia wa oe e nana alyi ai iaik, o kau mea e ike ai i kana mea e hana ana, o kau ia e hoopaanaau ai a mai poina. '' Aia oe a ai i ka papaaina a ke akua, a ai pu oe me lakou, alaila 0 ka pahuhopu ia u kau huakai, a ku mai oe hoi no ka aina nei, a hui me ko kupunawahine, a ia wa oe e ku hi imua o ke alo o ke alii ame ka punahele ana, a ia oe e kaulana ai kuu inoa ia hanauna aku a kau i na mamo." A pau keia mau olelo a Haumea, kau iho la oia i kona lima iluna o ke poo o Kahinihiniula a olelo mai la: "Hele i pawa i ka moku ana o ke ao, 1 ka pualena o Lailai ka lani. 0 poele ka malama iluna, 0 paloula o ka hoku ma-kahi, 0 Kaukihi malama o Kiha ka po, '0 Manaiaulu o Hookupukupu, Ō Kahai o na maka o Ke ku manawa o Kuwahailo, > Na Hoaniani na Milipo, Na ka po nui o hoolakolako, Ina mai ke kama a Ni-au, I Mai ke alo o Papa Honua ke kama, Na kuku aimoku e, Uaia ka la-ni." A pau keia mau kanaenae ana a Haumea, ku ae la o Kahinihiniula iluna, haelo pu aku la a kokoke ma kahi a Haipu ma e noho nei me na papa o lakou. "Hoomakaukau a hele i ka huaka'i hele, eia ke o no oukou o helo ai, a nau e Haipu e malama no ka hoahele o olua. "Nana olua a hoeelo ka huihui a Makalei, i ke kumu o Haho, ia wa olua e hoihoi ae ai iaia nei ahiki i ke aka o ka moku, ua makaukau na moa apau. •» "A pau ka hehi aiia oia nei, ia wa oukou e hoi ma.i ai . i ka aina nei o kakou, n_kuu.no. hpi ka; luhi o ka huakai hele, a malama o pulu ka ili o ka hookapuhi o kakou 1 ke kai." Hopu aku la o Haipu i ka hokeo i ka lima o Haumea a paa iaia, kena mai la ia Kahinihiniula e pii a kau i kona papa. la Kahinihiniula i kau ai iluna 0 kona papa o ka wa ia o ke anaina apau e kuku ana mahope o Haumea 1 iku maumau mai ai me ka leo nui e paha ana hoi i na huaolelo hoalala manao no ka huakaihele a ka hueu o Makawao, e ahaiia nei. e ke aiwaiwa o K^ihilihiolaumiha. A makaukau lakou iluna o ko lakou mau- heeholua moana, ia wa i kahea ae ai o Haumea: "Ku mai ka nalu nui nalu iki, Talala opuu kai o Ikuwa, Ka nalu halehale poipu o Welehu, Lehu ka hoku o Nana ka malama, Hoonanana o Hina manaiau e, Hookauhua i ka moku o Ulukaa, Kakaa ka lani nakeke honua, Ke kai hoale i ka pe'a o Kahiki la, Ku lia mai." Pau no keia mau olelo, o k'a no ia o ke kai i ooloku ae ai, a hoale aku la iuka, ia hoi ana mai o ke kai o ka lilo aku la no ia i ka lawe a ko au, no ka moana lewa ka ihu, a hoomanao ae la ka meakakau i na lalani mele a Kaehu, i kona manawa i laweia ai i Molokai, a peneia kekahi mau lalani: lalau na koa aupuni, | kai o ka uwapo, Hooili na pio apau, Ka luahi a ka ma'i lepela, Hiki ke alol.a kaumaha loko, I ka ike ole i ka ohana, 0 ka waimaka ka i kulu iho, Hoopulu i ka papalina. Pau ka ikena i ka aina, 1 ka- wehiwehi o ke kaona, Hao Wauwiki la lilo hoi, Ku ka huelo i ke kiamua,. E nonoho lua o Keoni Pulu, Kipu i ka hoe mahope, Hoohu ka helena o ke kai, A he hoopiipii wale no, Ikeia Molokai mamua, . Ua powehiwehi i ka noe. Anoai paha hoi pela no hoi ke alahele o keia mau keiki, oiai aia no i hoi o Molokai ke ku mai la mamua, aka lie okoa nae ke alahele 9 keia mau 'keiki. Mamuli 0 keia ikaika miki o kai, ua koia aku la lakou iwaho, ka wa 110 i kau opuu mai ai ka ale mahope 0 lakou, a iho aku.la na papa 0 lakou nei i ke kaulu 0 ka ale, me ka ikaika 0 ka holo, ke nana la 0 Kahinihiniula, 0 ka pohina ehukai kana mea ike ahiki i ka lawe ana aku 0 Lehua i ka la. Aia no hoi kona mau hoahele ke hoolaukanaka mai la iaia, me na olelo' hoohoihoi. "I hakalia kakou i keia kuluipo, a ao ae noho ana kakou i ka hale 0 kamaaina, 0 Kahikimaiaea a ko kumuhonua i kuhi mai nei ,in 0«, aole no i mamao loa, o ke kai ka mea nana i oki a kaawale; nolaila

■e'ia ko- wahi koupu ke hu'ihu'i mai! nei kc ano ahiahi." j "Aole," wahi a Kahinihiniula, "aohe o'u anuanu, o kau e ha'oha'o nei i ko kakou holo i keia poeleele, 0 ia nanea paha auanei a hookahi no ka ale ka-po o ka moana, lana ana ka auwae kahi haiki." "Ka-hu-hu, mai olelo paha oe pela, o loheia mai auanei e ke kino i o makani, laweia aku a lohe ko kumu, manaoia mai kakou he hoomaauea, a ili mai hoi ke ko'iko'i o ia mau mamalaolelo au maluna o maua.'' "0 i hoi e, na olua ka olelo," wahi a Kahinihiniula, '' e hewa ai olua, na'u ka olelo no kou ike iho ke haha poele nei kakou i ka papai o Honolulu, i ke kapa kahakai o Kuloloia, a e āilolo ana paha kakou i ka naku poeleele, aohe mea ike a ka maka." No keia mau olelo a Kahinihiniula, huli mai Ia o Haipu a olelo mai la: "Ua pono kau olelo, a e kahea aku oe e Keoahi i pupuaulama no kakou." I ka lohe ana o Keoahimakaokeakua i keia leo ke-na, o kona hoa, lalau mai la oia i ka ipu hokeo e ku ana mamua o Haipu & wehe ae la 1 ke po'i. Lalau iho la kona lima iloko o ka ipu, a lawe ae la iwaho he mea eleele me he puupuu la, ku ae la oia iluna me ka huli ana o ke alo ihope, a nou aku la i ka mea eleele ana e paa ana, a noho hou iho la ilalo. Aole i li'uli'u iho, ua poha mai la he malamalama, nana i hoahuwale ae i ka ili hualala o ke kai, a waiho "wale- na mea apau ma ko lakou wahi e holo nei. Ike aku la o Kahinihiniula i kekahi poe e hee ana i ka nalu maluna o na papa, a o kokahi poe hoi e kaha ana i ka ale me ke akamai nui, e paa ana hoi kekahi poe i ko lakou mau lima me ka liolo ana a huli poepoe ae la. I kn ike ana o Kahinihiniula i keia mea kupanaha ana e ike nei, ninau aku la oia i kona mau hoa. "Eia ihea keia mea malamalama e a nei?" "Aia no iuka o ka aina, e huli aku oo ihopo e nana ai i ike oe." Hooko aku la oia i ke kuhikuhi a kona mau-'lioa, huli mai la oia ma kahi o keia mea a, e hulili n6i, ike mai la oia i keia puu kiekie e pahupahu ana i ka lae kahakai, a iluna o kahi oioi loa o ka puu kahi i a 'ai o keii mea. , , u AiiJta {jiha ihope la i o mea malamalama e a mai la, kc hele nei hoi kakou i kahi ike aina ole," wahi a Kahinihiniula i kona mau hoa. "Aole in he aina e ae, o Oahu nui no ia, lea aina kahi a kakou i haalele aku nei i ko kupunawahine, o kela puu au e ike aku la la, o Laeahi ia, ka i'a i'o alaea ono a Kuhu* honua, ka hoa hoopapa o ko hooka* puhi, aia ilaila ka mea a, au e ike la; mamuli o ko kaniuhu i ka poeleele." /'Heaha ka inoa o kela mea a malamalama i ka pouli!" wahi a i kona mau hoa. "He maka ihu waa ia, he kukui malamalama heenalu no kanaka iki o ka moku no ka uuina i wawau e aha e!" Ua ikeia no keia mea a iluna o keia puu i ka wa o ke kaulu moku okohola, e hoi mai ai i Honolulu nei, a mamuli o ka ike ana 0 ka haole ia mea a, ua manao lakou he daimana ia, nolaila ko ka* paia o ia inoa i kela puu o Daimana Hila ahiki i keia la, anoai paha o ia keia mea a Kahinihiniula e ike nei, ina pela, ua kahiko no ka waiho 'ana o keia daimana ilaila. Ma kekahi moolelo hoi a ka meakakau i lohe ai, ua lilo keia daimana i kekahi kapena moku okohola, he Nika ka mea nana i kii a loan, i ka po ke kii ana, a mai ia manawa.mai ka nalo ana o ia mea, ahiki i keia la; nau e kuu mea her luhelu e kaupaona i ka oiaio ame ka ole o ia mau lono olelo. Oiai o Kahinihiniula e hialaai nei 1 ka halahalakau a ka poo heepu'e ale o ka po, a i ke kokoke ana aku i ka pili o ke ao, noe mai la ka malohi makehiamoe i kona mau kiionohi, a kulana aku la kona wahi pauku kino iluna o Haipu. I ka ike ana o Haipu i ka hiamoe o ko laua hoa, wehe ae la oia i ke po'i o ka hokeo, a nanao iho la i ke kuina kapa, a huki ae la iwaho, hoo* uhi iho la ia Kahinihiniula me ka hoomoe ana iho i ke poo iluna o kona u-ha. Oiai nae o Kahinihiniula e lilo la me Niolopua i ke ao makani, o ka wa ia o Keoahimakaokeakua i ninau mai ai ia Haipu: "Pehea, ua hiamoe loa ka haku o kauaf" "Ae,' wahi a Haipu. 'lna hoi ha pela, e ho'iho'i kaua iaia iloko o ka hale e moe ai, i mama ka kakou huaka'i?" "Aia anei ihea ka hale au e manao nei e hoomoe i ka haku o kaua ilailat" wahi a Haipu. "Eia iho no hoi mamua o ko alo e ku iho la, no ka mea o kena ipu la ea o ka iewe kena o Kalaunionio* 10, e hea iho paha oe la." Na ia la ka olelo, he hooko ka Haipu, me ke kahea ana iho ma ka waha o ka ipu. "E Laukapalili e, i malumalu no ko pulapula no ka niau ula i ka piko o Lailai ka lani." .0 ks wa no ia i nee a« ai o kahi hokeo uuku i ka nui, a lilo ae la i po 'i po'iiue, a kuapo 'i iho la o Hai*

pu maluna o Kahinihiniula, a nālo* wale, t ia wa no i hoi ae ai kahi hokeo ā kona kulana mua, me ke omo ana aku ia Kahinihiniula iloko 0 kena poli. I ka ike ana 0 kona mau hoa ua nalo ka laua hoahele iloko o kapa ia Kinilau, 0 ko laua wa ao ia i hehi aku ai i na papa me ko laua muu kapuai, me ka hopu ana iho i ka ipu hokeo a paa i ka lima, a lele aku la no ka aina i kapaia ka inoa 0 Upolu. (No keia pule ae.)