Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXI, Number 50, 14 December 1922 — Page 2

KA NINAU WAHIE A NA KANAKA HAWAII MA MOLOKAI

Mamuli o ka nai o na kiawe malu-na o kekahi mau apana aina e hoomaemaeia mai nei, ua lilo keia ninau i mea ano ko'iko'i, no ke kumu, he hana nui ke oki ana ame ka huki ana ahiki i ka uwapo o Kaunakakai. Ma kekahi mau apana ua hoea aku na hoolilo i ka $1250.0 o ka eka hookahi. Ma kekahi hoi ua emi mai i ke $70.00 o ka eka hookahi. Eia iho ka hoike a L. T. Lyman, no keia ninau, mamuli o kekahi leka ia G. P. Cooke, o Nov. 20, 1922: "O kau noi ao kekahi hoike no na kumukuai o na wahie, mai ka ekolu iniha a oi aku, ua loaa mai nei. He mea paakiki ka hiki ana e loaa pono na hoolilo ke lawe a kau i ka uwapo, ma kahi o ka uwapo mauka nei, e pili ana i ke alanui, ahiki i ko makou huki ana aku i kekahi mau kaa mai na wahi like ole aku o Kalamaula. Ma kahi e ku ana ka wahie, e poao e loaa $5 o ka paila o na wahie mai ka ekolu iniha a pii aku iluna. Mai na apana aku ma ka aoao o Kaunakakai o ka uluniu, o ka hoolilo o ka huki ana me ke kaa aia ma kahi o ka $1.50 o ka paila hookahi, ahiki i kahi o ke kaa alahao, i Kaunakukai. O ka huki ana aku mai keia wahi aka ahiki i kahi o ka moku, o ua hoolilo aia ma ka $1 a k $1.50 ka paila, elike me ka hooneeia ana o na kaa. O ka huki ana mai kela aoao ma-o aku o ka uluniu e pii ae ana na hoolilo, a e mau aku ana MU ^Ai aaa^like mi "kii'- nee ana aku i ka aoao komohana. "I keia pule ae e hiki ana ia'u ke hoike aku no keia ninau. Eia makou ke hoouna nei i mau paila ia Mr. Conrad. Ua kakau mai nei oia i mau paila mai ka 15 ahiki i ka 24 e loaa aku i ka pule mua o Dekemaka. O ka huki ana ahiki mauka nei o ka uwapo no na la elua penei no ia: 13 kaa wahie ua like me 7 paila. Na hoolilo limahana $7, eha hoki $1 e ka la hookahi, $4; o na hoolilo apau $11: o ka paila hookahi $1.75. Ina e laweia ka hoolilo o na hoki alaila he $1 ka lilo o ka paila hookahi. "Aole keia o ka hoolilo kupono no keia hana, aka, mamuli o ka uuku o ke kaa e lawe wale ana no he hapalua a ekolu-hapaha paila i ka hele hookahi ana; ina he kaa nui ae alaila e hiki ana i 1 a i ole "^ paila i ka manawa hookahi, alaila, e emi mai ana na hoolilo o ka hali ana i ka wahie i ka uwapo. O ka huki ana i ka wahie me ke kaa otomobile lawe ukana, aole e hiki no ke kumu ua palupalu loa ka lepo a emi na huila iloko o ka lepo, a he hana nai okoa ka lu ana i ka wahie a hoopiha hou i ke kaa. Ua lohe mai au mai ia C. Kinney mai, aia kekahi mau kaa emi o ke kumukuai me ka Hui Kaa o Andrews Express, a ua makemakeia e hoolilbLH^k4a mau kaa, me ke kumukuai haahaa IML Ina e hiki ana, e hele aku oe e ninau no keia mau kaa ina i'o he emi. Ke manao nei makou e huki nui ana keia pule aku a malia o hiki kekahi mau kaa otomobile. ' ' I keia mau la ke hoao nei o Mr. Kinney e hoohana i kana mau wa hie a e haawi mai ana i $5 o ka pa ila ma kahi o ka wahie i okiia ai a nana e uku na lilo no ka huki ana He Kepani kai haawi mai iaia ma kekahi aelike he $16 o ka paila ma luna o ia uwapo ma Honolulu. O kana hoolala o na hoolilo, penei no ia: Uku no ka paila wahie $5; huki ana ahiki i kahi o ka waapa, $3.50; uku moku $4.50; huina o na hoolilo 4 '.''. puka ao ka paila hookahi $3. Mai keia puka ae e lawe ia no ka lilo mamuli o ka emi ana mai o ka paila mamuli o ka maloo ana o ka wahie, ame ke ano o ka pailaia ana O keia emi o ka wahie mahope o ka maloo ana, he ninau ano nui ia, a ke manao nei au o ka puka e loaa ana ia Kinney no ka paila hookahi aia no i ka $1 ahiki i ka $1.50 o ka paila. "Eia he Kepani i ike i ke ano o ke kuai ame ke oki ana o ka wahie a ma kana hoakaka, he $10.50 na hoolilo ahiki ka wahie ma kahi o ka moku e awe ai. A o ka uku moku he $4.50 o ka paila hookahi, a e hiki ana na hoolilo i ka $15 o ka paila hookahi a ina he $16 o ka paila hookahi alaila, he $1 ka puka. Ke uku nei oia he $4 no ke oki ana o ka paila hookahi hui me ke puhi ana i ka opala. "Eia maluna o ka aina he 50

aila wahie helu ekahi. A o keia mau paila apau e lilo ana ia Mr. Kinney ma kana aelike a e hoounaia na i keia mau pule iho. Ke hoomauia nei no ke oki ana o ka wa-

hie i kela ame keia la, a ina e lilo na keia aelike a Kinney i mea holomua, e oi aku ana ka nui o ke oki na o ka wahie. Eia o Kinney ke ki nei me ka pahiolo i hooholoia e ke gesolina, a ke manao nei ola e holomua ana keia hana ana. No'u ho ke manao nei au e hiki ana no ke oki i ka wahie liilii, aka, i na kiawe o 4 iniha a eono iniha, aole e liki pono ana, no ka mea he oolea ke kiawe o Molokai nei. "Ke kaumaha nei au no ka loaa ole o ka hua mauu Peruvia. He 13 loi a makou i pau i ka hoiliwaiia, ahiki i keia la. Ua like me 1.3 eka. O keia mau lo'i he 6 i kanuia. Ua manao makou e loaa wahi ua Kona ana makou, a no ia kumu ua kanu makou i na hua mauu, aole ka, nolaila ua hoopuluia keia mau lo'i me ka wai o ke paipu. Aka nae ke ikaika mai nei ka makani a ua maloo ka lepo me ka hikiwawe loa. Ke puka ae la nae ka hapanui o ka hua i kanuia ai a e nui ana iloko o elua ame ekolu paha la. Mai oi loa aku na lo'i i kanuia, aka, ua hiki ole ke hana no ka haule o ka ua liilii, aolo no ka ua ka hiki olo ke hana, aka, no ka pipili o ka lepo ahiki ole ke hoiliwai i ka aina. Ua lilo aku na kanaka hana i ka eli ame ka huki iliili no ke alanui hou a kakou. 'E pau ana na auwaha lawe waikahe i keia pulo ae. O ka auwaha nui, ua kaa malalo o ke ana iliwai o ke alanui ka hohonu i keia manawa, a ina e mau mai ana ka malie e pau ana na loi i ka hoiliwaiia i na la mua o keia pule ae. Ke hoomahuahua ia nei na kanaka hana i pau koke ka hana mamua o ka hiki ana mai o ka ua. E hoomaka ana ka palauia ana o na apana aina i keia pule ae. He ekolu mau apana i makaukau no ka palau. "Ua hoomakaia ke kukuluia ana o ka hale o Maioho i ka la mua o keia pule a e paa ana iloko o elua a i ole hookahi no la i koe. I panee ka paa ana o keia hale mamuli o ko Maioho ulolohi i ka hooholo ana i ke ano o kona halekuke i makemake ai. He mau hoololi liilii lehulehu kekahi i hanaia e pili ana i na pukaaniani. Ma ka nana aku ua lilo keia mau hoololi i mau mea kupono, ina e noonooia kahi e ku nei ka hale ame ka pa ana mai o ka makani. Kulike nei makou i ke kukulu ana o keia mau hale, he pono e hoololiia ma kekahi mau wahi o ke kii i mea e Kiki ai i keia mau hale ke malu i ka ua ame ka makani, elike me ke kulana o kahi o ke kahua e ku ai. O kekahi kumu no hoi o ke ulolohi loa ana, mamuli o ka lawe ia ana o na kamana no hapa la no ka hoololi ana i ke kahua o na hale i kauohaia mai ai o ka Papa Ola. Ke makemake nei o Maioho e hookomo i kona lualiilii iloko o ka hale a ua makemake e loaa ka uku o ia mea. Eia makou ke houpuupuia mai nei no ka hoea hou o ka ma'i taifoida. Ua lonoia mai nei ua loaa iho nei he elua mau ma'i ma kekahi mau wahi kaawale aku. O na kanaka elike me Maioho, me na keiki liilii, ua loaa ia lakou ke kanalua o ke kupono o ke kukulu ana i na hale liilii mawaho. Ina aole he nui loa o ka hoolilo no na paipu ame na lua liilii noloko o ka hale, ke noi nei au e -hoolawaia na hale apau me ka lua iloko no o ka hale, ma kahi o na lua mawaho. . Manao au he hoemi lilo keia no ka manawa loihi. "Aole lono i loaa mai nei mai ka Makeke Kulanakauhale mai no na huamoa i hoounaia aku. Aka, ua lohe mai au ke hoolahaia nei e loaa no na huamoa mai ke komisina aku o na Home Hawaii i kela ame keia Poalua. Ke pii mahuahua ae nei ka haule o ka makou mau hua. No na pule elua i hala aku, ua hoea aku ka nui o na hua i ke 89 o ka la hookahi O ka heluna nui no ka mahina, pe nei no ia: 1769 huina nui, awalike 59 a oi no ka la hookahi. Ua kiko kekahi mau moa i kela la aku nei 38 i kiko a he 34 i hookomoia iloko o ka pahu hanai. Ahiki i keia la ke ola uei no kela heluna o 34. Ua kokoke e kiko hou ia hoomoe a ma ka nana aku e holomua ana no. Aia ma kahi o 60 a 70 i kikk a ke mai kai nei ko lakou kulana." "E kakau aku ana au ma ka Leleiona." L. T. LYMAN.

KA OIHANA UWI WAIU.

He oihana ano hou keia, a malihini no hoi i kekahi poe Hawaii. I kekahi poe kakaikahi no nae, ua kamaaina no ke kumu ua loihi ka lawelaweia ana e ia poo Hawaii. Eia keia au, i ka makemake, aolo wale no i ka pipi waiu e haawi nui mai ana i ka waiu, aka, o ke ano pipi waiu e haawi mai ana i kawaiu momona. Ua lilo keia i ana no keia mau la no ka imi ana i kahi e hiki ai e loaa ke ano pipi e haawi mai ana i ka nui o ka waiu ame ka momona pu no hoi ia manawa hookahi. Ua pii ae no hoi ko kumukuai o ka waiu ma Honolulu nei, i keia la, eia paha ka hapa nui o na kanaka ke ai nei i na waiu kini, ame na waiu i hoomaloo ia ma ke ano pauda. A o kekahi pilikia nui o ka waiu pipi, o ia no ke komo ana mai o na pipi i loaa i na ma'i akepau, a lilo ka waiu o ia pipi i mea hoopilikia mai i ka poe e ai ana ia waiu. O ka oihana uwi waiu nae, O ia kekahi oihana hoopomaikai nui o Amerika i keia la. A o ke alanui o ka loaa ana o keia pomaikai, o ia paha kekahi mea e haawi mai ana i na kanaka e makemake ana e lawelawe ia oihana i kekahi mau haawina e hiki ai e loaa ke alanui i loaa ai ka pomaikai i na kanaka e lawelawe nei i keia oihana ma Amerika. O ka mua, o ka loaa ana o na pipi waiu e haawi nui mai ana i ka waiu ame ka momona o ka waiu. I keia la, ua loaa ia ano pipi. Ka lua, o ka loaa ana o ka mea nana e hoolilo aku i kau waiu me ka loaa pono mai o kau mau dala, ame ka hooloihi ole mai i ka manawa au e ke kanaka waiu e hoohana aku ai mahope o ka pau ana o kau waiu i ka uwila. A o ke kolu, o kou ike ana i ka nui o ka waiu o kau mau pipi pakahi, i hiki ai ia oe e hoopau i ka uwi ana i ka pipi e haawi uuku mai ana i ka waiu, e lawa ole ai hoi kou luhi i ka hanai ana ame ka uwi ana iaia. A o ka ha, o ka loaa ana ia oe o ka ike i ke ano o ka ai kupono e hiki ai e loaa ka waiu kie kie loa mai ia pipi mai. A o keia mau kumu apau he eha, o ia na kumu e hiki ai i ke kanaka e lawelawe ana i keia oihana, ke loaa iaia ka pomaikai ame ke poho ana o ka na oihana. I keia Ia he ekolu no pipi waiu e malamaia mai nei e na kanaka uwi waiu. A o keia mau pipi, aole no i like ka manao o na kanaka uwi waiu apau loa. O ka mua o ka pip Jersey. He pipi liilii keia, aka, o ia ka oi aku o ka momona o ka waiu. Aole nae he nui loa o kona waiu. Ka lua o ka Ayrshire . He pipi nui keia a he momona no kona waiu, malalo mai o ka momona o ke Jersey. He nui ka waiu o keia pipi, a he nunui kona kino. No keia kumu, ke lawe nui ia nei keia ano pipi e kekahi poe uwi waiu. O keia paha ka pipi pii loa o ke kumukuai. A o ke kolu o ka pipi ka Holstein. O keia paha ka pipi nui loa o ka waiu aku, o ia no hoi ka pipi uuku loa o ka momona o kona waiu. He nunui nae ke kino, a no ia kumu ua lawe ae kekahi poe uwi waiu i keia ano pipi i hiki ai e loaa mai ke kumu kuai kiekie o na pipi kane e hanaiia ana no ka i'o. Ma Honolulu nei i keia la aole ma ka momona o ka waiu e kuaiia nei Aole keia kulanakauhale i hiki aku ka la o ka ike ana i ka waiwai o ia mea o ka momona o ka waiu. No ka uuku mai no paha ke kumu, ua hiki olo i ke kanaka e piikoi ae waiu momona kana. O ke kumu kuai o keia mau pipi kekahi kumu e ikeia nei ka lawelawe ana o kekahi poe uwi waiu i na pipi Jersey ame Holstein. O ka pipi Jersey paha ka pipi waiu haahaa loa o ke kumukuai, a maluna iki ae o ka pipi Holstein. Aka, mai manao mai nae kakou h emi ke kumukuai o keia mau pipi, elike me kekahi mau pipi e ae, i lilo no i mea uwiia e kekahi poe? Aole loa. E loaa ana ia oe ka pipi waiu Jersey maikai ma ke ano o kona waiu, ka nui ame ka liilii. Ina he nui ka waiu o ia Jersey, pela no ka pii ae o kona kumukuai. O ka awalike o ke kumukuai aia no ma kahi o ka $150.00 o ke poo hookahi, a e loaa ana paha ia oe he 10 kuaka o ka la hookahi. Ina maluna aku ka nui a ka waiu, pela no o pii ae ai ke kumukuai. O ka pipi Holstein ua hiki aku ka nui o ka waiu o keia pipi i ke 40 kuaka o ka la hookahi

i ka hiki ana aku o keia waiu i eia kulana kiekie, he elua uwiia na o ka la. O ka awalike o ka waiu o keia pipi aia no i ka 15 kuaka o ka la. A o ka pipi e loaa ana na kuaka me keia, aia kona kumukuai i ka $150 o ke poo hookahi. A elike no hoi me ka nui ae o kona waiu pela no hoi e pii ae ai kona kumukuai. O ka pipi pii loa o ia no ka Ayrshire. He emi iki mai kona momona i ko ko Jersey, aka, ua like ka nui o kona waiu me ka Holstein, a no ia komo ana o keia mau haawina elua iloko o kona ano pela oia i lilo ai i pipi pii loa o ke kumakuai. Aole wale no ma kona waiu kona pii ana aka he kino nui kona, a no ia kumu pu ua pii ae kona kumukuai, mamuli o ka lilo ana o na pipi kane i mea hanaiia no ka i',. I ka loaa ana o kau pipi waiu elike me kau i makemake ai, o ka lua o ia no ka loaa ana ia oe o ka makeke kupono ehooluhi ole mai ana ia oe i ka lawe ana e kuai, ame ka hooloihi a hoopau olo i kou manawa e ke kanaka uwi waiu. O ka hana maa mau e lawelaweia mai nei ma Amerika, o ia no ka hui ana o na kanaka uwi waiu o kekahi wahi ma ke ano he puulu hui a hoolilo lakou i ka lakou waiu i kekahi kanaka hookahi. Na kela mea no e kii mai i na kini waiu i waihoia aku ma kapa alanui o ia kanaka uwi waiu, a e loaa mai ana kana dala i ka pau ana o kela ame keia pulo elua, no ka pule mamua iho. Oia hoi iloko o elua pule e loaa mai ana ia oe hookahi pule. Ma keia lawelawe ana, na ke kanaka hookahi e lawe, ua hiki i kela kanaka ke ike i ka nui o ka waiu e loaa ana iaia, a pela oia e hiki ai e hoolala no ke kuai ana aku. A i ka hele ana mai o keia kanaka e lawe aku i ka waiu mai ke kapa aku o ke alanui o kou hale, pela no hoi e hoemiia mai ai ka hoopau wale ia ana o kou manawa i ka lawe ana a i ole i ke kali ana i ka mea nana e lawe aku i kau waiu. A i ka nui ana no hoi o ka poe e haawi ana 3 ka waiu na kekahi kanaka hookahi e lawe, pela no e emi mai ai na hoolilo a e pii ae ai ke kumukuai o ka waiu. O ke kolu. o ia no kou ike ana i ka nui o ka waiu mai ka pipi hookahi mai au e wi ai. Ma keia wahi e lilo ai kau oihana i mea hoopomaikai mai ia oe a i ole e hooilihune mai ana ia, a poho oo ma keia oihana. He oiaio o na kumu no a eha na mea ano nui loa i ke kanaka e lawelawe ana i keia oihana. Aka ina oe e uwi wale ana no i kau pipi no ka mea he pipi waiu kau, e poho ana oe. O ke alanui pono e hahai ia, o ka ike ana, na lawa kupono paha ka nui o ka waiu o keia pipi e uwiia nei no ka mea e aiia nei eia ame ka hiki ana e loaa kekahi puka aole paha. Ina oe e ike ana i ka nui o ka waiu o kela ame keia pipi e hiki ana ia oe ke ike i kou puka ame kou poho ia pipi. Ina ua uuku loa ka waiu alaila o ka pono e hoo pau i ka uwi ana ia pipi, a e hoo lilo aku iaia. Ina ua ike oe ma ke kahi aoao ae, ua nui kona waiu, a ua hiki iaia ke hoopomaikai mai ia oe e ke kanaka uwi waiu, alaila, e hoomau aku i ka hanai ana iaia, ame ka uwi aua i kona waiu. O ka na o ka meaai a na pipi Aole kakou e manao ana i mauu wale no ka mea e hanai ai, a i ole i kela ame keia ano mauu, e loaa ana ia oe. Aole loa. He nui na ano mauu, a iloko o kela ame keia mauu e ikeia ana ke ano e hoopiha wai wale ana no i ka opu o ko mau pipi, a i ole e hoonui mai ana i ka waiu, ame ka momona no hoi o ka waiu, O ka pipi e ai ana i ka mauu piha wai, pela no e piha wai ai ka waiu, A o ka pipi e hanaiia ana me na mauu kupono, aole no e nui ana na hoolilo ia ano pipi, no ka mea ua loaa aku ia pipi ka mea e ikaika ai kona kino, a ia manawa hookahi no o Ioaa ana ka mea e momona mau ai ka waiu. O keia paha ka haawina ko'iko'i loa o keia oihana. E loaa wale no ia oe na pipi kumukuai kiekie a ano momona paha o ka waiu, a e haawi mai ana i ka waiu nui, a hanai ole oe i ka mauu ku-pono, e lilo ana ko pipi i mea ole A e lilo ana kau oihana. i mea hoilihune mai ia oe. No keia kumu e pono na kanaka e lawe ana i keia oihana e makaala loa i ke ano o ka ai e haawi ai i na pipi waiu. He nui na ano mauu e hanaiia mai nei i keia mau la. O ka mauu alafafa paha ka oi aku o ka mauu maikai loa. Aka, aole oe o hanai wale no i mauu, e haawi pu oe i kulina ame ka bale i ko mau bibi. O ke kulina ame ka bale na mea nana e hooikaika i ke kino; a o ka mauu hoi ka mea nana e haawi mai i ka waiu. O ke kanaka uwi waiu e pi ana, a e hoolawa ole ana i kana mau pipi me ka ai kupono, e lilo ana kana oihana i mea hoonele mai i na pomaikai pookela ana i makemake ai. Ma keia oihana, aohe no e pau loa ana ka manawa o ke kanaka ma ia hana. Ua hiki iaia ke lawelawe i na hana e ae. O ka hooulu ana i kana mau meaai na kana mau pipi kekahi mea nana e houuku mai i na lilo, a e hoonui ae ai hoi i na loaa. Ina he

mau eka aina kou i hiki e hooulu i a mauu alafafa, a e kanu ai hoi kulina nau, alaila e lawa ana oe me ka hapa nui o kau ai, a o kahi mea wale no au e hoolilo aku ai, o a no ka bale. Ma keia oihana no hoi, ua hiki ia e ke hanai puaa ame na moa. Ua hiki pu ia oe ke kanu i na mea kanu lehulehu wale mawaho ae o na mea e hanaiia ai kau mau pipi. O ka oaa ana mai o na pipi kane, a hanai ia o oe e nunui kupono no ka hoolilo ana aku i meaai ia kekahi aoao o keia oihana, e hoonui ae ana i kou pomaikai. A ina aole e hiki ana e loaa ia Oe ke kumukuai kupono no kau waiu, malia paha e hiki ana ma kou hooilo ana i kalima. He elua alanui e loaa ai ke kalima. Ka mua o ke kukulu ana iloko o na pakini; a o ka Iua o ka loaa ana o ka mikini e hookaawaleia ai ke kalima. O ka waiu e hemo aku ana mahope o ka laweia ana o ke kalima, ua hiki e hanaiia i na puaa ame na moa. Ma kekahi mau wahi uwi waiu o Ame-rika o ia wale no ka hana e lawelaweia mai nei, o ia hoi aole kuaiia o ka waiu. He oihana keia e koi mai ana i kekahi mau kanaka Hawaii e komo aku e lawelawe. A he manaolana ko'u o lawe ae ana kekahi poe Hawaii ma Molokai, a e hoohana aku i keia oihana. Ua lawa na aina o hooulu al i na ano ai like ole. Ua Iawa i ka wai. He nui ka poe makemake waiu ma Honolulu nei. He pii ke kumukuai.

MOOLELO O KA HALAWAI A NA KOMISINA HOME HAWAII DEC. 5, 1922.

Mahope o ka heluheluia ana ame ke aponoia ana o ka Moolelo o ka halawai i hala, ua heluheluia mai e ke Kakauolelo he leta mai ia Dr. Elwood Mead mai, e hoike mai ana, o ke kumu o ka hiki ole ana iaia e kakau mai i hoike no kana huaka i Hawaii nei, mamuli o kona oma'ima'i, aka, ua hoopaa nae e hoouna mai ana no oia i kana hoike, na e makemake ana na Komisina. Ua koi mai o Mr. Akana, e koiia aku o Dr. Mead e hoouna mai i kana hoike. Ua hoike mai o Mr. Duncan, ua manao oia he mea pono e loaa mai keia hoike no ka mea he nui ka poe e koi mai nei no keia hoike. Mamuli o ke noi a Mr. Duncan, i kokuaia e Mr. Akana, ua waihoia keia ninau na ke Kakauolelo e noonoo. Ua heluheluia mai kekahi leka mai ia Mr. Jorgensen mai o ka la 5 o Dekemaba, 1922, e ke Kakauolelo. Maloko olaila, ua hoike mai oia ua kuai aku oia i kela enekini o 25 ikaika lio, mai ka uwi waiu mai o Mapulehu. Ua hoike mai ke Kakauolelo e holo ana o Mr. Collins ame Mr. Judd i Molokai, e nana i na aina o Pauahi Bihopa i keia ahiahi, a ua koi mai ke Kakauolelo he mea pono e hele pu o Mr. Jorgensen me laua i hiki ai iaia ke ike a hookamaaina i keia mau aina o Bihopa ma Molokai. Ua aponoia keia manao. Ua noi aku ka Lunahoomalu ia Mr. Jorgensen no kekahi hoike no na mea o hanaia mai la ma Molokai Ua hoike waha mai o Mr. Jorgensen ke nee la na hana imua me ka holopono. I ka pau ana o kana ole lo, ua koi aku ke kakauolelo, o hoomaopopo iho oia, ke makemake mai nei ka Hui o T. H. Davies, i eha tona pi-nunu, a e noi aku ia Mr. Lyman ina paha e loaa ana ke kahi hapa o keia mau iona pi-nunu i makemakeia. Ua hoike mai o Mr. Duncan, ua hoomaopopo oia ua ane hiki pono ole ke kaa otomobile o Mr. Jorgen-

sen, ke hoohanaia, a e noi mai ana e kuaiia i kaa hou no Mr. Jorgensen. Ma ke noi a ke Kakauolelo i kokuaia e Mr, Duncan, ua kauohaia ke Kakauolelo e kuai aku i kaa. I ka hoike ana aku o ko Kakau olelo ua koi mai ka Lunahooia i ke Komisina e weheia i mau buke no ka malama ana i na buke helu o ke Komisina e hoomaka ana mai Iulai 1, 1922 mai, a oiai no hoi aole e hiki ae e alo i keia koi a ka Luna hooia, ua noi mai ke Kakauolelo e hoomanaia aku oia e hoolimalima i kekahi kakauolelo maloko o ke keena Lunahooia e hoomaka i ka weheia aua o kekahi mau buke oia ano, a ma ke noi a Mr. Duncan i kokuaia e Mr. Akana, ua kauohaia e hana aku pela. Me ke kaumaha ke kakauolelo hoike mai ai, o ke kakauolelo mua a ke komisina o Mr. Herbert Kins-lea, ua hiki ole iaia ke hoike mai kahi i pau ai o na dala he $174.75 a no ia kumu ua waihoia aku keia hihia imua o ke kiule nui no ke ahe wa ana iaia no ka aihue dala. Ua hoike pu mai no hoi ke kakau olelo ua konoia mai oia e na lede ke Kalapu o na Hana o ka Manawa 6 kamailio aku imua o ia pohai ma-luna o ka ninau hoopulapula a ua ae aku oia i ka lakou koi me ka hauoli, ma na manaolana e lilo ana i mea

hoolaha aku i keia hana, imua o ka poe e lohe mai ana i kana mau hoakaka. Ua hoike mai o Mr. Duncan ua hoea aku o Mr. Harry Apo i kona hale a ua kuka kamailio maluna o na kulana hana like ole e pili ana i na kanaka ma Kalamaula. Iloko o keia muu kuka kamailio ana, ua komo aku ka Mr. Apo mau kamailio maluna o ke kulana o ke kukulu ana i na pa mahele aina uo ka Apana B, a ua makomako oia e ike ina paha e uku like ana na mea aina i keia pa mahele, i kona manawa e kukulu ai i ua pa la. Ua laweia ae keia kumuhana a kamailio ia e ka lunahoomalu ame na lala o ke komisina, ma ke kulana kanawai o keia ninau, a ua like ka manao o na mea. apau, he mea pono e ukuia e ka mea aina e noho mai ana ma kela aoao, i ka hapa o na hoolilo o ia pa mahele, a ina aole e lilo ana na na komisina e uku i ka hapa o na hooilo o kela pa mahele, i hiki ai e keia no ke komisina kela aina ma kela aoao. O ka ninau no ka poe noi aina kai

'i^0' . .

awela mai a noonoo i keia manawa e Mr. Duncan, mamuli o ka ulolohi o kekahi poe noi aina i ka hele ana mai e wae i ko lakou aina. Ma ke noi a Mr. Duncan, i kokuaia e ke Aliiwahine Kalanianaole, ua hooholoia, " O na mea noi apana aina apau mahope o ko lakou hoikeia ana aku e helo mai e wae i ko lakou apana aina, iloko o elua pule, mahope iho o ia hoike ia ana aku, a ina aole O hana ana pela, o hoihoiia mai ia. poe malalo loa o ka papa kuhikuhi o ia poe i aponoia." Ua hapaiia mai ka ninau no ka wai o Waihanau e Mr. Duncan, no ka noonoo ana, a ua ninau mai oia ina he hoike kekahi maluna o keia wai, a i kona hoikeia ana aku ua waihoia mai he hoike, ua koi mai oia e hoike aku ke kakauolelo mai ka waihona hea mai la e loaa ai ke dala no keia hana, a ina aole i lawa na dala e hele aku ke komisina imua o ka ahaolelo e koi ai i na kokua ana. Ua hoike mai o Mr. White o ka Hui Halakahiki o Kaleponi, ua hele aku oia e nana i na aina o Malehua me Mr. Lyman, a ua koi mai aole e kanuia ka halakahiki ma keia aina i keia manawa. Ua koi mai oia o kanu mua ia i ka pi-ninu a iloko o Aperila e palauia malalo keia mau pi a i na malama aku o ka Haulelau e kanuia ai i ka halakahiki. Ua manao oia aole he mea pono e kanuia i ka halakahiki i keia manawa no ke anu loa. Ua koi mai o Mr. Duncan e kanuia i elua eka o na aina o Malehua i ka uala kahiki, a o ke koena aku o na eka i ka pi-nunu. Oiai aole he mau hana aku i koe, ua hoopaneeia ka halawai, a halawai hou i Dek. 12, 1922.

KA HUA PI-NUNU.

Ua makemake ka Hui o Davies i eha iona pi-nunu. He hua keia i makemake nuiia i keia mau la. I keia mau makahiki pokole wale no, ua ikeia ka waiwai nui o keia mea o ka pi-nunu, aole wale no no kona hua, ame kona kino i meaai na na holoholona, aka, i mea hoomomona i ka lepo. Ua ikeia keia pi-nunu ma kekahi inoa okoa iho, oia hoi ka pi-pokoiiko. He hua ai ia keia e na kanaka Pokoliko, a ua kanu nuiia ma ia Mokupuni i mea ai na na kanaka. Ua laweia mai keia hua e na Pokoliko i ko lakou lawe muaia ana mai i poe limahana no na Hui Mahiko o Hawaii nei, a ua kanuia e lakou ma ko lakou wahi kauhale noho ma na mahiko. He ono kona hua, a ua oi ae ka ono mamua o ka papapa Hawaii, ame kekahi mau hua papapa e ae no. I kona manawa opiopio, he ono okoa no kona hua. I ka manawa opiopio o ka ili owaho, he aiia ma ke ano elike me ka ai aua i ka bine ili opiopio. Ua makemake nuiia e na Pake me ka lakou mau mea ai e kupa pu ia ai. I kona manawa maloo, he ono okoa no ia. Ua ho-u ia iloko o ka wai elike no me ka papapa Hawaii, a pehu ae kupa. He ai nui keia ma kekahi mau aina Lakina. O ke kino ulu o keia mea, he ai makemake loa ia e na holoholona Ma kekahi mau aina, ua okiia a liilii a haawiia i na holoholona, a he mea hoomomona. Aka, ua hiki no e hookuuia aku na holoholona iloko o ka mala e ulu ana keia mea a na na holoholona no e ai i ka lau ame ka liko, ame na hua maloo a opiopio paha. Ua hiki no hoi e okiia a hoomalooia elike me na mauu he, (hay), e ae e aiia mai nei e na holoholona. Mawaho ae o keia, o ka mea waiwai loa e ikeia nei i keia manawa oia no ka hiki ana i kona mau aa ame kona kino, ke palauia a hoihoiia keia kino iloko o ka lepo, e hoomomona mai ana i ka lepo i pau ka momona ma o kekahi mau mea i ka nuia. O ka halakahiki paha kekahi mea hoopau koke i ka momona o ka lepo. A no kekahi mau makahiki ua imi nuiia kekahi mea e hoihoi hou mai ana i ka momona o ka lepo

O na lepo hoomomona, aole e hiki hou mai i kekahi mau meu o ka lepo i laweia aku e ka aa o ka halakahiki, a no ia kumu ua paakiki ka loaa ana o kekahi mea nana e hoihoi hou mai ka momona i lilo aku. A i kela mau makahiki pokole wale no i loaa ai keia mea o ka pi-nunu. Ua hoaoia keia mea ma Kaneohe ae nei, a ma Haiku, Maui, a ma kekahi mau wahi e ne, a ua ikeia kona lilo ana i mea hoihoi io mai i ka momona o ka lepo, a ke lilo nei keia hua i mea makahei nuiia e ka poe kanu halakahiki. O kekahi mea maikai no hoi i keia mea kanu, oia no kona ikaika i ka ulu ana ma na aina maloo. Ua kanuia keia mea e na keiki Cooke, ma ko lakou mau aina, i mea ai na na holoholona, a ua ikeia kona ulu maikai ma ua wahi maloo o ka aina. A ua hiki e ulu no kekahi mau makahiki me ka pilikia ole. Ua hiki uo e ai na holoholona i kona lau ame ka liko, a i ka manawa e laweia ai na holoholona, e ulu hou mai ana no oia me ka ikaika, a e oi ao ana keia ulu i ka manaka e haule wahi ua ai. Ma keia mua aku, aole o nele ana ke komo nui aku o na kanaka hanai holoholona e kanu i keia mea o ka pi-nunu. A e lilo ana keia mea i mea makemake nui ia, no keia kumu o ka hoihoi hou ana mai i ka momona o ka lepo. No na aina hoi ma Molokai, e lilo ana keia hua i mea makemake nuiia no ke kunu, ua ikaika kona ulu ana i ka manawa maloo. E maloo ana ka mauu ame na nahelehele e ae, aka, o keia mea o ka pi-nunu, e ulu mau ana ia. Ke makemakeia mai nei, i mea hanai moa ame palahu. He ai hoomomona i keia mau manu. He wahi hana ano nui no ka ohi ana i ka hua, mahope o ka maloo ana, aka, ina i ka manawa hoomaha kula o na keiki ka manawa e ohi ai, e loaa ana no me ka emi o na hoolilo. Ua like me ka paani ana ka ohi aua o keia mea, a no ia kumu ua kupono na na keiki e ohi. Ma Haiku, ua kanuia i mea hanai holoholona, ame ka hoomomona ana i ka lepo. He mau haneri eka i paa i ke kanuia i keia mea, a ua hiki e hoomomonaia na pipi iloko o na mahina pokole wale no. Aole no e loihi loa ka ulu ana a momona ae ka lepo. He mau makahiki wale no elua, a ua hoihoi hou ia mai ka momona. Ma ka nana aku o ka oihana kanu halakahiki kekahi oihana nui o keia mua aku. I keia la, ua pii aku a oia ka oihana helu elua o Hawaii nei. A ko olelo mai nei kekahi poe i komo nui iloko o keia oihana, o lilo ana iaia ka helu ekahi iloko o umi makahiki. Ua lilo mai nei ka Mokupuni o Lanai i ka Hui Halakahiki o Dole ma, a ua maopopo e hiki aku ana i ka 15,000 a 20,000 eka kupono no Ke kanu ana i kei'a mea o ka halakahiki ma keia Mokupuni o Lanai. Pela no hoi o Molokai. Eia ma keia Mokupuni, he mau tausani eka i kupono no ke kanu halakahiki ana. A ke oni mai nei na kanaka kanu halakahiki e loaa kekahi mau aina o Molokai no keia oihana. Ina e kanu ia aku ana o Lanai i ka halakahiki, e lilo mai ana ke kanu pi-nunu ana, i mea ano nui, no ka mea, he mea hoopau momona lepo keia mea o ka halakahiki. A ina ua loaa ka mea maikai Ioa no ka hoihoi hou ana mai i ka momona o ka lepo, e lilo ana ia mea i mea hooulu nuiia. Eia me ke Komisina o na aina Hoopulapula he mau tausani eka i kupono no ke kanu halakahiki aua. O ka makou e makemake nei, e komo io aku kekahi hapa o na kamaka. Hawaii iloko. o keia ohana. Ina he 20 eka e loaa ana i ka oihana hookahi, ua lawa loa i umi eka halakahiki o kanu ai, a e hooulu i kekahi mau eka me ke kulina a i ole me kekahi mea e ae paha, a i ka pau ana o na halakahiki i ke oki mahope o ka ohi ana i na hua hope, ua hiki loa e palauia kela mau aina, a e kanuia i ka pi-nunu, a i ka pau ana o kekahi mau eka he umi, ua makaukau keia mau eka no ka halakahiki. O ka mea wale no e kanaluaia nei e makou, o ka loaa ana he hale hana kini na ke Komisina, a i ole e kekahi Hui paha e haawi mai ana i ka pomaikai piha i na kanaka e kanu ana i keia huaai Ke loaa keia mea, ua makaukau kekahi poe Hawaii e komo aku iloko o keia oihana. I keia mau la ke nui loa mai nei ka makemakeia o keia mau kini halakahiki e na kanaka o Amerika. He ola ia no Hawaii. NA ANOAI.

Ma ka nana aku i Ua ikaika o na kanaka Hawaii e hana mai la ma ko lakou mau apana ma Molokai e hoohua nui mai ana no ia ikaika O ke kupanaha nae ma ko makou nana ana aku, oia no. ka hiki ana i kekahi poe kanaka Hawaii e hoino mai nei i na mea maikai e hanaia nei no ka lahui Hawaii. O ka ma-kou e ake nei e ike ka lahui, e hoo manao mau i ka inoa o keia poe

kapa nei ia lakou iho he poe Ha-waii, a e hiki mai ana ka la e ai akou i na luai o lakou ponoi iho

Iloko o keia poe he 20 i lawe aina ho nei ma Molokai, he 10 o lakou ke hoohana mai nei i ko lakou mau apana, a he 4 o keia poe ua hoomaka e kanu i kekahi mau mea kanu maluna o ko lakou aina. O na aina i manaoia aole e hiki ana e kanu ia kekahi mau mea kanu, eia ke ulu mai nei ka uala ke pu, ka ipu, ke bine, ame kekahi mau mea e ae.

Aole e kala makou i wanawana aku ai i na kanaka o Hawaii nei he lahui mikiala hana ka lahui Ha- waii. Ke hooia ia mai nei keia mau wanana a makou, ma na hana e la-welaweia mai nei e keia poe Hawaii hoi i Molokai. O ka loaa o ka apana aina ka makou i makemake ai, a na ke kanaka Hawaii no e hoohana aku kona imi ana i kona pomaikai maluna o ka aina a ko akou mau kupuna i noho ai no ke-kahi mau makahiki loihi i hiki ole ke hoomaopopoia. Haawi n, i ka aina i na kanaka. Hawaii, a UM ma-kou e hooia aku ko makou mikiala hana.

Ke komo nui mai upi na koi aina no keia wehe eluaia ana aku o na apana aina o Molokai. O ko makou makemake ia o ka nui mai o na ka-naka noi aina. Ke nana aku nei ma-kou o ka piha mai o ka nnAin. ;-.!,! o Molokai i na kanaka Hawaii. E ku aku una na hale hana halakahiki ma keia mokupuni, a e komo aku ana kekahi poe o na aina Hoopulapula iloko oia hana, ke ikeia aku ke ku mai o ka hale hana kini halakahiki.

Hookani wale no mea e kanaluaia nei e ko oukou mea kakau, no keia oihana kanu halakahiki, oia no ka makeke kahi e hoolilo aku ai ka halakahiki mahope iho o ke oo ana. I keia la, ke kuaiia mai noi ka halakahiki ma kahi o $30.00 o ke tona, hiki i kahi hana kini. Ua kupono keia kumukuai no ka haawi ana mai i ka mea kanu i na pomai-kai o kona luhi ana. Aole mnlall ka'u hoohalahala. Aka, o ka lii ana o ka mea kanu malalo o mana o ka mea hana kini. E ii , ana iaia ke hoemi mai i ke kunini ai o ke tona halakahiki, oiai n ' eia aku no paha ke kumukuni k^] pono iluna, aka, no kona ike ana mai, aole wahi e hiki ai ia oe ke hoolilo aku i kau halakahiki. hoemi mai kela i ke kumukuai o kau. Ina e hiki ana i ke Komisina ke kukulu i hale hana kini no lakou iho, alaiia, ua hoopauia keia kanalua ana. A no keaha no hoi o hiki ole ai ia lakou, ke koi aku i ka ohana Cooke e kukulu mai i hale hana kini halakahiki!

He mea maikai i na kanaka e hoi aku ana maluna o na aina o Kalamaula-kai e kanu i na huaai like ole. Ke nana aku aole he nui o ka luhi, aka, he nui nae na pomaikai o na huaai like ole o Hawaii nei. A ina aole e lilo kau mau huaai, eia iho no na puaa ka mea nana e ai, a e hooluhi ole mai ana ia oe i ka imi ana i ai na lakou no kekahi mau mahina iloko o ka makahiki. He mau aina kupono keia i ke kanu i na huaai like ole. Ua hoike mai kekahi kanaka ike i ke kanu waina, o keia kekahi huaai e hiki e holopono ko kanuia ana ma keia mau aina pohaku o Molokai. Ua hoike mai kekahi Hawaii, maluna wale iho no keia pohaku, a i kona eli ana elua kapuai ka hohonu o kana lua i eli ai aole i loaa pohaku iho o lalo. O keia na aina kupono i ke kanu waina. I keia la ke kuaiia nei na waina o Kaleponi ma na makeke o Honolulu nei, he 25 keneka o ka paona. Me keia kumukuni aole anei e hiki ana i na kanaka Hawaii ke kM i mau eka, ina paha hookahi '' me ka waina, a e ohi mai ana ('''- '- na dala mai keia huaai ono nui wale Eia kekahi Pukiki ma ke alanui Pauoa me kana mau mala ke ohi nei ma kahi o ka ekolu ha-neri dala i kela ame keia makahiki aole i piha ka hapalua eka. Me hookahi eka, e loaa ana i ke kanaka he mau dala i oi aku mamua o ka $600.00 o ka makahiki. He elua oki ana o ka makahiki, a he uuku ' ka hana o ka malama ana. O ke oki ana i na lula ka hana nui, aka, ke eha la ua pau keia eka hookahi i ke okiia. O ka hapanui aku o ka ma-nawa he noho wale no, a o ka ' ''' pulu wai kau hana. O ka'u e ko nei i na kanaka Hawaii, e komo aku e hoao i keia hua ai. Aole maku ana i na nalo hoopoino i na hua a no ka mea, aole hoopaia o keia me o ka waina.

Oiai ke hookokoke mai nei manawa e noho ai o ka ahaolelo '-loko, ke hoomakaukau e mai nei no ka poe noi oihana, i ka lakou ma noi i keia wa, a ua hookomo ae hoi kekahi poe i ka, lakou mau noi imua o ke komite kuwaena teritore, no ke apono ana mai.