Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXI, Number 36, 7 September 1922 — Makalei, ka Laau Pii Ona a ka I'a o Moaula-Nui-Akea i Kaulana HE MOOLELO KAHIKO NO KA HULI KOOLAU O KAILUA AME WAIMANALO, KA NANEA O KE AU O KA MANAWA. [ARTICLE]

Makalei, ka Laau Pii Ona a ka I'a o Moa-ula-Nui-Akea i Kaulana

HE MOOLELO KAHIKO NO KA HULI KOOLAU O KAILUA AME WAIMANALO, KA NANEA O KE AU O KA MANAWA.

I ka wa i pau ai na olelo a Haipu, kekahi o na hoa o Kahinihiniula, o ka manawa no ia i iho like ai na wawae o ua mau eepa nei iloko o kai, me ka lou pupuu ana mai, ia wa hookahi no, i kaha iho ai na papa o lakou nei, me ka huli ana nouka o ka aina a holo aku la a pae i ke kauwahi kuono halulu, e pili kokoke ana i Hanauma. Ia lakou nei i pae aku ai, ike aku la o Kahinihiniula i ka wahine, o ke ala anuenue e noho mai ana, me kona kulana hiehie, peahi mai la kona lima me ke kahea ana mai: "E Kahikiula–o ka punohu e–, hele mai a maanei, waiho aku i ko heeholua na ou mau hoahele o ke ala apuupuu e kaikai mai!" I ka lohe ana o Kahinihiniula i ka leo kahea o Haumea, haalele iho la oia i kona papa, hele aku la oia a noho hoope iho la me ke pelu e kona mau kuli. laia i noho iho ai, olelo mai la e Haumea: "Auhea oe e ka pulapula, a ka Niauula, i ka maka o ke ahi. ano. ua hiki mai la oe imua o'u e poni aku au ia oe, mamua o ko hele ana e ike i ka pe'a kapu o Kukulu o Kahiki, ka aina huna i ka maka o ke kanaka, o ko ike aku i ke ku mai la, ua nui ia ike ou. "I poni au ia oc. i ole e hoohewahewaia mai e kini o ka po, i maopopo mai ia lakou, mai kuu alo aku oe. a lilo no hoi oe i meo nui i na kamaaina o ke ala, kahi au e hele aku ai. "E kukulu o Halaaniani e—ilalo i Mulihana. O pekeu o makanuu-nui, O hoopilipili i ka uahi alaweo, O Halao'a o kukuna o ka la, O Hikimaialoha o Molulole'a, O Kamakalei au o La'ila'ikalani, Mapumapu kolokolo hopuepue, Hoopupuu hoolei loa a lele la—." A pau keia mau olelo i ka hoopukaia, olelo hou mai la oia ia Kahinihiniula. "Ua poni iho la au ia oe, a o ka ailolo hoi, e hiki ai oe i kahi a'u e kuhikuhi aku ai i ko alanui. "I keia ahiahi, e hoi aku ai oe imua o ko kupunawahine, a hai aku oe i ka olelo no kou makaukau e hele i kau huakai, olelo aku oe iaia, e hoomaemae ia oe i keia po, i elima kai a i hookahi anahulu po ana e hoomaemae ai ia oe; apau ia mau po. a ike au ua maemae oe, alaila hiki aku au no ko kaua hoomakaukau ana ia oe no ko huakai hele. "Mai poina nae oe i kou hele ana, e hui me kou mau hoa paani i na la apau. no ka mea eia aku ka punahele a ke alii ke makaukau mai la ka huakai imi ia oe. "Nolaila o ka po no ke moe i ka poli o ke kupuna, a ao no ka po, manao ae no ou mau hoa paani, ua ike oe i ke ala huna a ka a-aia i ke alopoli, malaila no oe e hele ai, a hui me ou mau hoa. "Nolaila neenee ae a noho ma aoao akau nei, huli aku ko alo i ke kai lu lehua o Kaiwi, i ike oe i ke pookapu a Hina-kukuaimoku, aia ilaila ko le'ale'a i koe. E hele ana oe ahiki ilaila i keia wa no, a hoi mai no hoi oe, ahiki, ua malu na pali Koolau o kaua, kamau aku ka houpo lewalewa i ke alo o ke kupuna, hoomaha aku ka luhi a ke kai i ka uka waiahulu." Neenee aku la o Kahinihiniula a noho ma ka aoao akau o Haumea, me ka huli ana o ke alo i ko kai, olelo hou mai la o Haumea: "O kela aina e ku mai la la, o Molokai ia, aia ilaila kau huakai o keia manawa. "Ua awakea ka la, aka aole oe e li'u aku a hoea mai no oe ianei, a loaa mai no au ia oe me ko mau hoa puhenehene, a manei aku ko mau hoa e hoihoi aku ai ia oe no ke alo o ke kupuna. "E Haipu e ka lau kapalili o ke kalo ieie, hapai aku hoi i ka umauma o ko pulapula iluna i mama ka au ana, he kaina loa, a o oe no Loi o Keoahi-maka-o-kekua ma kekahi aoao. "Ahiki oukou i ka lae o ka Ilio, huluii. e moe mai la i ke kula ia, alaila oukou hoohana kahea ae olua i ka opuu nalu o Kahaloa, o ko oukou nalu ka hoi ia e hoi mai ai, a pae i ka honua nei." A pau na olelo a Haumea i na hoahele o Kahinihiniula, kena mai la oia ia lakou: "O u haele nui o i mahana ke ala," o ka wa no ia o Keoahimakaakaua i lalau iho ai i na pape ekolu, a kaikai ae la iluna, hapai aku la oia a waiho ma ke alo o kekahi pohaku nui e ku ana, waiho iho la, a hoi hou mai la oia ma kahi a Haipu e noho nei, me ke kahea ana mai: "E Kahinihiniula, o ka punohu i ke alo o Laumiha e, ina kakou he loa ke ala."

Ku ae la o Kahinihiniula iluna me ke kunana, me kona i ana iho iloko ona: "I aha iho la la ka hoi ka hoolana, e au aku ai o keia loa?" I ka ike ana o kona mau hoa i ke kunana, kahea mai la o Haipu: "E alia ana oe e kunana nei? Aia ka hoi naue kukulu o Kahiki ia oe, o kou mea iho la ka hoi ia e kunana ai. Hele mai," na ia la ka huaolelo hele mai, o ka hele aku la no ia o Kahinihiniula, a hui me kona mau hoa. Ia lakou i kaawale aku ai, mai ka aina aku, ia wa o Keoahimakaakaua i olelo mai ai ia Kahinihiniula.

"Eia kakou ke hele nei i keia kulana nalu, a ua ike oe ia mau hoa paani ou, e hee ana i ka nalu aohe papa, o ia keia a kakou e au nei, o ke kuhi no hoi ka keia luahine ia kakou i ka lae o kela ilio nahu maka; nolaila peneia kakou e hikiwawe ai. "E moe ou mau maka, a mai houiuiki oe, a kaakaa paha ko maka, aia maua a kahea aku ia oe, alaila kaakaa ae ko maka, i hikiwawe kakou i ke kulana nalu o Kanauapuaa." O Kanauapuaa he ko'a lawai'a moana keia aia i ka lae o ka Ilio, o na maka o keia ko'a lawai'a eia i Oahu nei, o ka ihu e ka waa o keia ko'a, o ke kuahiwi o Kaala a kau mai mauka o Leahi, o ka aoao o ka waa, ka pali o Konahuanui, a kau pono iluna o Makapuu ka hope o ka waa, ka lae hala o Kahuku. Ua kapa aku na lawai'a o Kaluakoi, i ka inoa o keia ko'a Kanauapuaa, mamuli o ka i'a o keia ko'a, o ka hapuupuu, ka i'a nui, a no ka eleele o ia i'a, elike me ka humuhumu, pela i kapaia ai ka inoa o ia ko'a. "Heaha iho la hoi ka mea e moe i ai ko'u maka?" wahi a Kahinihiniula. "I ole oe e maka'u i ka pihi nui o ke kai." "Heaha ia pihi?" wahi a Kahinihiniula. "He ma-no nui huluhulu, Pakele au mai moku, Ka hana a ke aloha ole, He niuhi moe lawa, He ahi ale no ka papaku o ka hohonu." "Aole au e maka'u iaia, ina aole ia e nahu ia'u," wahi a Kahinihiniula. "Aole oia e kii mai ia kakou, ina e kaakaa ko kakou mau maka, ina e moe na maka o kakou, o kona wa no ia e hiki koke mai ai." "Auwe ua kuhi ka au, o ko'u maka wale no la ke moe, a koe ko olua, eia ka o kakou no apau," i kaakaa ae ka hana ua nalo ka aina, "Mai nana oe ia," wahi a kekahi o kona mau hoa, "he moe iho ko ka maka kakali aku o ka mea nana e hapai ia kakou.'' Ia pili ana no o na lihilihi o Kahinihiniula, o ka wa no ia i luu iho ai o Keohimakaakaua, a pili ae la ma ka umauma o ko laua hoa, me ka hoolanaia ana ae o Kahinihiniula, a waiho wale iluna o ka ili o ke kai, o ka wa no ia o ua hoolana nei ona, i holo aku ai, kahania ka lae i ka makani Moae. Oiai keia mea holo ana e kuhihewa nei o mano Leleiaka, a ua li'uli'u no ia hoonanea ana iho a ia nei, o ka wa ia i anuu iho ai o kona kino, a pa-hu ana iluna o ka ilikai a lohe pu aku la no hoi oia i ka leo kahea o kona mau hoa: "E ala ae ua hiki kakou i ke kulana a kakou e hee aku ai." Kaakaa ae la kona maka, a ike, eia lakou i ka lae a ka wahine i olelo mai ai iaia. "Makaukau oe e ko maua hoahele, e kahea ae au i nalu no kakou." "He mea lohe no ka ka nalu i ke kahea aku?" wahi a Kahinihiniula. "Ae," wahi a Haipu, "he lohe ka nalu kapakapa-ku, ai kookoona, hele mai no ka mea kaheaia aku, a o ka mea kahea ole ia aku, noho no ia." "I na-na," wahi a Kahinihiniula, o ka wa no ia o Haipu i pahapaha ae ai i keia mau hopunaolelo, i kapaia e ko kakou mau kupuna, he pule: O hookuku, o hoonana, O kupukupu o ka a'koa'ko, Kukupu ke kai, onu ka moku, Ku mai, ku mai ka nalu nui, Nalu iki mai Kahiki mai, A popo'i kaiuli kai apo, O kookoo lani o kookoo hiwa, O hakookoo o puukiuki, Ka opuu i ka piko o Kahiki e la, He alanui no Kukapunohu, I ka lae o Lonokaeho la, A moe Kahi—ki. I ka pau ana o keia mau olelo a Haipu, huli mai la oia me ka olelo ana mai ia Keoahimakaakaua: "Hoomakaukau oe, ame ka hoa o kaua, i ku auanei ka nalu mua a i hoomaka kakou e pae, ia wa oe o hehi mai ai i ka umauma e ka hoa o kaha a make ia nalu ia oe, owau hoi ame ia mahope aku ou, e hele nae oe mamua o ke ala me ko makaala loa ia maua, i ka ale no oe kau e maua i ka honua, aole hoi kaua e hele pu me ka kaua haumana i ka aina o kakou. "Aohe o'u makemake e hele kela wahi aka-koha i ka'u huakai, no ka mea ua ike no oe i kana mau hana he poupou noho ni'o no ka makalae." Ia Haipu e kamailio nei i keia mau olelo i kona hoa, ke hoomaopopo nei o Kahinihiniula, eia nae i ka wa no i pau ai na olelo kuhikuhi a Haipu, o ka wa no ia i lohe like aku ai lakou i keia mea halulu.

"Hoomakaukau," wahi a Haipu, "ina aku ka mea nana e hoihoi ia kaua a kau i ka poohiwi o ke kupuna," ia manawa pokole i ooloku ae ai ke kai, me ke kawahawaha o ka ale, a ike like aku la lakou apau, i ka ea ana mai o kekahi ale nui kohu kuahiwi. Ia lakou nei e kau ana i ka welau o ka ale ke-na mai la o Haipu i kona mau hoa; "pa—e, pa—e, a kakou i ka nalu kaili kapa o Puna imua," ia wa hookahi no i hopu mai ai kekahi lima e Keoahimaka-o-ke-kua ia Kahinihiniula, me ka olelo ana mai, "pae kaua he nalu halehale," o ke kupopou iho la no ia o laua i ke kaulu pali, (ale) wahi a ko Kauai olelo. Ia laua e holo nei iloko o ka waha o ka ale i hele a kaokao, hookuu mai la o Keoahi i kona paa ana ia Kahinihiniula, ia wa no oia i hoohuli ae ai i kona kino, me ka holo kunihi ana me ka mama nui, i oi aku mamua o ka Mahimahi, ka i'a halakika i ka ilikai, wahi a na lalani mele a ko kakou poe loea i ka haku mele, a puka aku la oia mamua o Kahinihiniula, ia wa hookahi no oia, i koo mai ai i kona mau kapuai wawae a elua, a pa mai la i ka umauma o Kahinihiniula, oiai no hoi oia e iho paukiki aku ana. Iaia i hooku'i aku ai me na wawae o keia kalohe nui, na ia mea i hookipupu iaia, a pau iho la kona pae ana me kona kowiliwiliia ana iloko o ka ale. Iaia i ea ae ai iluna, ike aku la oia ia Haipu e lana mai ana mahope ona. Kahea mai la o Haipu. "Pehea hoi ka hoanuuia o ka mea ua kau iluna?" "Ka," wahi a Kahinihiniula, "he wahi keiki kalohe ino ka hoi kela ia'u, ua pae aku nei hoi maua, o ka ia la holokee ao nei no ia mamua o'u a hehi mai nei i kuu umauma, owiliia au e ka puukai o ka pau no ia o ko'u pae ana." Pane mai la o Haipu, "o ia nalu au i paulehia aku la, aole ia o ka nalu e kau ai kaua iuka o ka aina, he ale kualoloa ia no ka moana, hahai no ia ale i ka moana lewa." Ahiki o Haipu ma kahi a Kahinihiniula e lana nei, olelo mai la. "Eia no ko kaua nalu e kau ai i ka aina, e kahea ae au: "Kaha i kaha—loa kai alialia, nalu nui nalu iki e hai mai ana, Iwaho o Mamala. I ka lau Limukala i ka pueone la pa—e." (Aole i pau.)