Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXI, Number 35, 31 August 1922 — Page 2

Ka Nupepa Kuokoa

KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.

______________________________________________________________________________

 

He Aoao Keia i Hookaawaleia no na Manao o ke Komisina o na Home Hawaii Hoopulapula Lahui

Ke Ola Mamua, Mahope ka Hoopukapuka

NA KOMISINA

W.R. Lunahoomalu;

Elizabeth K. Kalanianaole, Lala;                                                        Rudolph M. Duncan, Lala;

            Akaiko Akana, Lala;                                                   Geo. P. Cooke, Kakauolelo.

Meakakau Nupepa, malalo o ke Kakauolelo,

JOHN H. WISE.

            Malalo o ka lokomaikai o ka ona o keia Nupepa Kuokoa, L.A. Thurston (Kakina), ua haawiia mai kela aoao no na manao pili i na hana a ke Komisina Hoopulapula Lahui Hawaii. Nolaila e loaa ana he mau manao pili i ka hana a ke komosina ma keia aoao.

            Ma keia aoao e ike ai ka poe heluhelu i na hana na makemake, ame ka hoolala ana no ka hoomaka ana o na hana maluna o ka Mokupuni o Molokai.

KEKAHI MAU MOOLELO HAWAII KAHIKO.

 

I keia mau la o ka imi ana aku i ua moolelo kahiko o na wahi like ole, ua hoopuiwaia na kanakan naauao o ke ao nei, mamuli o na mea like ole e loaa mai nei. i uhiia e ka lepo ame ka lehu no kekahi mau tausani makahiki.

            Ua loaa aku ma Amerkia Hema, i na makahiki pokole i hala aku, he mau hoailona e hooia mai ana, he lahui kanaka kekahi i noho ma ia mau aina, mawaho ae o na Ilikini i ikeia i keia manawa. Ua loaa aku kekahi mau mea e hiki ai e manaoia, mai Helena (Greece) mai, a mai Italia mai kekahi mau kanaka i noho ma keia mau wahi, m,amua o ka noho ana ae o na Ilikini.

            I keia mau la pokole hoi i hala aku la, ua loaa aku kekahi mau mea ma Mekiko, e hooia mai ana, ua nohoia ia wahi e kekahi poe kanaka, i like na hana me ka poe o Aikupika. Ua kamaaina ia kekahi mau puu kiekie no kekahi mau haneri makahiki ae nei i hala, a i ka eliia ana aku nei o ua mau puu nei, ua loaa aku he mau kiapohaku i kukuluia elike me kela e ku mai la ma Aikupika.

            I ka huli ana aku hoi e nana i kahi o ka hele ana mai o ko kakou mau kupuna. ame ko lakou lahui i hele mai ai. e hiki ana no e loaa kekahi mau mea, iloko o ko kakou mau moolelo, nana e alakai aku i ko kakou mau manao, e hoomaopopo i kahi i hele mai ai ko kakou mau kupuna.

            I ka hoopilipili ana i na moolelo o Hawaii nei, me ko ka ohana Iseraele, e hiki ana ia kakou e ike iho i ke ano like loa ana. O na ana, ua like loa. O ke kukulu o na puuhonua, ua like loa. O na oihana mohai akua ana, ua like loa. O ka moolelo hookumu honua ana ame ka hanaia ana o ke kanaka mua, ua like loa.

            Mamuli o keia mau moolelo, ame keia like, e alakaiia ana ka noonoo o na kanaka ake ike. e loaa na mea oiaio no keia lahui, e hiki ana ia kakou ke ike iho, aia no he pili o ka lahui Hawaii me na mamo Isaraela. Aole kakou e hu hewa ana mai ka oiaio ae o keia mau kumu hoohalike, ke makemake kakou e ike i ka oiaio. I loaa keia mau moolelo i ko kakou mau kupuna, a  i haawiia mai hoi ia kakou o keia la, mai na mea mai i aoia ia lakou e ko lakou mau kupuna mamua aku o kakou, a pela kakou e ike ai mai kela ame keia hanauna, ahiki loa mai hoi ia kakou.

            Aole no hoi i loaa keia mau moolelo o kakou i na lahui e aku. He okoa loa na moolelo a na lahui o Amerika ame Europa, ko lakou kumu, ame ko lakou mau kupuna, mai keia mau mollelo ae o na mamo Isaraela. Aole kakou e manao ana, ua loaa mai kela mau moolelo i ko kakou mau kupuna, mai ka poe i pae olulo mai i keia mau paemoku, i na makahiki i hala aku. No ka mea aie na hanauna mookuauhau o na kupuna, mai ia Noa mai ahiki ia Aberahama, i kulike loa me ko na hanauna maloko o ka baibala. A ina he mau mea aoia, mahope o ka hoea ana mai o ko kakou mau kupuna ma keia paemoku, aole e hiki ana e paanaau elike me ka paanaau i na kupuna o kakou, na lakou hoi i haawi mai i na hanauna o keia la.

            I ka manawa i lawepioia ai na mama Isaraela e Nebukaneza, ke alii o Babulona, ua nohopio lakou malaila no kekahi mau makahiki loihi. A i ka hookuuia ana o keia mau mamao, e hoi aku i ko lakou aina o Iudea. ua hoi aku kekahi mau mamo a ua nalowale kekahi mau mamo. O ia hoi, ua hoi pololei aku kekahi hapa o keia lahui i ko lakou aina i hele mai, a o kekahi hapa. ua nalowale ahiki i keia la, e ia hoi. aole he hoike no ko lakou hoi ana aku i ka aina o ko lakou mau kupuna.

            Aole anei he mea hiki ke kikoo aku kakou a hahai mai i ka hele ana a kekahi o keia mau mamo, ia lakou e hele ana ma ke kukulu Hikina mai ka aina mai o ka hooluhi, a hoea lakou ma na kapakai o na aina ma ka Hikina mai o Babulona. Aole anei e hiki ana ia kakou e huli mai mahope o ko lakou meheu, e kau ana paha maluna o na moku, a e holo ana ma ke kai Inia, a komo iloko o ke kai Akelanika, a pae mai lakou ma na aina o Ameriak Hema ame Akau. Aole anei e hiki ana ia kakou e ike mai me ka moakaka lea loa, i ka hiki ana ia lakou e hele mai i Hawaii nei mai na kapakai mai o Amerika Hema, a i ole mai ka Akau mai paha.

            E ike mai kakou, ma na moolelo o ka paapio ana o keia mau mamo ma Babulona, ua maopopo, e noho ana o Babulona ma ke ane, o ke aupuni nui hookahi ia o ke ao nei. E holo ana kona mau moku ma na aina i ikeia e lakou, a e hoi mai ana me na waiwai he nui, ke gula, ke dala ame na waiwai makamae e ae. I ka ohi ana o na kanaka hoe moku, no ka mea, ma na hoe ka holo o na moku o ia au, ua ohiia mai lakou mai na kanaka ikaika i lawepioia mai, mai na aupuni like ole mai. Ua hoi’aku paha kekahi o na ohana o keia poe hoemoku, a noho pu me lakou ma na kapakai o Arabia, ka aina ma ka Hema mai o Babulona. Ua noho a kamaaina i ke ano o ka holo moku ana. Ua ike i ke kukulu ana i na moku o ia manawa. A i ka manawa i pau ai na makahiki o ka hookauwakuapaa ana, ua aloha ka noho ana ia aina hou, a ua noho iho, a i ka loaa ana o na lono o na aina hou, kahi e loaa mai ana na waiwai i keia alii, ua ulu mai ka makemake, e lawe i na ohana, a e noho ma keia mau aina malihini, i ikeia e na kanaka holomoku o ia manawa!

            Aole anei i keia hoi ana, ua hiki mai la lakou i ka aina i ikeia e ko kaou mau kupuna, ma na mele o Kahikiku! Eia keia mau aina i ikeia a i paa i na moolelo o ko kakou lahui, o kahikiku ame Kahikimoe. O na aina ma ke kukulu Hikina, aole anei o Kahikiku no ia? A o na aina hoi ma ke kukulu Komohana o Kahikimoe no hoi ia. Pehea e loaa ai keia mau inoa i keia mau aina a kaou e ike nei, o Aferika, Europa ame Asia, na aina ma ke kukulu Hikina, a o Amerika Akau ame Hema, na aina o Kahikimoe! Aole anei i loaa keia mau inoa ia lakou e noho ana ma  na kapakai o na aina ma ka Hema mai o Babulona? A i ka loaa ana o keia mau inoa, ua paanaau ahiki loa mai i Hawaii nei.

            Ma ka manao o ka meakaku, o ka hana o keia manawa, o ka imi ana aku, o ka mamo hea la ka mea i pili i keia lahui Hawaii. O ia hoi, mai ka mamo hea mai la kakou! Manao au aole no e paakiki ana keia, no ka mea, ua maopopo no na mamo holomoku o ia mau la. Ma na moolelo o ka lahui Isaraela, ua ikeia na mamo holomoku.

MOOLELO 46 A KE KOMISINA O NA HOME HAWAII

            Ua heluheluia ka moolelo o ka halawai 45 a ua aponoia.

            Ua heluhelu mai ke kakauolelo i na leka 3 i kakauia eia (1) i ka poe noi aina i aponoia; (2) ka poe noi i aponoia na noi, aka, aole nae i loaa na apana aina, a (3) i ka poe noi i apono ole ia.

            Ua heluhelu pu mai no hoi ke kakauolelo he leka ana i kakau aku ai ia Lawers & Cooke, Allen & Robinson ame ke Cirty Mill,, e pili ana  i ke kuai ana o na papa no na hale kuikawam e kukuluia aku ana ma Molokai. O ka pane i loaa mai ia Lewers & Cooke mai, ua ae lakou e hoolawe ae i $12 o ke tausani kapuai papa hookahi, mai kela papa o na kumukuai o Ianuari 2, 1922, a o Allen & Robinson hoi, ua ae lakou e hoolawe mai i 15 pakeneta mai kela ame keia kumu lilo papa apau. O keia mau hoemi kumulilo no na kauoha papa apau loa, mai na itamu liilii ahiki i na itamu nunui. Ua hoike pu mai no hoi o Cooke, ua imi aku oia i ke kuai ana i ka papa ma ka piha moku, a ua ike oia, aole e hiki pono ana keia e hanaia, me ka pomaikai, a nolaila ua manao oia e waiho mai i kana hoike, ua oi aku ka pono e kuaiia no na papa, elike me ka makemake ma na wahi kuai papa no o kakou nei.

            Ma ke noi a Mr. Duncan i kokuaia e ke Kamaliiwahine Kalanianaole, ua kohoia e aponoia ka hoike a ke kakauolelo.

            Ua waiho mai o Mr. Akana, ke komite o hookahi lala i hookohuia i ka halawai 43 e hui aku me Prof. D. L. Crawford, o ke Kula Kiekie o Hawaii, no ka hiki ana e loaa kekahi kokua, no na leka a’o e hoounaia nei eia, ma na wahi apau no na mea pili mahi ame hanai holoholona, a ua hoolawaia ke Komisina me na kope. Maloko o kana hoike ua waiho mai oia i kona manao o na hana kupono e hana aku ai, o ia no ka waiho ana aku ia mea i ka ahaolelo e noho mai ana, a ua koi aku oia ia Crawford e hana pela.

            Mamuli o ke noi a Mr. Duncan, ua aeia aku ka hoike e waiho mai, a e kauia me na palapala a ke Komisina.

            Ua waiho mai ke kakauolelo he mau rula, ame na kuhikuhi na ke Komisina, e pili ana i ka hookahekahewai ana, no ka mahi ana ame ka hoohana ana ma na home, na hale mawaho, na holoholona, na meakanu, na nahelehele kupono ole ame ka pa ana.

            Ma na mea e pili ana i ka pa ana, ua hoike mai o Mr. Duncan, ua manao oia malia paha he mea maikai e hanaia i rula, ma na wahi o na pa ma na palena aina, e kau aku no na hoolilo maluna o na hoaaina, na hoolilo kulike no ka hana ana ia pa. Ua hoike mai ke kakauolelo o ke kanawai ia i keia manawa, aka, ua hiki no nae e hookomoia kekahi rula o ia ano maloko o na rula ame na kuhikuhi.

            Mahope o kekahi mau kuka’i kamailio ana, ua hoopaneeia ka hooholo loa ia ana o keia mau rula a i keia halawai ae.

            Ua hoike mai ke kakauolelo, maloko o na kope a ka loio kuhina i hana ai, no na hoolimalima, ua haule kekahi pauku, e pili ana i ka hookoe ana mai i ke komisina, ka mana no ka hoomoa ana i na paipu, hana ana i mau alanui, hana ana i na auwaha, eli ana i na luapao ame na kuleana e ae, e hiki ai i ke Komisina ke komo aku maloko o keia mau aina. Aole i hooholoia keia kumuhana ahiki i ka loaa ana mai o na kope pololei.

            Na kohokoho no ke kukulu ana i na auwahawai. Ua hoike mai ke kakauolelo e weheia ana ke koho o ke kukulu ana i na auwahawai, ma ke awakea o Augate 23, a ua kiiia mai e elua mau hui na kii no keia mau auwaha wai. Ua hoike pu mai no hoi oia ua hele mai kekahi kanaka i ka Poakolu nei a noi mai e hoopanee ana, aole nae oia i hana pela. A ua hooholoia, aole e haawi hou ia i manawa no ka hoopanee ana i ka wehe ana i na koho.

            Hale no ka lunanui. Mamuli o ke noi a Mr. Duncan, i kokuaia e Mr. Akana, ua kohoia e hoomana aku i ke kakauolelo e kukulu i hale no ka lunanui i kul;ike me ke kii i waihoia mai e Mr. Harry Stewart malalo o na kohokoho o na kii i hala aku.

            Ua hoike mai o Cooke, mamua o ka hooholo loa ana i ke ano o na hale kuikawa, ua makemake oia e hoao i kekahi, ana i manao ai, aole e oi aku ana maluna o $250 na hoolilo. Ma ke noi a Mr.Duncan i kokuaia e ke Kamaliiwahine Kalanianaole, ua hoomanaia aku ke kakauolelo e kukulu i hale kuikawa aole e oi aku maluna o $250 na hoolilo.

            No ka uluniu. Ua hoike mai ke kakauolelo elike me kana noi, ua waiho aku ke Komisina aina, he hoolaha i ka poe e paa nei i ka hoolimalima o ka uluniu ma Kalamaula, e waiho mai ia wahi, a e komo aku ana ke Komisina a lawe mai i keia uluniu malalo o ko lakou malu i ka la 13 o Sepatemaba.

            Oiai aole he mau hana aku i koe ua hoopaneeia ka halawai a hui hou i Augate 29, 1922.

GEO. P. COOKE,

Kakauolelo a Mana Hooko.

 

WAE HOU KE KOMISINA I MAU HAWAII NO MOLOKAI

            Ma ka halawai a ke Komisina o ka Poalua, Augate 15, ua wae hou ke Komisina he mau ohana Hawaii no ka hoihoi aku i Molokai. O keia heluia iho la, ka piha pono ana i ka 20, elike me ka nui o na apana aina o Kalamaula-kai, i pau i ke anaia, a i hoomaopopoia ka lawa pono i ka wai hookahekahe no na meakanu.

            Ma ka nana iho i keia mau inoa, ame na keiki a keia ohana hou, ua hiki aku ka nui ona keiki i ka 114, no keia mau ohana he 20. Ma keia mau keiki kakou e ike iho ai, i ka waiwai o ka hoihoi ana aku i keia mau keiki i Molokai, ame ka waiwai o kei Bila Hoopulapula Lahui. He mau hooia ana mai keia, ua hiki mai ka manawa, mamua o ka hele loa ana aku o ka lahui i ka pau loa, e pono no e loaa na aina akea, no na keiki e lolo ai, a e loaa ai hoi na ea maikai, ame ka noho kuokoa ana okeia mau keiki, no ko lakou pono o keia mua aku. Aole o ke kali a pau loa i ka make, alila hoomaka ka huli ana i na mea e hiki ai hoopulapula hou ia lahui e holo ana i ka make.

            Ke hoike pu mai nei keia mau huahelu, aia no he manaolana hoohauoli no ka holopono o na mea i makemakeia no ko kakou lahui. Ke hoike pu mai nei no hoi keia mau huahelu, eia no na makua Hawaii ke hanau nui nei. A o ka imi ana aku i ke kumu, ua maopopo no ia kakou. O ia hoi, aole no ka nele i ka hanau o na kaikamahine Hawaii, aka, o ka make ana ame ka nawaliwali o na keiki, mahope o ko lakou hanau ana mai, ke kumu oi aku o ka make o ka lahui. A i ko kakou huli i’o ana aku, ua pololei na koho ana, o ka lawe ae i keia mau keiki, mai na home kupono ole iloko o ke kaona ame na wahi haiki, ke alanui e hiki ai e hoopulapula hou ia ka lahui Hawaii. No keia kumu i hooikaikaia ai ka loaa o keia mau aina aupuni, mamua o ka pau loa ana aku, a noho nele na Hawaii o keia mua aku.

            Ma keia mau inoa nae i laweia aku la e ke Komisina, aole kekahi o lakou, mai ka poe ae e noho nei ma na rumi liilii, a i ole e noho nei paha ma na kulana kupilikii. Aka, i ka nana ana iho, i ka papainoa o na kanaka ame na wahine i noi aku i mau aina, aole no he mau kanaka no keia mau kulana mai. Aka ke makemake nei ko oukou meakakau, e ike mai kakou i keia mau mea e makemakeia nei e hana aku, no ka pomaikai o na kanaka ilihune.

            He oiaio no, aole mamuli o ka nele o na wahine Hawaii i ka hanau keiki, ke kumu i lilo ai kakou i lahui make, ake, mamuli o ka malama ana i na keiki, ame ka loaa ole ana ia lakou o na ea maikai, e hiki ai e ikaika pono ko lakou mau kino, a mamuli o ia ikaika, e hiki ai e kupale aku i na ma’i like ole. e pahola mai nei maluna o keia mau paemoku.

            I ke au kahiko, oiai ko kakou mau kupuna e noho ana o lakou wale iho no, me ke komo nui ole mai o na moku, e lawe mai ana i na ma’i like ole, ame ka loaa ole ana no hoi he mau lahui e aku, e komo mai ana a e hoohuikau mai ana, me ko lakou noho ana o ia mau la, ua ulu ae keia lahui, me ka loaa ole o na kinaunau ma ko lakou mau kino, a ua nele loa aku hoi ke komo ana mai o na ma’i, i ike mua ole ia, a i maopopo ole hoi na mea e hiki ai e pale aku. A o ka mea i ikeia, o na ma’i o ia mau la, he mau ma’i i kamaaina ia lakou a ua loaa no hoi na laau e hiki ai e hoolaia .

            Mamuli o keia kamaaina o ka kakou mau kupuna i keia mau ma’i, ua makaukau lakou me na laau. A ua ikeia ke akamai o na kanaka o ia mau la, i ka lapaau ana. He mau makahiki loihi ka noho kaawale ana o ko kakou mau kupuna, me ka makaukau ame ka lawa i ka ike e lapaau no lakou iho.
            O na ma’i o keia mau la, ua ulu ae no ia mai na meaai; ke ea i piha me na anoano ma’i akepau; na home i piha me na anoano ma’i like ole. A o keia mau ma’i, he mau mea malihini i ko kakou noho lahui ana. A mamuli o keia malihina ua hiki ole i ka ikaika o ke kino ke pale aku. Ua ikeia keia i ka manawa i pahola mai ai ka ma’i hebera, small pox hoi i ka haole. I ka hiki ana mai o keia ma’i, aole ko kakou mau makua i ike i ke ano o keia ma’i, a o ka hopena o na rula ame na loina e pale aku ai i kela ma’i, ua loaa ole i ko kakou mau makua, a ua hana aku lakou i na hana e ku-e ana i ke ola ana o ka ma’i, o ka hopena, ua holomoku aku ka lahui iloko o ka make. E ike mai kakou, aole keia make nui, mamuli o ka ikaika ole o ke kino, a i ole no ko kakou ona’ima’i, aka , no ka ike ole ame ke kamaaina ole i ka ma’i, a o ka hopena, he mea weliweli ka i ikeia. Ma na moolelo o ia mau la, he mau tausani o keia lahui i make aku.

            Aole wale no i ikeia keia mea mamuli o ka ma’i lepera wale no, aka, ua ikeia i ka manawa o ka ma’i ulalii. O kekahi rula ku-e loa i keia ma’i, o ia no ka hele ana iloko o ka wai ame ka auau ana. O ka mea pono wale no, o ka hoomaluia ma kahi moe, ame ka huikau ole aku me kekahi poe e aku, no ka mea, he ma’ilele, no ka mea aia iloko o ke ea, a kela ame keia mea ma;i e hane mai ai. Me keia kamaaina ole, ua nui ka poe i make, a no ke kumu, aole i malamaia na loina o ka ma’i.

            Nolailia, e ike mai kakou e ka lahui, aole i’o no ko kakou lahui i ike i na ma’i o keia mau la, a o ka mea maikai, o ka hoi aku o na keiki liilii ma na aina kuaaina, ma kahi e hiki ole ai e hoohuikau aku me na kanaka ma’i o ko na aina e. He mau hoailona hauoli keia a kakou e ike iho ai, he mau manaolana no ko kakou, mamuli o ka ikaika no o na makuahine Hawaii i ka hanau keiki. O ka hanau ana ka mea nui. I hiki no ka ikaika o ka hanau ana, i ka ikaika o ke kino o ka makuahine. Ke hoike mai nei na hoike a ka Papa Ola, ua nui no na wahine Hawaii hanau, a o ka pilikia o ka malama ia ana o na keiki liilii, ame ko lakou liilii ame ko lakou wahi e ulu ae ai.

            Me na ea maikai ame na meaai kupono, na wahi e hiki ai e holoholo me ka hanu ole i na ea ma’i, ke manaoia nei, o na kuaaina na wahi kupono loa no ka hooulu ana ae i na keiki. A i ko kaou nana ana aku i ka oiaio o keia, e ike ana kakou he uuku loa ka make ma na kuaaina, a o ka hapanui o na make, eia iloko o ka noho huikau ana o ke kulanakauhale nei.

            Ma na kulanakauhale o Asia, he nui na ma’i like ole, e lilo ai i mau ma’i hoopilikia mai i na kanaka Hawaii. I ke ku ana mai o na moku malihini ma ko kakou paeaina nei, e lawe mai ana ia mau moku i na anoano ma’i like ole, a o ke kaa wale i’o ana aku no ma na kuaaina ke alanui e hiki ole ai e loaa ia mau ma’i.

            Ma o na meaai kupono ole i na keiki kekahi pilikia nui. O kahi kope ame kahi palaoa iho la ka meaai maamau i na kanaka Hawaii. Ina no hoi na lakou ponoi iho e hana, ina la aole no e nui loa ka pilikia, mamuli o keia mau mea. Aku, ua maamau na kanaka Hawii o ke kulanakauhale nei, i ka holo aku i na halekuai kope o na Pake, e kii ai i keia mau mea. Aole keia he lahui i maa i ka hana ana i na moa me ka maemae. Mai ko lakou aina mai, na ma’i like ole e laweia mai nei, mamuli no o keia mau kulana e ikeia nei, ma ko kakou kulanakauhale nei. A o ka oi loa aku, ua kamaaina na Pake i ko lakou mau ma’i. Ua ike lakou i na hiohiuona o ka hiki ana mai o ua mau ma’i la, a i ka ike ana i keia mau hoailona, ua kii aku lakou i na laau i loaa ia lakou, a i ikeia hoi he mau laau e ola ai ua mau ma’i la. No keia kumu, e ola ana no ka lakou mau keiki, a e pau ana ka oukou i ka make.

            O ka mea oi loa aku paha, ua maa ko lakou mau kino i ke pale ana aku i na ma’i o ia ano. Ua ike kakou ma na alialia paakai o kakou ma Kewalo ame Waikiki, ua nui na ea pilau ke honi aku, a mai keia mau ea mai, i loaa ai ka ma’i, aka, e ike ana no nae kakou i ka ulu mai o na keiki a na Pake iloko o keia mau ea pono ole, a o ka kaou mau keiki hoi, e omiloia ana e ka ma’i.

            O na haawina no keia i ikeia ai e na Maori o Nukilani, i ka manawa i makemake ai ia lahui e imi aku i ke kumu o ke emi ana o ko lakou lahui. Ua ike lakou o ka noho ana iloko o na hale kupono ole, maloko o na kulanakauhale, ke alanui o ka holomoku ana o ia lahui i ka make. A ua hoomaka lakou e oni, e hoi aku ma na aina o na kuaaina. Ua hanaia keia e lakou. a ua ikeia mahope iho o na makahiki he umi, ke ikeia nei ka ulu hou ana mai o ia lahui. He lahu hoi  i hiki ia kakou ke hooia iho mai na kupuna hookahi mai.

            Me keia mau hoike ana, ke hoomaopopo nei kakou i keia hana maikai e hoohanaia mai nei, mamuli o ka loaa ana o na aina e hoi aku kakou e noho. He oiaio, aole kakou i hiki aku i kahi o k holomoku ana o ka lahui no keia mau aina, no ke kumu, eia no kakou ma bna kulana hoaoia. I ka pau ana o keia mau makahiki o ka hoao ana, ke manao nei au, e hiki aki ana kakou i ke kahua o ka holomoku ana o keia lahui ma keia mau aina. I keia la, ke ike nei kakou, ua loaa no kahi hana ma na wahi like ole, a kakou e hele huli aku ai, aka, i ke komo nui ana mai o na kanaka o ko na aina e, e ike aku ana kakou i ke emi mai o kahi e loaa ai na hana, a o ka puuhonua wale no o ka loaa o kahi aina, e hoi aku ai a hooulu i na meaai nou ame kou ohana. He oiaio, aole kakou i ike i na pomaikai o keia mau aina e weheia mai nei no kakou, aka, aia no he manawa e ike iho ai kakou, a aole no i loihi loa aku ia mau la.

            I keia la ua nanea kakou i ka noho ana o keia anom a ua hiki ole ke oni ae e haalele i keia noho ana.  Aka, i na la e hiki mai ana, e ala i’o ae ana no keia lahui, a e hoomaikai mai ana i ka loaa ana o kahi e hiki ai e hoi aku, a e noho iho ai nou kou noho ana.

            O na kanaka Hawaii i ake e loaa keia mau pomaikai ia kakou, ke ike nei lakou i na kahoaka o na la e hiki mai ana. O na kanaka no hoi i lilo loa i ka hiamoa, ke ike ole nei lakou. Aka, e ala mai ana keia moe ana, a e ike aku ana kakou i na pomaikai o keia mau aina e haawiia mai nei.

            He lahui ko kakou i maa  i ka noho ana i keakea, o ia hoi, ua maa i na ea maikai ame ka noho ana ma na wahi ea maikai, I ko kakou haalele ana i keia mau mea, na mea hoi nana i hoolilo ae i ko kakou lahui i lahui kanaka nunui, ua lilokakou i poe e holomoku ana i ka make, a i keia mau la ke manaoio nei au, ina e ike mai ana ko kakou mau kupuna ia kakou, ame ke ano o na kino o na keiki o keia la, e hoohewahewa ana lakou, no ke kumu, ua lilo kakou i lahui kanaka liilii.

            O ke alanui i manaoia e hiki ai e hoihoi aku i ko kakou lahui, ma ka papa i nohoia e ko kakou mau kupuna, o ia no ka hoi anama na kuaaina, ame ka hooulu ana i kau mau mea e ai ai. He mau ao keia e lilo ana i mea e hoowaiwai mai ana i ko kakou noho lahui ana o keia mua aku.

            Ma na aina o Molokai, na aina i nohoia ai e ko kakou mau kupuna, ua lawa i na mea apau e hiki ai e loaa ka ulu pono ana o ka lahui. Ua lawa i na aina lepo momona; ua lawa i ka wai e hooulu ai i na meakanu; ua lawa i ka i’a ame na mea e hiki ai e hooulu i ke kina o ke kanaka. O ka hoi ana aku, ua noho iho oukou he poe Hawaii wale no. A i ka ulu ana ae o na keiki Hawaii iloko o ka noho ana o ia ano e ike aku ana no kakou i na pomaikai e ae e loaa ana ia lakou.

            Eia ke Komisina ke halo nei ma na wahi like ole, e ake ana e loaa na kanaka Hawaii, i hiki e hele, a e hoomanawanui i kela mau makahiki mua o ka noho ana aku o ka aina malihini. Eia lakou ke imi nei i na mea e hoemiia mai aike ko’iko’i loa o ka noho ana o na kuaaina. Eia lakou ke imi nei i na mea e lilo ai i mau mea e hoohoihoi ana i na kanaka mua e hoi aku ai. He mau hana keia e hoike mai ana i ko lakou makemake e hooko i keia makemake o ke alii a kakou i hala aku i ka make. A ina oia ke ole nei i keia la, ina la e ike aku ana no kakou i kona koi mai i na kanaka Hawaii, e hooikaika e hoi ma keia mau aina.

 

NO ANOAI.

            Ua ikeia iho ka manao o kekahi poe e hooikaika mai nei, e okiia na ope’a o ka poe pupule, lolo, ame na kanaka lawelawe i na hana karaima. Ua ikaika keia poe e nole mai nei, a e hookomo ana paha keia ahahui i kekahi mau kanawai iloko o ka ahaolelo e noho mai ana, no keia mau mea.

            Aole ko oukou meakakau e apono ana i na hana o keia ano, no ke kumu e lilo ana paha i mea e hakaka nui ia ana ma keia mua aku. He ciaio no paha, o na kanaka pu’e ame ka poe lawelawe i na hana karaima, e kii ana e pu’e, a e limanui i na keiki liilii, he hana karaima ia, a e pono no e ikaika ka hoopa’i no ia poe kolohe. I keia la, ke ku nei no ke kanawai, he make ka hoopa;i kiekie loa nona karaima o ia ano. Aka, o ka hewa, o ka lima o ke kanawai. Aole i ikaika na hoopa’i, i kauia ak umaluna o keia poe kolohe e na lunmakanawai. Ina no hoi malaila ka lapaau ana, ina no ua oi aku ka pono.

            No na lolo hoi, e huhewa ana paha k aike a na kauka i kekahi manawa, a ua pau aku la nae ka pono o ia kanaka. Aole no ka hoi i pupule loa, a i ole lolo loa no hoi, kuhihewaia nae a loaa aku la ka pilikia i kela kanaka. O kekahi, i hewa iho ka lawelawe ana a ke kauka nana e oki ana, o ka make aku la no ia o keia kanaka. Ua oi aku no wona liia ana mamua o keia hoeha ana, me ka make pu aku.

            I ulu mai no nae keia mau koi ana i na kanawai o keia ano, mamuli o ka ikeia he mau pilikia kekahi e ulu mai nei, a e lilo ana he nui mahuahua o na dala o ke aupuni no ka malama ana i na kanaka ame na keiki o keia ano. Ua manao ka poe o keia ahahui, o ke alanui keia e emi mai ai ka hanau ana o na keiki lolo. O ia hoi ka loaa ole ana o ke kuleana e hiki ai e loaa na keiki.

            O ka mea apiki nae, ma ka makou nana ana aku, aole mai na lolo mai e loaa nei na keiki lolo, aka, i kekahi manawa, mai na makua ikaika a noonoo maikai mai no. Ina e hulia aku ana na keiki lolo apau e ole mai neim e ikeia ana, he mau makua kino maikai ka hapanui, kahi i hoea mai ai keia mau keiki. A ina o ia iho la ka oiaio, alaila, heaha aku la ka hopena a keia ahahui e hana aku ai?

            O kekahi mea hoopahaohao no hoi no keia ahahui, he mau lala kona, a o ka hapanui no paha ia o na lala, he poe- i mare kane a wahine ole. Alaila, heaha iho la la ke kuleana oia poe, e kukulu ai i kekahi ahahui o keia ano. Ina kakou e lilo ana i ka loiloi i ke ano o na keki, e loaa mai ana, e hele aku ana keia aupuni Amerika i kahi o ka loaa ole o na keiki. I keia la, aole makemake o na kanaka waiwai i ke keiki, a o ke kumu. e luhi na wahine i ka malama. A ua hoi ae ka poe hanau iwaena o na kanaka ilihune o keia mau la.

            O ka makou e koi aku nei, e nana kakou me ka makaala i keia mau kanawai e hookomoia mai ana i kekau o 1923.

            Ke manao nei na Komisina o na Home Hawaii, e kukulu i na hale, elike me na kii i kohokohoia iho nei. He mea pono no hoi e kukuluia na home kuikawa no na kanaka hana i kokoke i kahi o ka lakou hana.

            O kekahi ninau ano ko’iko’i, e ulu mai ana i keia kau e noho mai ai o ka ahaolelo, o ia no ka hiki ana e koi aku i mau dala, e hoaieia mai no ke kii ana i ka wai o Waihanau. I keia mau la o na kuaua liilii e helelei la, ua nui ka wai e kahe la ma keia kahawaiw. Ina e loaa ana na dala elike me ka makemake o ke Komisina, e hiki ana e loaa pu na luahookio wai, ame keia wai, e hiki ana e hoolawa no na eka he 1300 ma na aina o Kalamaula.

            He hana naauao ke kii ana i keia wai, ame ka hoomaka ana aku e hoohana no ka loaa ana o keia pomaikai no keia mau eka. Ina e loaa ana, alaila, mai na loaa mai o keia wai, e hiki ana e kokua i ke kii ana i na wai ma kela aoao o ka mokupuni o Molokai. Ua hiki ke ikeia aku, aole no e wikiwiki loa ana ka hoi ana aku o na kanaka Hawaii, ma na aina o Molokai, a i keia mau mahina e nee nei, he mea pono e loaa kekahi keehina, e hoomaopopo mai ana i ka loaa o kekahi wai, elike me kela ae la, ame keia wai e hiki ana e loaa he heluna nui aku o na kanaka Hawaii e hoi hou aku ai. A o kekahi no hoi, oiai keia wai e hoolawa ana i na kanaka, he heluna mahuahua aem e hiki ana e loaa na kanaka hoohana aku, no ke kii ana i kela mau wai ma kela aoao o ka mokupuni.

            Eia o Thornton Lyman ke palau mai nei i kekahi man eka mauka o kela hapa o ka aina o Hoolehua, e pili pu la me na aina mahi kulina o Cooke ma. He mau aina maikai keia, a he mai aina i hiki e hooiaio mai, e loaa ana na pomaikai ke hoohana pololei ia. No umi a oi aku na makahiki o Cooke ma i kanu kulina ai, maluna o ko lakou mau aina ponoi, e pili pu la me keia aina o Hoolehua, e palauia mai la e Thornton Lyman. Ma ka nana aku he aina keia e holopono ana ke kanu kulina ana. A ina e holopono i’o ana, ua loaa kekahi wahi e hiki ai e kanu i ai na na holoholona, e hanaiia aku ana e na kanaka, e hoi aku ana ma na aina o Molokai, O ka loaa ana o ka ao na na holoholona, i ka manawa e nele ai ka haule ana o na hua kiawe, kekahi mea ko’iko’i loa, a ke loaa ka holopono ana o ke kanu kulina ma keia mau aina maluna, e pau ana ia pilikia.

            Aole wale no o ke kulina ka mea e hiki e hoouluia ma keia mau aina. O na hua pi kekahi mea maikai, a e hiki ana e loaa keia mau mea i na malama ua o kela aina. O na huapi kekahi mau mea maikai na na holoholona,  a ua ikeia ka ulu pono o keia mea ma na aina no o Cooke ma e pili pu la. O keia mea o ka pi, ua ikeia kona waiwai ma ke ano he ai na na pipi. A ua ikeia no hoi kona ulu iloko o na kau pappala. Ua hiki e hoomomonaia na pipi maluna o na eka uuku wale no.

            Ma Maui, ua lilo keia mea o ka pi, i mea nui, a ke kanu mau ia nei no ka hoolaha ana aku ma na aina hou aku e makemake mai nei e loaa ka hua. O kona hua he mea hoomomona moa ame na manu nunu; ka pelehu no hoi ame na kaka. Aole no hoi e lui ka mea hanai pipi i ke oki, no ka mea na ka pipi no e hele e ai, a aole no hoi e make ana keia mea o ka pi.

            He mea dala nui na mookuauhau i keia mau la e ikeia nei. O ka mookuauhau alii nae ka oi loa aku O ka wa keia i hookoia ai o ka olelo-he wanana paha ia-a Kanopuu makua, kekahi o na kahuna o ka papa kilo i ke ai o Kalakaua ke ala o ko Hawaii Paeaina, i olelo ae a i ke Alii Kalakaua, E pi ana ka hoi ka lepo a uhi maluna. O ke kumu o keia olelo a Kanepee pela o ia no ko ke alii kuahaua ana apuni apani ka paeaina, o kela ame keia moeku auhau alii apau, e lawe ae ia mea i ke alii. O ka manao o ke alii i loaa mai keia mau mookuauhau, alaiia, ma keia mea oia e hookolo aku ai a loaa na kanaka ko’iko’i o ka aina, i hekaawale ae ai oia. I e hana na ia poe. He maikei ka manao o ke alii.

            I ka wa nae o kona halawai ana me Kanepuu, ua ninau aku ua alii nei i ke kanaka no keia kuahana. Ia wa i pane aku ai ke kanaka no ke kupono ole o ia hana ana a ke alii, me keia mau huaolelo ae la. E pii ana ka hoi ka lepo a uhi maiu na.

            He oiaio, o na mookuauhau alii i waihoia aku me ke alii, a i paa ma na buke hoomanao a ua alii nei, ua nalowale ia i keia la; aia paha ma na lima o na ohana i kuleana ole ia mea, aka o ka mea i ikeia i keia la. o kela ame keia i pii ae ka ulakola ko mai ka huna mai, a i makaukau me keia mau mookuauhau i nale wale aku mai na waihona waiwai aku o ke alii. ke pii ae nei lakou a olelo mai, mai ka papa alii mea mai lakou.

            Ua paa moolelo no, o ka apiki nae aole no e nalowale ke ano o ma kanaka mai ka papa alii oiaio mai, ma na hana. Ma na hana e ikeia aku ai ke ano o ke kanaka. Hana mai no i na hana a ka iopa, ua alii ole oia; ina he alii ke koko e alii ana no na hana. He mea nalowale ole keia. Pela ko kakou ike ame ko kakou hoomaopopo.

            He nui ka poe e hooalii mai nei, nalowale ole iho nae na hana a ka lopa.

            He oiaio maoli no ke a’o a na makua o kakou i ka i ana mai; E ke keiki, ma kau hana e ikeia mai ai kou kanaka u’i. Ma keia mea wale no o ka hana e ikeia mai ke kanaka u’i, aole hoi ma ka noho nani mai.

            No keia mea ke kumu i dala ai a ka mookuauhau ahi. Aohe mea ana no na mookuauhau i hunaia ma na aina e, ua pono ko lakou. Na ka pulapula no ia e huli aku i kahi i kauohaia mai ai e na kupuna.

            Eia kakou i keia wa ma na hora wanaao o ke kalaiaina, ua loheia ka leo o ka moa kukahi. Ke nee aku nei i ka hora e kani mai ai oka moa kulua, a mahope aku wehewehe loa ae kaiao o ke kalaiaina, olowalu mai ke kani ana a na moa. Ia wa ana nei e huikau ai na manu o ia aao, a ma ka leo ka hoomaopopo ana i ka moa o ke kulanakauhale ame k ieo o ka moa kuahiwi a kuaaina.

            He hookahi ana mea kani lea o ka leo ikeia kau; he leo no i hoomao popoia kona lea i kela kau aku nei a no kekahi mau manu iho e hoonau ana ke kani ana i poha pono ka leo.

            O ka ninau wale no i keia wa ka leo hea la ka kakou e hoolohe aku. O ka leo anei i kani mai i ka aui ana o ka i’a , a i ole o ko kaiao paha! Na kakou ia e hoomaopopo keia mau la aku.

            O ka mea pilikia loa aku nae o ia no ka loaa ana o na wahi, e hiki ai e hoolilo aku i na mea e kanuia ana, a e hoouluia ana e na kanaka mahi, a hanai holoholona. I keia la, ina he mau puaa kau, aole e loaa ana ia oe na kumukuai kupono i ka poe makeke. Aka, i kou hele ana aku nae e kuai, i ka lakou puaa. A ike ana oe i ka pii naaupo maoli o ke kumukuai. A i keia la, ke noo noo nui nei ke Komisina no ka hui ana e loaa ka makeke no na kanaka Hawaii, e hoi aku ai ma Molokai. I keia la, aia ka io puaa ma kahi o ka 50 keneka o ka paona hookahi. Ua oi aku ka puu  mamua o ke kupono. A ina he mau hana pololei kekahi ana ua makeke, e’ loaa ana ke puka kupono i na kanaka hanai puaa. ma he 35 keneka no o ka paona.

            Mamuli o keia kulana, ke oni ne ke Komisina e loaa kahi e pepehi ai. a e pakaukau mai ai i na puaa. e loaa mai ana mai na kanaka Hawaii mai. O ka makou e mahalo nei i na Komisina, o ia no ko lakou  hoomakaukau mua, mamua o ka loaa ana mai o na puaa. O ka makaukau ka mua!