Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXI, Number 32, 10 August 1922 — HE MAU HUAPALAPALA KAHI KO, PILI NO KA LOMILOMI [ARTICLE]

HE MAU HUAPALAPALA KAHI KO, PILI NO KA LOMILOMI

O keia hana kekahi o na hana kaulana iwaena o na Hawaii, aole no ka hoolealea Tvalc no, elike M6 ka olelo a kekahi poe kakau bukc, aka. he ano lapaau no ia i manaoia, a na kahuna lomilomi Hawaii i imiia iloko o ka manawa kahiko loa, oiai he hou wale iho nei no ka oihana hoonaueue kino a ka poe Suedcna, e kaulana nei ma na aina e. 0 keia anaanai ana ame ka lomi]omi ana me na lima, ua ike nui ia iwāena o na 'lii ame lako i na aialo he lehulehu ,a ua hanaia i mea e hooluolu ai i ke kino mahope o ka hooikaika ana ma kekahi hana. Ina i maloeloe ke alii, hiolani kohana iho la ma ka moena, a na kani poe aialo akamai e lon>ilomi. e anaanai, e kaomi me na lima ma kona kino ame na Jala; aole e liuliu. ua hiamoe loa aku la oia. Aka, ua lawelawe ke kahuna me kii lemilomi i mea e lapaau ai, a i moa hoi e hoomaopopo ai kekahi i ke ano ame kahi e waiho ana ka ma'i. Aole i lawa i kona manao, e laq me ke kauka o na aina e, ma ka haha wnle ana no i ka pana o ka lima, e maopopo ai ke ano o ka ma'i, aka ,ua haha a ua hoao ko kahuna Hawaii me na poho ame na ku 'eku 'e o ka lima, ma na uha ame na olona o ke kino apau; ma ka lomi ikaika .ina nia ke kua, ua hoomaopopo oia, ua maikai na ami apau o ka iwi kua; ma ka haha akahele ia ana me ke akamai, ua hoomaopopo pono oia i na ano ame ke kulana o ka waiho ana o kela ame keia wahi oloko o ke kino ;nlaila ua hehi oia me kona mau wawae, me ke kaumaha loa o kona kino, maluna iho o ke kua o ke kanaka o moo ana ilalo ke aln, oiai e emi ana ke kua q ia kanaka no ko kaumaha, a mahope nae oluolu loa kona kino apuni, mamuli o keia hehiia ana, me ho mea la he ola hou ka i loaa iaia. 1 keia wa, ua aneane haaleleia ka lomilomi ma kona ano he lapaau no na ma'i. Ua hala ka nui o na 'lii, ka poe na lakou e keaa aku i na kauwa e lomilomi mai. Nolaila, ke ikoia no'fc ua nui na oihana maikai e lapaau ai i ka wa knhiko, ua hala a nalowale i keia -na; a heaha ka ike ame ka hana a ke kanaka Hawaii i keia wa e pili ana i ko ola o kona kinoT Eia—ua ai i ka huaale, a i ka paakai naha paha ,a i ole ia, ua kiiia ii.i kahuna lapaau wahaheo, no lakou na iko pookela ma ka anuana me ko kilokilo e ola ai ka ma'i, aole me na laau lapaau ho lehulehu, a waiwai no hoi, i loaa wale ma na kula, na ululaau, na awawa ame na mauna o kona aina hanau. Ina o ke kahuna Hawaii o hoolilo ia i kona noonoo ma ka ohi ana ame ka hoomakaukau ana i na laau lapaau he nui, i ikeia o kona poe kupuna, a i loaa hoi iaia ka moolelo o ia mau mea, e aho no ia, a e hoolilo auanei ia hana, i mea e hoopomaikai ai i kona lahui, ma ka hoao ana i na laau lapaau ho nui wale. i kupono no na ano ma'i o na kanaka Hawaii; a he mea hoi e hoolana ai i ka manao o ka poe noonoo o na aina e mai, he waiwai no koloko o na laau lapaau o Hawaii nei. Me ka minamina nae ke ha'iia aku nei ka oiaio, he ako nui wale no ko kekahi o na r»kahuna Hawaii | e kapaia oia he kilokilo, a he mea wanana. Pela no me na kanaka hoopunipuni, haanui o na kau i hala leahiko ma na aina e i hoomalamalnmaia; a i keia wa hoi, ke makemake nei kekahi poe e uhiia ka oihana lapaau iloko o ka pouli ame ka pohihihi. O ka hoola ana i kekahi kanaka ma 'i me ka laau i ulu wale ae ame ka wai maoli paha, a mea moakaka lf'a e ae paha, he hana ia e hiki ai ke hoomaopopoia e na mea apau, a nolaila, aole no e kaulana ana ka "inoa o ke kanaka rana i lawelawe mua ia mau men. No ia mea, o ka poe na lakou i ha«pai i ka oihana lapaau no na ma'i o na kino o kanaka, oiai, ua hopo■hopo a ua palupalu ka noonoo o ka poe ma'i, ua hoopuniia ka ia poe oihana i na mea apau o pohihihi ai; a i keia wa malamalama ame ka maeawalea o ke ao nei ,oiai e hole ana ka poe pono ma o a maanei e hoopomaikai ai i ka lehulehu; eia no na kauka lapaau o keia wa ke mau nei no ko lakou huna ana i na mea laaaau, i maa i na mea apau, o ia no

ka wai, ke kopa ame ka paakai, me ke kapaia aku i na inoa maa ole i ka lehulehu; a pela no i ai na kauka iloko o na huaolelo kahiko, i ike kakaikahi ia, i na ano laau e pono ai ko lapaau aku i na ma'i o kanaka, a ua hiki 010 ke heluheluia, aia wale no o ka poe i a'o maoli ia ma ia ano olelo. Aia hoi, ua like na kauka o na aina e me na v kahuna Hawaii, ma ko lakou akena ana he akamai, a he noiau lakou ,o ake ana e huna i ka oihana lapaau, i ike ole ia e ka lehulehu o na kanaka. 0 ka hapa uuku wale no o na laau lapaau i ikeia, a i lawelaweia ma Hawaii nei ka i hoikeia maloko o keia mokuna; aka, o ka manao nu'i o ka meakakau, e hoala i ka noonoo ana amo ka hoomaopopo le'a ia no ia mau laau lapaauUa laua ka manao ,e helu pono ia a e hoakakaia na ano o ia mau laau apau, o kekahi kauka o na aina e, nona ka naauao ame ka hoomanawanui i kokuaia ma ia hana e na kahuna Hawaii hoopono ,amc ke aloha lahui. Iloko o na laau o Hawaii nei e ikeia ana ho mau kumumanao wai' wai i'o ame ka iini, e kakau ai ka peni a ke kanaka lapaau imi ike, ina hoi he kanaka ia i makemake a j lana na manao no ka pomnika! ame ka holomua o ka lahui Hawaii. Aia ka manaolana o ka lahui ma ona keiki la. 0 keia ka mea pono i kela amo keia makua Hawaii e noonoo nui me ka manao makee; aole hoi o ke aloha makua wale iho no, aka ,o ke aloha kekahi i ka inoa Hawaii ame ke aupuni. 0 ka malama loa i ka oukou mau pulapula, a oi ae mamua o ke dala, ke kulana ame na makana a lealea o keia honua. Ac, e malama i ka oukou mau pulapiala! E malama i na kaikamahine! E malama i na wahine, a ma ia hana ana, e laupa'i hou ai ka lahui ,e hoomauia ai ka inoa mai kahiko mai, a e onipaa ai ke kuokoa 0 ka lahui.l E pane hou mai no auanei paha ke kanaka Hawaii manaoluna ole: "Pohea la e hiki ai ia makou ke malama i ka makou mau wahine, e lilo ai i mau makuahine ohaha, a e malama ai i na keiki, oiai ua hoopuniia a paapu lakou me na knne i pakolu aku ka oi o ka heluna mai na aina e mai, ame ko ka aina nei; a ke hoomau ia mai nei no ke komo ana mai o na kane wahine ole, e paku'i hou mai ana i ka poino hooneoneo maluna o ko makou mau paemoku?" He oiaio, he hiona pilikia i'o no koia o ko kakou lahui, a he mea hfki no paha Jco oleloia, ua lawpia mai mamuli o ko «kenui i ka waiwai, ka mea i oleloia he kumu hoala 1 ka pomaikai o ke kanaka Hawaii. He mea pomaikai nui ka waiwai; a o ka mahuahua o ka ukuhana ame na pono no ko ola ana, eliko me na mea i ikeia mawaena o kanaka, he mea hoomaikai i ke kulana a he ku« mu e hoomahuahua aku ai i ka lahui, aka, o na mea e pili ana i ko kakou | kumu waiwai nui, o ia hoi ka mahiko, ma ka hoopae ana mai i na heluna lehulehu o na kane me na wahine ole, he mea hoopoino ia' i ka lahui Hawaii. No ka oi aku o na kane mamua ae 0 na wahine maloko o keia paeaina, nolaila, ua ike pinepine ia na wahine lehulehu o na kane. He mea keia e inoino loa ai ka j noho ana o na kanaka, e po'i ana hoi ka malamalama o ka lahui kahi 1 maa i na kane he lehulehu e noho pu ana, ma ke ano ho kane a wahine, me ka wahino hookahi. Aole no e hiki elua makuakano no ke keiki hookahi; nolaila ,ina o ka wahine mare e moe aku ana me ka lua o ko kane, he mea ia e hua ole ai kona puhaka. Ina paha elua a ekolu kane a ka wahine hookahi, o ka pau no ia o na manaolana e loaa ai ke keiki a oukou; e na Hawaii, ke makemake oukou e hooulu i ka lahui, alaila, e kapae ae i ka huaolelo punalua, o ia ka inoa i kapaia ai ka lua o ke kane a ka wahine hookahi. E hoomanao a e malama oukou, ma ka helu akahi, i ka ohana, no ka mea, he mea ia e ola ai na kino o oukou, a e hooulu ai i ka lahui. O ke kane me kana wahine mare me ka laua mau keiki, i hui pu iloko o ka home oluolu, ua like ia me ke aupuni liilii, h« pomaikai, he kuokoa ,a he onipaa. Ina e hoonohoia aku he kane hou ma ia hale, ma ka ano hoi he punalua na ke kane mua, alaila, ua uhakiia na kanawai o ke

| ola kiuo, ua hoopauia ke kahua o ka ohana amo ka nohona malamalama. Nolaila, e hoomanao na kanaka Hawaii aloha aina a aloha lahui, o ka malama ana i ka ohana—hookahi kane a hookahi wahine i mare—ame ka malama ana i ka maemae o na wahine, he mau mea keia i oi aku ka waiwai mamua o ke laU na hale ame na aina; i oi aku i ke ano nui mamua o ko aupuni amo na oihana ku* loko e ae apau o ka aina. 0 ka lahui kanaka i minamina 010 no ka hoohaaumiaia' o na wahine mai hoomanao ia lahui i ke kuokoa ame ka hoomauia aku o ke ola lahui; a oiai he kumu nui paha ia e olelo ae ai nn kanaka Hawaii, he pakela ka maemae ole o na wahine no ka puni 0 lakou i na kine palua; aka hoi, mai haahle lakou i ka manao makee lahui. E kupau nae a hoopii ikaika imua o ke aupuni i ala ae, e hoo* makaukau ,a e hooholo i na kanawai e pono ai ke ola ame ka hoomalu ana 1 ka lahui. I moa o hoomaopopp ia ai o na poo aupuni, o lea hana pookela o ka maikai i ili maluna o Jakou, o ia ka imi i ka ppmaikai o ka lahui Hawaii, ke kahua hoi o ke aupuni; e makaala i ole e loohia ke ku-eeia mai ma ka hoopao nui ana i na kanaka mai na aina hikina lalo mai, na kane wale no hoi, aole me na wahine kekahi, ame na kuuiu e ae e kju-e aua i ka holomua o keia lahui. Oiai, me keia mau pilikia no, o ia hoi ka liko ole o na heluna mawaenu 0 na kane ame na wahine ame kekahi mau pilikia e ae, ua kau mai ka hana nui o ka hoao ana e hoopakele i ke aupuni ame ka lahui Hawaii maluna o oukou—e na makuakane amo makuahiue Hawaii. Aole'na ke aupuni ka molama ana 1 na keiki liilii—o ia ka lahui o ke au e hiki mai ana—aka, na oukou iho no malama aku ia poe keiki. Mai manao aukou e Hawaii/e pa kele oukou i na kauka amo na ]aau ; ina aole oukou e kokua ana ia oukoii ihol j He kokua nui na kanaka rttail<ai. Ua loaa ia lakou ke akamai nui mamuli o ke a*o ana amo ka Javvciawc ana no ka manawa loilii, o ka oi n&e ma ka hanau keiki ana, a hoopakele mau lakou i ko ola o kahi poe. A :ua paanaau loa ia lakou ke ano o ke kino o ke kanaka; ka i'o, ka i]i, na olona ame ka loko, na iwi ame ke koko, a he hiki ke lapaau i na poino o ke kino me ko akamai; aka, me koia mau mea apau, e hoomanao, 0 na ano ma'i o ke kino lie lehulehu wale, he mea hiki walo no ko pale aku, ma ka noho ana maloko o na homo i ea kupono ia, ma ka aahu ana i na kapa pumehana kupono, ma ka aina i na meaai a hooluolu kino ,a ma ka malama ana 1 kekahi mau mea o ae, i hoikoia maloko nei ,e paleia aku ai ka ma'i, hoomauia ka oluolu a hooloihiia ke ola ana me ka loaa ole o ke kauka [ame na laau lapaau. j Aole keia ho mau a'o ana -i na kanaka Hawaii no ka lapaau ana i na ma'i; aka, ho a'o ana i ke ano 0 ko malama ana i ko lakou mau kino 1 paleia aku ai ka ma'i,- a ua hoomakaukauia hoi keia mau a'o ola kino, a ua manaoia' e waihoia aku imua o ka poe ilihuno, ame ka poe hupo o na kanaka maoli, a maluna ae o na mea apau/ no ka malama ana i ka lakou mau keiki. £ noonoo nui oukou i na kanawai 0 ko ola kino, ke koe nei no ko ko* kua o ka lahui, he poe opiopio, ikaika, kino ola. Ua hiki aku paha ko lakou nui i ka iwakalua-kumamalima tausani wale no o na kano mo na wahine opiopio ame na keiki liilii iloko o keia paemoku, aka ,ina e malama I koia 25,000 i na kanawai o ke ola kino ,alaila, iie kahua maikai no ia e kukuluia ai ka lahui amo ke aupuni; oiai ,o kekahi mau lahui kaulana o ke ao nei ua like mo keia ka liilii o ka hoomaka ana o ka ulu o ka lahui. Nolaila, e ala ; e ku iluna, e hoolohe i na olelo a'o, a e noonoo, e na kanaka Hawaii, no ka mea, aole no 1 pio loa ka aoao o ko oukou lahui. Aia no iwaena o oukou he lehulehu na kanaka kino opiopio, ola maikai. TJa -mahuahua na pua mae ole, na kaikamahine iloko o na kula, a ua nui na wahine opiopio i hoohaumia ole ia e na kanaka o na aina e. Nolaila e kupaa ma ke kahua o ke ola kino, ka hoomaemae ame ka hooulu. M O keia mau mea apau e hooko ou-i kou, oiai he hiki no ke hookoia, a

pela e hoopakeleia ai ko oukou lahui, e na mamo Hawaii, me ka nana ole i na mea e kau mai ana! E ae aku no i ka malihini kupono e kipa mai a hele pu aku me ke kilo ana i kana mau hana pono, me ka manao e kaili mai ia ike no ko oukou pono e na Hawaii. E ao aku no i ua ano lahui e ae apau maloko o keia paemoku, e hana eliko me ko lakou manao, a e noho malalo <S ka maluhip. maluna o keia aina kamahao. E hookipa mai no i ke au holomua me na mokuahv kaamahu ame na uwea uwila malalo o ke kai (ua |loaa iho nei). Na ka naauao ame ke akamai no e hooulu a e hoano e ae i na hiohiona o keia paeaina. Aka, ina oukou e na Hawaii, ina oukou e na kanaka—ka lahui aka» mai hoi o na paemoku o ke kukulu akau 4' ka Moana Pakipika, i ike mua ia o Kapena Kuke, a i hookau* lana ia e Kamehameha, e maliu mai i na kuhikuhi ame na a'o malkal ana no ko oukou ola, a malama i ko oukou mau kino; a ina maluna ae o na mea apau, mai keia manawa aku, e malama oukou i ka oukou mau keiki i oi aku mamua o na kaukani gula; a e maliu mai no ke Akua, ko oukou Makua ma ka lani i ka ou* kou mau noi amo ko oukou kokua iho; alaila o ulu hou auanei a lau* pa'i ma ko oukou mau mokupuni nei i aloha nui ia; a e hauoli auanei na kanaka naauao o ka honua nei apuni ko hoomaopopo iho, aole i huli ke au o ka lahui Hawaii, aka, ua pohala, ua ola, o ulu hou ana, e ma* huahua ana, elike me ka mea kupono i ke aupuni Hawaii i hookumuia e Kamehameha Nui. rphca ana kakou i keia kau, o ka hana i na liana e loaa ai he mau kokua i na Komiaina Home o na Hawaii ma. ka ahaolelo o keia makahiki ae? Mai kauka'i wale kakou a na ke komisina walo no na hana, aole hoi he mau hana ma ko kakou aoao. E hana aku, a e hana mai ka pono no koia ola ana; aole no e holomua keia hana hoopulapula ke manao kakou na lakou wale mai no ka hana, ia kakou ka hilinai Puua kalele ia Kau. O ka hopena o ia hana he lapuwnle—no ia ano ke kupono o keia wahi olelo: Hepalula'i. Ua hala ka wa no ia ano olelo. O kq. wa keia o ka hana i noho mau ka lako me oe.