Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXI, Number 31, 3 August 1922 — NA ANOAI. [ARTICLE]

NA ANOAI.

Ma kekahi mau la i liala aku la i puka. ae ai maloko o kekahi pepanu nam.u o keia kulanakauhale, ī ikeia iho ai ka manao hoakaka o kekalii kahuna leilo lani (akeakamai kilo hoku) ; e i ana; "Oiai, ke haka aku nei na maka o na kahuna kilo lani, no kol» la o hui olelo a io Honua me Holoholopinaau, ame kekahi mau honua e ae iloko o keia lani; ke ike aku nei au i ka pono ole o na manao ana, me ka malamalama o na kukuna o ke kukui uwila, nona kekahi huina helu kupono i hoakoakoaia i lawa pono hoi ka ikaika .0 kiola aku i ka malamalama ia Holoholopinaau ,e loaa ai i kolaila noho aina ka ike, aia na hanaumua 0 lakou ma keia honua, ke ake aku nei e hui olel opu me lakou; a ma ia alahele no hoi ko keia honua i maqao ai e loaa mai ka lakou mau pane ana, me keia manao ua like a like ke ana naauao 0 ko 0 ame koonei mau kini." Wahi hou a ua kahuna kilo nei: "O ka olelo hololaula 0 keia honua, 0 ia no ka olelo Beritania; ua manaoia me keia olelo e hiki ai ke olelo aku i ko kela honua, i maopopo mai i kolaila, na manao ma ke kelekalapa uwea ole 0 ke ano hou, i lawa ka hoolele, a ume | mai i na olelo; a pela wale no e hiki ai, aole me ka malamalama 0 na kukui uwila. ' | "Na kumu 0 keia kupono ola," I wahi a ua kahuna kilo uei, '' oia no ka hiki ole i na kukuna o ka malamalama e komo a puka aku ma 0 0 ka manoanoa o ke «0 e uhi paamau ana ia Holoholopinaau." 1 No ka paa mau o kela honua i ke ao e wa-hi mau ana me ka manoanoa loa, i hoike ae ai oia, aia wale no a mo ke kelekalapa uwea ole e hiki ai ke kukai olelo pu neia mau honua. ' O ka mea kupanaha walo no ma keia hoakaka a ke kilo, 0 ia no kona manao ana, aia »a ka olelo Beritnia e pono ai keia khkai olelo ana me koluna lahui kanaka. Pehea i maopopo ai he olelo Beritania ka olelo a na kanaka maluna! Ina he oiaio keia ,alaila, he mea maopopo loi, aia he aupuni Beritania malaila me kona lahui kanaka Beritania. Mamao no 0 keia ilikea. keia ike mamao ka ike 1 loaa ole i' na kuauli o kefa~n5na i keia mau la. : Ua loaa keia i na kupuna o kakou walo no, he ole mai ia kakou. He pokole i'o no ko kakou ike, a pela i loaa ae ai o keia wahi olēlo, "Hele 4ku no ka ike a ka boe bele pau mai." /E kuu mea heluhelu, e a'o kaua i keia ike, "ka ike mamao," i oie e pioloke ka manao ,a hooluhi hewa ia ka pauku kino, malalo o na manao alakai hewa a ka ike pokole. E hoomamao aku ka ike imua, i loaa pono ia .00 na mea e waiho mai nei no kakou, ma keia hoopulapula ana, me ka ike 0 kou mau maka ame ka naau ma keia la no. Aole no he hoohalike ana me ko keia kahuna kilo, a no ka mea, eia koko ae no na aina hoopulapula. Ua hala ka wa kauka nui ole ia o na niho, no kau mea o ka palupalu 0 na meaai a na Hawaii. O ia mau meaai palupalu nae a kakou i ike ai, he pono mau kona hopena, e laa ka poi, na i'a a pela aku; i keia la, ua komo mai na meaai nani .(fancy) a uaua olike mo ka i'o pipi, hipa, kao a ilio; ke ti ame kope wela, e ha'iha'i ana p aikallma me waiu )uliluH, c ua hoopilikia mai ia i na niho 0 113 u'i o keia mau la. Ua loa ka popopo ana 0 na niho, a nele loa kekahi mau papa auwao i na niho makua. No keia mau meaai ano hou i hoopilikia mai i na nih<£ £ nana aku i na kaikamahine u'i opiopio 0 keia mau la, no lakou na makahiki malalo mai o ka iwakalua, ua pau na niho 0 kekahi; a no ia mea, ano luahiue maoli kekahi ke nana aku no ka opaha mai o na papalina, i kau mea- 0 ka nele mai oloko i na paia niho. He lahui kaulana keia i ka maikai 0 na niho ,paa ho naue ole, a moe no me ia mav\, niho ma na la kanikoo. Ue kupanaha no keia mau ano 1 ikeia i ka wa palaki niho ole, pauka holoi niho oJe, a kelepa ole ia o na laau ohiuhiu niho. O ka pono no 0 na niho aia no i ka haku o ia papa auwae. .Ma kana hooponopono ana no e pono ai ,aole ia ha'i ae. E hoo' kaawale mai oa meaai mai e hoopilikia ana i na piho, a i liiki ole e hookaawale mai ,mamuli 0 ka noho ma ke kulanakauhale nei, he mea pono i'o no ,elike me ka'u 0 ike nei, ka hoi i na aina hoopulapula i kahi 0 ka maluhia, mai na ino 0 ka nohona kulanakauhalo ana. Jui ke ohohia ia 0 ko Kale Aki ao no ke kukuju ana i kula hanai ma Lualualei, a i ole ma kekahi wahi kokoke mai'. Eia kekahi mau keiki ke hele wale nei ma na alainui o ko kakou kulanakauhale nei, a ina e hiki ana e hoihoiia keia poe keiki ma kekahi wahi, e hiki ai ia lakou ke hoohanaia, ma na hana hanai puaa, pipi waiu, kahu i na meaai, hanai moa ; ame na hana o ia ano, ke manao nei au e loaa ana he mau kanaka hoowaiwai mai ia kakou, ma kahi 0 na keiki hiopilikia i ko lakou mau makua.

I Molokai aku nei o C. W. Kinney e nana i na ap&na aina o Kalamaula, a ua koho oia i kekahi apana aina. Ua hoike jnai oia i kona ohohia nui no kona apana, ame na hana e lawela e Lyman. Ua hoike mai oia i ka nui o ka wai ame k& momona o ka lepo, e hiki ai o hooulu i na meākanu apau. Ke loheia mai nei na lono like ole no ka hoohalahala o kekahi ame na olelo hoino no ka i na aina o Molokai. Auwe no hoi kakou e! Pehea la ka 6 hiki ai ia kakou e ka lahui, ke hoomaopopo 1 ka maikai o keia mau aina ,ame ka maik&i ole, ina aole oukou e na kan&ka e makemako ana i na aina, e hele aku e nanaf Ua hele aku nei o Kinncy a ua ike i ke ano o ka aina, a ua hoi mai nei me na manao ohohia 1 nui. A pela no kekahi poe i hele aku nei e nana- Aka, elike no nae me ka ikaika o na hoakaka *ana i ka maikai o keia mau aina, pela no ka ikaika o na enemi o ka lahui e hoopauha mai nei no ke kulana o; keia mau aina. Aka, aole ao nae kakau na kanaka e makemake aina inei hoemiia ko kakou mau manaolana, no ka mea, ua hiki no e ikeia! aku ko lakou manao hoihoi 010 i na [ hana maikai o imiia ana no ka lahui. i Ma ka nana aku, aole paha he liana i koe no ka pomaikai o na kanaka e hoi ana i Molokai, i imi ole e ke Komisina. Ke noiia mai nei j na mea apau i mea e hiki pono ai e liolomua na hana a na kanaka Hawaii, e hoi ana maluna o na aina hoopulapula. Ua like na kanaka e hoi aku ana me he mau konohiki la onalai hala aku o Hawaii nei. Ua laweia mai ka wai o ke kuahiwi a i ka ipuka hale i loaa ai ka wai inu.: Ua eliia a ua loaa ka wai, a ke ha- j naia mai nei na lua hooki 'o, no ka, Trai hookahewahe no na meakanu. Ua loaa na puaa kumulau ame ke 'a.. Ua loaa na kao waiu. Ua imiia iho noi ke kulana o na makeke kahi e hoounaia aku ai na meakanu ame na mea i hanaiia e keia poe kanaka Hawaii. O keia mau mea apau, he mau makaukau ia no na kanaka Hawaii. 0 kekahi kumu pilikia o keia mau la, e ulu mai nei iwaena o na kanaka mahiai, o ia no ka olq o ke kumukuai kupono o na mea hooulu. A o ka oi aku paha o ka pilikia, o na auhau o ua moku e lawe mai ai i na ukana a na kanaka mahi. I na ukumoku uo, ua pau na loaa kupono o ka ikeia ana he puka koka.hi o ia hana i lawelaweia. Aka, ma kpia kulana, ua hiki i na kanaka o Molokai ke ku ao iluifa, a e hōoia mai, ua lilo ke Komisina i poe nana e kokua niai maluna o keia mau pilikia. E lilo ana na Komiaina i poe e huli aku i mau makeke no na meakanu ,& e lilo pu ana no hoi lakou i poe e huli aku i moku no k& lawe ana mai i na ukana, i na makeke me ka auhau kupono. A ina o : ia iho Ia ke kulana e loaa ana i na kanaka Hawaii, e hiki ana e loaa ka holomua, ame ka pomaikai i keia poo e loi aku ana i Molokai. 1 keia mau la o ke kalaiaina, ke hoouluia mai nei na kumu ho lehulehu, no ke ku-e aua i ke kanawai hoopulapula.' Aole kakou e ka lahui e maka'u i keia mau ku-e, no ka mea, o na kanaka Hawaii e hookomo aku ana i ka lakou mau ku-e mahope o ka loaa ana mai o keia pomaikai kaokoa i ka lahui, he poe kumkaia ia i ko lakou lahui. He mau ku-e keia i hiki e ikeia aku, na na haole o kela aoao e hooulu mai nei. Ua hiki no ia kakou ke heluhelu aku i na kumu o keia mau ku-e. Aka, aole nae e lile ana ia mau ku-e i mau mea e hoowaiwai mai ana ia poe. Ua ku ke kanawai, ake hoohanaia nei e ke Komisina elike me ke kuhikuhi a ke kanawai. No ka pomaikai o na kanaka Hawaii no keia mua aku, ke manaolana noi ko oukou meakakau, e lilo ana keia kumuhana & K&le Aki i mea noonooia me ke akahele e na kanaka kaukanawi o keia- mau aku e nee mai nei, a e hanaia mai he mea e hookoia ai kei& mau koi pookela, no ka pouaikai o ko kakou lahui. - Eia o Kale Aki, ua makaukau aku i kekahi kanawai, a o ka hana o ka lawe aku a hookomo iloko o !ka ahaolelo, hoolkaika e hooholoia, a lilo mai i kanawai. He mau hana ka Kale Aki e iilo ai i haawina maikai na kakou e hahai aku. Me ka uuku wale no o na hoolilo, ke ohi mau nji ola i n& dala maikai, ke ohi pu mai nei no hoi kona mau kanaka hana i ko lakou pomaikai. O ka mea nui ma mau hana, o ka ioaa ana he nohona hauoli mawaena o ka haku haoa ame na kanaka lawelawe. A ma keia mau mea, ua hiki e ikeia aku ua loaa keia mau mea.

Me keia mau haawina no, mahea iho la ke alanui o keia ipau ku-e i keia mau aina o Molokai; ho mau aina i oi ae ka o ka lepo mamua o Nanakuli &me Lualualei? He m&u aina i loaa ka hookahekahe no na meakanu. He m&u aina no hoi i paa i ke ki&we, a o kela kiawe kekahi ai maikai#loa' a na holoholona e momona ai.

0 na kanaka mua e hoi aku ana i Molokai, ua hele aku nei lakou e nana i ka aina, a ua ike i ka maikai. Ke hoomakaukau nei lakou no ka hoi aku. 1 keia mau la e kuaiia mai nei na puaa ma kahi o ke 50 keneka o ka paona, i ka manawa no e ola ana ka puaa, me kena hulu &me kona naau, ua hiki e ikeia ka nui o ka pomaikai o keia hana o ka haaai puaa. Eia ke holoholo mai nei ma Nanakuli ma ka aina o K&le Aki, he mau hanefi o na puaa keiki liilii, a ma kana olelo, aole e hiki e hoolawaia aku ka makemake o ka lehulebu i keia mea he puaa. Mamuli o ka nui o na koi, na hiki ole iaia ke hanal a nunui pono ae kana mau puaa. Pela no kana niau moa. Eia na moa ke kuaiia mai nei ma ka makeke i 80 koneka me ka hulu no ame ka naau no. I ka hoomaemaeia ana ae o keia mau mea, ua emi iho na paona o ua moa nei, aka, ke kii mau ia nei no e kuai. Me keia mau moa e hanaiia mai nei e Kale Aki, ua hiki loa e hoomaopopoia ka pomaikai o keia oihana. I ka makeke ae ned ho mau kaka, a i ka ninauia ana aku nawai keia mau kaka momona, ua hoikeia mai na Kale Aki no. Ea, e ka lahui, aole anei keia he mauliaawina o a'o mai ana ia kakon, o ka loaa o kahi apana aina ka hana mui, a e hiki ana no ia kakou e ohi i na pomaikai e n.ai nei ma keia mau hana hanai holoholona.