Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXI, Number 28, 13 Iulai 1922 — Makelei, ka Laau Pii Ona a ka I'a o Moaula-Nui-Akea i Kaulana HE MOOLELO KAHIKO NO KA HULI KOOLAU O KAILUA AME WAIMANALO, KA NANEA O KE AU O KA MANAWA. [ARTICLE]

Kōkua No ke kikokikona ma kēia Kolamu

Makelei, ka Laau Pii Ona a ka I'a o Moa-ula-Nui-Akea i Kaulana

HE MOOLELO KAHIKO NO KA HULI KOOLAU O KAILUA AME WAIMANALO, KA NANEA O KE AU O KA MANAWA.

/Hoomauia mai kela pule mai) Ma keia wahi no a kaua, e ai nei 0 ika inoa ponoi o keia hoahele 0 >:fchonomu-a 0 Loheloheihonualaia i hookuu iho ai i ke kaikarr{aine maanei aole laau e malu:natu ai aole hoi he wahi ana e . aku ana ike ku mai o kekahi nolaila ulu ae la ka manao iloko ona e ka'ika'i hou i kana a malalo o ka malumalu o ke pali pohaku e ku mai nei. Me kela manao iloko ona kulou la oia me ka hpoholo ana iho i keiaa lima malalo ae 0 ka u'i hiamoe, a mamua o kona ana. ae ilieia o ka wa k°ke no ia i po'i iho 01 .jca ohu mo ka noe aaawa 0 ka mannat a malumalu iho la ke kino oke iiupahele aumoana o ka aina o HaL.l'l lalanai. l! ka ohu ame ka noe e punohu nei i lae kahakāi ua lilo ia i mea pihei'oha'o i na maka 0 Kanehoakakali iho la oia i ka mao ae o kria ohu kuha'o a»a o ike neij a mea iaia. l 'ia maa ka uhi ana o kei?. uaawa iahi 0 hiamoe nei 0 ka u'i, a aipmuli 0 ko puhi a ka makani, ua puliflo aku la keia uaawa, ahiki i na Maliaua, a hala na anahulu elima 0 ia biamoe ana o Nohonomu-a, i ke feea ua wehe ae la ka ohu ame ka E- e & malie ikeia aku la na wahi apair, o ka aina. īa» manawa i llee mai ai o Kanefc,ali*ni i Keia kaikamahihē u'i, ūa hoi ke kino a laula palahaiaha na kaia i ka hiamoe kulipo, i konrt ike aoiai i kt«ia ]a k pna mau maka me ka namunamu .'1 nn. iho: ••3\a, eia ka be hana ka keia purotai kuha'o e po'i nei ,a ua hoakua eo l|oi ka uwai ana mai o ka hiamoe a keia kupua a ka lae o ka I'a.*

0 *ke":a moomauna o Kanehoalani, hp ii*»okapu ia no Haioa, a o ke kino -wftle no ka mea nolio ilaila. np-.-p 'ilei wahinc« n Kanehoalani, iuka o kola j -e ku mai la ma ke kua o Hakipiii: a 1 īkeia ma ka inea o ruuohuloAia ma ke alo o keia puu &o o ke kahawai ho wahi hoohojj :;a, i ikeia ma ka inoa o Hena, o in kte kahuahale o Haku'ilei i noho a , mo kona alo alii, a o na kamaaina olaila ka i ike i keia'. H e keiki ka keia wahine me kana ltan » me Kanehoalani, a o ka tnoa 0 k(pa keiki o Naiia. No keia keiki kek ihi mau lalani melo iloko o ke n,e!.f ha'i kupuna o Laamaikahiki a e hDike ana kokahi mau lalani peno';;. 1 ae la Kahiki ku hauna ka moku, 0 k& pu-ke if6ko"tf 'KUpinīi lee He loan Kā tootfftap , ū loalani 1 ke ko'iula o Nana hanau malama, Ke kalo lauloa o Laukapalili Ka ilio hulu ii huln okalakala, 0 ka moku kupu weweo iluna. 1 ke keiki malama a Hinaleimalama; Olaauii laakona o Laamaikahiki. iMa keia maa lalani mele i hoikeia in;Juna ae, he miu mea hooiaio, no k». moolelo o keia keiki o Nana* i«.a« kekahi lalani nae e olelo ana, ke k«7ki malama a Hinaleimalama, ua kekahi poe oia ka makuahine e >"ana, a o Nanahoa hoi e kaunei ahiki. loa mai i keia la, aka. aoU he moolelo e hooia mai ana o keia mau lalani wale no. 0 ka puni a keia keiki o ka hiamoe, a o kona kahu hanai o Kupimui: ua pulama kona makua, iaia n»e ke kapu ihiihi a oiai he kapu 3tr» moo o Haloa (Kanehoalani), a<Je e a'eia e ka wahino, pela iho la o. Kupinai i malama kapu ai i kana iomai iloko o ka pu-ke. IHoko o keia wa o ka hiamoo e lnhimi ana iluna o keia mau mea t;ro elua, ma kahi kokoko loa o ffcahi i kekahi ua ike mai la o Nana, i keia opio wahine u'i e noho Bj»a i ka lae kahakai, e ho-a ana i k* lauoho, a ma kona aoao e noho he kanaka eleele pOUpOU hele* holena pupuka. 2 ka pau ana o ka ihaa ana o «a u i la i kona lauoho, hina aku la kona poo a kau iluna o ka u-ha, o ke kanaka pupuka, huli ae la kona ihina m« ka waiho kahelahela ana o ka laula o Kapaa: Xke mai la oia i ke alo wa o Hihimanu, aohe au mea maikai ole olaila. aka o ka mea apiki, aohe i onn ae ka*limu, ka kanaka o Manua--sqrpa ,iloko keia o ka moeuhane ana © ike nei. 1 ka wa o Nana i ike ai i keia »iaa hiona, me lie mea la, eia no ī k*> kino maoli, nolaila ua. hele mai la« kona kino moeuhano mamuli o ke j koi a ka makemake e loku ana iloko j aka o ka mea apiki ke hele pu j me kona kino maoli mailoko mai, © keia pali paa a kaua « ike aku a ku iho la ma kahi a kela h'iohoiona hiena a kaua i ike aku I*, i ke ku mai. * • i

O ia hookahi no a ka n»oe ka i loaa ia Nahomu-a ,a ua lilo no hoi ia haawina i loaa iaia i mea hooniolo i kona a hala na anahuln elima, ka hana hookalakupua hoi a ka po nui hoolakolako. 0 ka u'i no hoi amo ka nani o 4co Nana hiona, o ia ka mea nana i hoolilo i ka hiamoe kooku hena a kaua e ike iho la i ka moe hookolohe a keia kaikamahine. Ke ike nei hoi o Nahonomd*a i ka nui nepunepu nemonemo maikai o Niihau, iwaenakonu o ke kihapai kanu laau o kela keiki, i like aku ka nui pie ke kumu laau ohia oke apo 0 ke kauoha, e ku ana iwaena 0 ke kihapaipua 0 Elenale, iloko 0 ka moe hoopaha'oha'o a Kiha, a ke ike nei hoi 0 Nana me- kona mau kiionohi ponoi. Oiai 0 Nana e ike nei i ka hene waiolu e waiho mai ana me ka uhi ole ia i ke kapa, a e palaha ana hoi 1 ke alo ka luhi a ke kalukalu, aole i olao e ka mahu o ka punawai kupUa o Pilemona, na ia xpea i hoala ae i ka huhu i kona muli pokii, a ! nana ana i ka ua ke kini o Halemano. j Ia Kupinai e noho nei m'e ka manao palaka no kana hanai, ke 'k.uhihewa eia no la o i ka puni ana 0 ka hiamoe, ua puiwa ao la I oia i ka leo o Kanehoalani o ko ha- ) lulu ana iloko o ka pali paa, me ka ninau ana aku: "E Nana i ke kihi 0 ka mahina nui Konalewule e, heaha. aku la kau owaho olaila e ku nei, me' ka lakala kunahihi 0 kou heleh'elena! E pula paha auanoi ko maka i ke aka 0 ka ainako, e haele mai Ia i ke | kaha o Papiohuli, ua uwaiia mai nei 0 ka wailiula a mua o ke alo. "Hoonana no hoi ka hana a ke kalolie, 0 ka lawe aqa mai nei ka hoi ia o ka hiamoe a ka lae o ka I'a. "E Kupinai e, kiina aku ko hanai a hoihoi mai, pehea oe i nana ole ai i ka luhi aia la ke ku mai la i ke kaulu o kaual Ua iko aku nei paha i ka pakii mo<S one o Keohi, o hoopalaha mai la i ka lae o Nininini, nai ka hele 0 ko hana ia lihilihi kuku ka Lehuamakanoe i ke anu o 0 ka uwaiia ana mai nei p ka hiamoe a ko kaua ipuka hale neu Oj ka liana no hoi a ka poe'u'i la/'pa--1 Lepale ole na lima o ke kalukalu.''

I ka pau ana o keia mau olelo a Kanehoalani, lalau aku la oia i kona kookoo, ka paku hoi o kona mana ame kona kapu akua, a paa ia mea i kona lima, o mai la oia i ke kookoo imua me ke kahea h.na iho: "E Kookookumailani e, uhai aku ke ao hekili a naio na j}.pu-} ni o Luahaku (Oahu a Lua), mai ka maka mai o ke kihi o kamalama, i hoi aku iko pulapula iloko o ka pu-ko ke ana huna peepoli o Hunahunalanki a nalo,'' o ka wa no ia i loheia aku ai o k?i leo o ka hekili ku'ipamalo e nu ana a mao ae ia wa i poipu iho ai kekahi ao eleele Hilo e panopano i ka ua. Ia wa hoo'kahi no o Kanehoalani i ike hou mai ai i ka ohu aiai e kau ana maluna o ka u'i hiamoe, ana e ike nei, a ku iho la na anuenue (alamuku) elua, ma ke poo kekahi a ma na wawae kekahi o ka u'i. I Ika pa ana aku oka ula ohelo"Kelp o ka wai hooluu o ke anuenue 'i 'ka'punohu aiai me ke uahoe, e lele hune ana ,ua kahuli ae la ia mau | mea apau, me ka nani nui a pa iho la- ia waihooluu iluna o ka u'i hia-. moe, ua hooi palua ia ae la ka u'i ame ka nani e hiki ole ai i ka maj naoi 'o ke kupaa a oia nei ame Lei- | naala no elike. | xO ka» mea apiki ma kahi o ke po 'i iho o ke ao hekili a uliuli kai pali o Kahikinui, ua hoomalamalamaia iho la kahi o ka u'i hiamoe e ke ao a'ia'i i hookahuliia-e ka ula nono o ke anuenue a lilo ae la i aulama, a e hoomalamalaina ana i kahi a ka ii'i e moe nei, ua lilo ae la na anuenuo i pou nana e koo ae i ke ao uliuli lipolipo e pp'i iho ana e huna i na mea apau, elike me ke kauoha ia Kookookumailani, ke kiai o -ka malu, a o ka paku hoi o ko Kanehoalapi noho ana. I ka lohe ana o Kupinai i ka leo hea e pili ana i kana hanai o kona wa no ia i huli mai ai e nana a ike mai la oia ia Nana i ke kihi o ka mahina nui Konalenale e ku ana iwaho, a e hamama ana hoi ka ipuka o ka palipaa o ka pu-ke. Nolaila kil?oo mai la kona lima i ka hanai a hapai ae la iluna me ka ho'iho'i ana iloko o ka pali paa. Hakalia no a ikuu mai ka lima aku o Kupinai, o ka hiamoe aku la no ia o Nana; i ka huli ana aku o Kupinai e nana iwaho, ike hou aku la no oia i kana hanai tj ku ana no ma kahi mua, a e makuu halalaa ana no.ka lae o Kaena i ka malie. laia i huli hou iho ai e nana i ka hanai ,aole no. Kahea aku aku la oia i ka makuak&ne: "Aōle e paa ke keiki a kaua ke hoeu mai nei ka po e ia la! Ka kaua ka pulama aku, ka ke akua'no ke alakai, aia no la ke ku mai la iwaho ,anoai he mea no hoi ia no ka'u hanai e ku ai i ka moku, a puka no hoi ka inoa i ke ao malanialama." I ka lohe ana 0 Kanehoalani i keia mau olelo a Kupina», huli aku la oia e nana i Kahi a ka u'i hiamoe e waiho kahela mai la, pane mai la oia ia Kupinai: "Kupanaha no oe i ka olelo iho e puka ka inoa i ke ao malamalama i ke keiki, a p ke'kaulana, o ia iho la ka ka uku o kou luhi wahine ole ana iaia, a eia" ua kaulana lā i ike oe."

0 ka wa nt> ia o Kanehealani 1 o aku ai i kona kookoo me ka hoopuka ana i ka huaolelo: "E KookOokumailani e, ka paku kapu o ka moo ka hauli lele 0 ke kino o Kamalama o Nana la, kukuluia aku imua a o Kahianaloli, mo a'u m« ka pukui e pilikua. 1 ka pau āna no o ia mau olelo, o ka wa no ia i ku ai kela kii hoik«-, ike a kaua i nana aku nei, mai ia manawa mai ahiki a kau a mau loa aku. Mamuli o ka hele o kela laau ku k&nono i ke alo o ke k&haw&i a nui pono ole ua kohu hohoa moomoo lauhala a ka w&hine e hoopalupalu ai 1 ka lauhala pela iho la i kapa aku ai na kupuna o kaua i ka inoa kaulana o kela elepani ihu waliwali o Nanahok a kaulana no hoi ahiki i keia la wahi a ka haano'u olelo a Punohu. I manaka hoi o keia moolelo o Nahonomu-a ame Nanahoa i haiia mai i ka meakakau e Kaehuokalani (k) he keiki papa no Hakipuu, a o ka/mea hoi i panaia iloko o ka lalani mele. Kaulana mai nei o Hekipuu, Palaoa lawalu ono a Kaehu, Oiai au i hiki malihini ai ilaila ! i ka 1876, a noho uie kela ohana lokomaikai nui walo, ua hai mai keia kamnnina moikai, o ke kumu ka i kapaia ai o kela inoa puuohulehulo, mamuli ka o ka nemonemo pu o keia palaoa pae i ka Ue o ka Oio, a ka u'i hiamoe, a no ka nui lauia loa ō ka hono lae o ka ia nei i'a hoomaalo i ka maka, a ono ka puu, pela i kapaia ai keia kahua hale o Haku'ilei ma kela inoa Uene, ina pela ua ono no! Nolaila ua hiki mai Ia no kaua i kahi i pau ai o ka PunoLu moolelo ana, a ua pau hoi ka papaaina a Ahiki, malalo o ke kumu kou. Nolaila o hoi ae no kaua e kuu moa heluhelu e nuu i ka anae momona o Kawainui, ame ka awa aloalo lena, hiu oolea o Kaelepulu, ? kieei ni.'i la ke poo malalo o ka lau hunelnrtie o ka palai, ua maopu , walo i ka wai kehau 0 Makawao. Oiai na mea apau e hoomaha ana i ka piha kokooku i ka maona, i na ono ,like ole a ke konohiki m!>kft§ alii o na Kaaawa, ua liuliu ae ia o Ahiki e hoi me kona mau hoahele. Haawi ke aloha hookaawale,, huli mai la o Ahiki me kona mau hoa no Kailua ka ihu 0 na wawae. Ia lakou nei e hoi nei, olelo mai la 0 Paku'i "Ua nui no ka imi ana o Punohu i na pana o kona aina, a nui no hoi ka ike i ka noonoo ana i kumu e loaa ole ai ia oe lta hoohuoi i kana mea e hana mai ai, no kau huakaihele, eia ka he okoa ke kuma o ka hana, he okoa nae ka ia la wahi i waiho \i i ka ihi meahuna." I "E ole nae ia, lohe ana au ika Nanahoa. He...-hele mau po' ma 'keia alahele, a e' ike akū ana iio i ke ku hooKano m'ai a Halemano i ko kula, ku kilakila i ka wai o Punam9«, aole nae i hanina lohe i ka moolelo o na halekuai laki o Hauailiki, elike me keia." "Aole paha o oe wale, 0 kakou paha apau ilaila," wahi a Nihiole, "k,i apiki o ka huakai." [ Elike no hoi me kona ano mau, I pela no oia i hoopuka aku ai i keia inau olelo ia Ahiki oiai lakou e hoi nei i ke ala a kokoke i ke kahawai 0 Hakipuu.

"E kuii alii konohiki ai aina c, e ole au o hele roe oe i lteia huakaihele au, ike ana au a lohe no hoi i ka moolelo o keia apiki e kaulana nei, aka, o ka'u mea kupanaha ia kakou i ai mai nei, i ka wa a Punohu e liaāliki iho ai o ka olelo 1 kā u'i hianīoe, o ia ko'u wa e ike iho ai i ko'u hoa nei (Nuhi) i ke ano ioena o ko ia nei hiohiona, manao au ina no ko ia nei ike lihi, pau ko ia hei noonoo ana mai no kakou īia hoa ukali o ke ala." Olelo mai la o Ahiki: "0 ia mau olelo apau a oukou i lohe aku la, o ka inai iho la no ia o ka ai ana o ke alo alii, loaa ia oe na oīelo loea e lo'ulo'u ai ka aka a na lii, a e ala ai ka lihilihikuku o Aipi a okalakala, o kou lilo iho la no ia i punahele, a i hoa ai no ka papaaina a na lii. Pela iho la kekahi poo e punahele ai, a noonoo e na hoahele, malama ia mau olelo momona kuhikuhinia e niomoni ai ka puu o ke ai ai.' * Mamuli o keia mau olelo a Ahiki, ua lilo iho la ia i mea na keia Nihiole e hoomanao mau ai, a e kamailio ana hoi oia i kekahi mau olelo anb papalua o ka manao mahope mai, imua o kana wahine, a ua ulu ae ka manao iloko o ka wahine, eia kana Nihiole ke hele nei e hee i ka nalu o Huia. Hui puuwai e hee i ka nalu, Na mi uei no ia pua, 0 ua manu malihini paha, Ke ahiuhiu mai nei, Ua aneano ka'u makau. A e lihi lou aku ilaila. (Aole i pau.)