Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXI, Number 27, 6 July 1922 — KA HUAKAI MAKAIKAI IA MOLOKAI. [ARTICLE]

KA HUAKAI MAKAIKAI IA MOLOKAI.

- >oiomon Hanohano, Aioha: — , me na hoolala ana a ka Hui \ - :.ihi Piliaina, pela i loaa ai ia'u . . lohulehu i holo like, ka olika nani a ke Akua *i haawi .i i ]a malie no ka holo ana aku •. :i p-.in i i ka Moku-nui-a-Hina, ia i i haalele iho ka Mauna Kea ia nei. i ka hora 9 o ke kakahiaka Piiua nei, me 327 ohua holo ma,.a ik;ii. Ua holo pili aina aku mau a kau pono i Kawaihoa (Koko ri• ī huli no ka Lae o ka Laau ka He malie ka moanā ua malino kai o Kaiwi elike no me waho - 1( -- r.--i o Waikiki. ] k i hapalua 11, kau makou i * r .A i-io kaulana o ka Laau mana a ;ia, alaila no hoi, hoomaka ka'u r.)ii apana hana o ke hele ana. ii' aloha no ke nana aku i ka aina ; k:i w.iiho mai, he kula na ka holo-.-i.i Kahi piha kanaka i ke au he mehameha i keia wa. ] rf no!ia no i ke kiai kukui me kana ("nnn. I : makou e kaalo nei i ka Lae o , l..i:iu, ua kau mai la ke kiai lie hae, e hoike mai ana i ke . .'h:, ia makou me na malihini. Ua aku no hoi ka Mauna Kea i k«n.T oeoe aloha. Ua pahaohao no na malihini i ka l eaia ana o kela inoa "Ka Lae <> ka Laau" no ia wahi, a no ia kumu, ua wehowehe iki aku au. Malia paha, he mea maikai no hoi k.ihi poe helnhelu o kaua keia wahi īmnahuna mea kahiko, hewa ole no hoi ke komo pu maanei, penei: O Pali-la, he kanaka kaeaea keia no Kauai mai. Mamuli o ka malama kapu akua, ua hoopomaikaiia oia e na akua o Mano-kalani-po, a loaa iaia he laau palau. Me keia laau ua hiki ia Pali-la ke lele ma na wahi apau ana e li'a Mamuli o kona puni wahine, ua lele mai .oia a noho i Oahu nei. A liuliu wale, no ke kaulana o na u'i o Molokai, ua lelo hou aku oia a noho i Kaluakoi, ma kahi kokoke i kahi puu i kapaia o 'Kihaapiilani. laia ilaila, i na la kinohi, punihei no kolaila wahine iaia. Aka, elike r»c ka maa mau, i hoihoiia no ka malihini i ka,wa kinohi. Nolaila, i ke kamaaina ana o kolaila poe iaia, hoomaka na wahine e hoomamao. No ia mea, upu ae nei e lele no Maui. Eia hoi; mamuli o ka inaina o ko Molokai kanaka opiopio u'i no hoi, i ka lilo ana o ka lakou wahine ia Pali-la, hele lakou i ko lakou poe kahuna. A, mamuli 0 ka mana o na akua o Molokai, pio wale ka mana o ka Laau Palau a Palila. No keia lilo ana o kaj mana o ka laau lele ana, ulu ka uki-1 uki iloko ona a hoolei i ua laau nei j ana. Lele aku »nei no hoi ua laau nei a haule i ka lae, kuu iho nei. A aia no paha la, ke waiho mai la iloko o ke a. Pela iho la i loaa ai ka inoa o ia wahi. Malaila aku makou a hala mai o Hale-o-Lono, me na Wai-a-Kane, ka-1 hi o na hana hookalakupua o ke au kahiko, ahiki no i keia wa. Ma keia mau wahi i oleloia ai: Ke ike j 1 ke kumu i'a nui, mai pulale wale, a hookelakela ke kii ana o ka i'a e kapu a kaawale ka mea haumia, a na ke kanaka ike o kii ka i'a. oleloia, ke hoi mai ka i'a o ia mau kai, paa pu ke kai i ka i'a. Ke puni ka i ka upena, a hoomaka e ko i kula, ke hele a pae, aohe i'a ei loaa, koe ka okala me ka limu. j Holo aku inakou a mawaho ae o Palaau ma, huli aku nei nana ia kaana, i kahi kaulana i "na lehua o Kaana". O ke ku mai no a u& puu kaulana la, he kiawe nae ma kahi o na lehua i ku ai. A hala ia puu me kona moolelo, kuhi aku nei au i ka poe i kahi Puu-o-kanaio i ke ku mai i ke kula malalo ae o Puu Kapena Hulu i Kualapuu. Kahi ( o ka Peelua kupua i hookoloia aku ai a loaa e moe ana i ka ua niea he luhi i ak auwana i ka po. Mamuli o ke puhiia ana i ke ahi, make ua peelua la, a o ia ka laha o ka peelua ia Molokai. Mamuli o keia peelua auana i ka po, i loaa ai he ohana nra ia inoa ahiki i keia wa, ma Molokai. 4 Ua kuhikuhi aku au i ka uluniu a Kamehameha V i Kalamaula. Ua oleloia, na Kamehameha Y i kanu kela uluniu i ka makahiki 1864. 0 ka pololei, na Meyer makua—i ke au Moi o Kamehameha IV. O ia no ka mare ana ae o Meyer i Ea makuahine o ka ohana Meyer. I ko laua wa i mare ae ai, hoi laua iuka 0 Kalae, a kukulu he wahi papaihale. He wahi 'pupupu hale mauu. Hoomaka o Maea e hana me ka hooikaika, a kalewa no hoi i ka waiupaka. Mahope iho haawiia ia Meyer ka malama ana o ia aina o Kamehameha IV, kanu o Meyer i niu 1 kahakai, i wahi no kona haku alii holo aku ai. Na Meyer i kanu, aole na kahi mea okoa. Na Meyer ponoi i hoike i keia mea i kekahi kanaka koikoi o Honolulu, a loaa mai hoi ia'u. Aole makou i ike aku i na aina hoopulapula, no ka paa i ka ulu No ko'u kamaaina ia mau wahi, nolaila, ua hiki no ia'u ke olelo ae, e pomaikai ana ka poe loaa o n a apana aina ma kahi i anaia. Eia o Geo.-Cooke ma ka hooulu nui nei i ke kulina me ka mauu alfafa. Ke hanai puaa mai nei. He mau pa puaa nunui ka Cooke ma, ma

kahi kokoke i na aina hoopulapuJa. Nui ke kiawe a ka meli e hana ai; i hone. Ke loaa nei ia Cooke ma 1 he 1 kana kulina o ka eka i ka makahiki, a he 40 kana ala{afa o ka eka i ka makahiki. Hp 2000 pahu meli a Cooke ma, a mailaila mai e loaa nei he 230 kana hone i ka makahiki. Ina i hiki e loaa keia waiwai nui ia Cooke ma mai na wahi eka aina e maUii* nei, pehea hoi e hiki ole ai e Ioa:v pu ia pomaikai i ka poe hoopulapula? Ia makou e pii ana mawaho ae o Pukoo, hu ae Ia ke aloha i na wahi a maua o Eluene Duvauchelle e laweia ai me na keiki a maua—ua aula ia mai ka mai Kalaeloa ahiki iluna o Honouliwai. Ua haawi aku no hoi o Mauna Kea i ko makou aloha i ko uka poe, me na oeoe hoolele leo wawalo i na kuahiwi. Nani no ka hokele o Duvauchelle ma Pukoo. He u'i wale no ia mau wahi a makou i au ai ahiki i MokuhoonikL Maanei na malihini i pioloke ai i ka lohe ana i ka moolelo o ko Eluene au ana i ke kai a pae ilaila. Oka poe me na mea paikii, ua pa'i, a aole no e nele ana ka I nani no ka mea, he la maikai, a I ahuwale ua wahi moku la, ' Maanei makou i huli aku ai a nana i ka waiho mai o na aina mahi j hala me ko o Maui. O ke ku kilaj kila mai o Haleakala, me Eeke. Ka moe mai a Kahoolawe me Lanai ihope. Ia makou mawaho o Haiawa, nui ka nani o na Wailele o Moaula i ka lelehune mai i na pali. O ke poha maikai no hoi o ka la, nani na kii oke pai ana aka poe. m

Ma keia wahi aku, hoopilipili aina makou i na pali Koolau. Ahuwale o Wailau me kona nani. O ke ku mai a kauhale kanaka ole. I kanaka no ka hoi i ka wa o ka ai 0 Kalaupapa i kanaka —i lilo aku nei ka hana i ka Pake, pau pu me ka aina o kanaka. He 6 Pake o Wailana. Aohe kanaka. Pela no o Pelekunu—i ka wa e ola ana o Himeni, piha i kanaka. Ia Kini (Mrs. John H. Wilson) ilaila, kanaka no. Oiai mamuli o ko Kini hooikaika i ka mahiai, ua ohohia, like me kolaila poe. laia no a kaawale mai nei, pau loa kanaka 1 ka 'hele, he mau wahi Pake 4 kolaila i keia wa. Nui ka nani o na pali. Ahuwale o Haupu, kahi a Hina i noho ai. Ku mai o Huelo me ka ulu loulu malalo pono o Leinapipio. 0 keia wahi, kahi.,lf#u]ana i ka poe lele pali i ke au kahiko. No Huelo ka loulu e hanaia ai i ahamaka kohu palau moena. Kau iho ke kanaka maluna a hooleleia i ke kai. Ua like no keia paani mp ka pahi'a apana pepa oolea a kamalii. O ke kanaka Ilawaii mua nana i hoala i keia hana lele pali, me he mokulele la, o Papio. A, mamuli 6 ka nui lealea o keia paiini, ua heaia kola pali o Leinapapio—o ia hoi:' Lele aila a Papio—he wahi lele na Papio. Mamua o ko makou hoea ana i keia \yahi, kuhikuhi aku nei au i kahi o ka mano i noho ai i Keanapuhi. A i ka hele i Kahiki a hoi mai, e nohoia ana kona ana e ka puhi. Popoi iho nei i ka waha o ke ana i ka pohaku. laia nae e manao nei e make wale ana, ka puhi, eia nae, ke pao la ka puhi a puka ma kahi aoao. I ka ike ana o ka mano i ka oili o ka puhi ma kekahi aoao, alualu aku nei, a ua hakaka laua ahiki i ka holo ana o ka puhi, a pii i ka pali i Kalawao a pakele. O ifc ka puka o ia wahi ahiki i keia wa. He hiki ke ike pono ia aku ma ka moku. Ia makou e hookokoke ana i ka Lae-o-ka-Hi'u, ike nei makou i ka hohplo ae o na lio mauka me na otomobi!e, a i ko makou kaa pono ana makai o ka lae, ike aku nei makou i kekahi laina lio me na kanaka aahu like e kuku mai ana me he puali kaua lio la, a hookahi otomobi!e i uhiia me ka hae. A kaa pono makou makai o lakou ua haawi mai lakou i ke aloha ia makou me na hae. Ua haawi aku no hoi makou i ke aloha me na hainaka ame ke oeoe pu. Ia makou e holo aku ai mailaila aku no Kalaupapa, holo like ae nei no hoi ua puali la mauka. 1 ke ku ana i Kalaupapa, puana nahenahe mai la ka leo aloha honehone o ka bana i ke Mele Lahui Hawaii Ponoi, Nui ke aloha i kolaila poe. Oiai ka bana e kani ana, ua ka'i ae kekahi huakai otomc>- \ bile me na hae Amerika—he 10 | paha otomobile me ka poe maluna o lakou—mahope o lakou ka puali j holo lio, a mahope mai o lakou ka ahahui Pukaua. I ka ike ana aku | o ka lehulehu i ka nani o keia poe j apau, helelei na waimaka o ka lehulehu i ka piha maoli i ke aloha, no keia mau hana hoohiwahiwa a hoalohaloha no hoi a na ma 'i. . No'u iho, ua hiki ole ia'u, ke uumi i ka akiaki ā ke aloha iloko, oiai, na Kalaupapa i hapai ia'u a lilo au i lunamakaainana a kenekoa no hoi. Oiai au e kukaiolelo ana me kekahi mau malihini, kaheaia mai la au, oiai, he hiki no ke lohe aku ko ka moku i ka heaia mai 0 ko'u inoa e ka poe o uka. I ko'u lohe ana i ko'u inoa i ka hoeaia mai, ua pii aku la au ma kahi kokoke 1 ko ke papena oneki, a me ka mea hooleleleo, haawi aku nei i ko makou aloha i ko uka poe. A ua aloha mai no hoi lakou. Ua panai aku no hoi au i ka hoomaikai piha me ke aloha o ka poe apau maluna o ka moku, no na ma'i me ko Kalau-

papa apau. A ua hoomaikai pu mai no lakou. O, e kuu lahui aloha ole! O oukou e ka poe be ohana kolaila, e nohb mai la. No keaha la oukou i hele pu ole ai, o ka ike wale ka palia ia Kalaupapa, he nui ia. ]£aa i na haole malihini ka helelei o ka waimaka aloha i kela poe—o kakou hoi keia i ke alo—ka io me ke koko ponoi—-pehea? Ke hoomaikai nei au i ke Akua, no ka mea, ua ko kuu mea i liaiolelo ai i Kalaupapa i ka 1905, 1907, 1909. Ke hoolaia nei ka ma'i lepera, a o kahi e hanaia nei, maloko no ia o ka halekula nui a'u i hooikaika ai a ku. Na Kalaupapa me Maui i koho ia'u a puka—a o ka hua keia i loaa—o ke ola. Ia makou i haalele aku ai ia Kakaupapa, ua haawiia mai la h© l«f--ka na'u mai kuu hoaloha mai, Mr. Jack McVeigh, ka Luna Nui o ke Kahua ma'i e nonoi mai ana o kokua i ka haawi ana i mau wahi mamalaolelo' i na malihini i loaa ona mau wahi kenikeni kuai ohe me ona mau melo hou ua ka bana. Ua hooko au, a ua hauoli nui na malihini —mai na liaole a i na Hawaii no. O ka loaa o ia lulu ana he $104.30. E hoounaia aku ana ia mau dala i keia mau la i ka Luna Nui o Kalaupapa. Eia ia mau dala ma ka liina o ke kupakako o ka Hui Mokualii. Ina he poe Hawaii e ae kekahi e makemake ana e haaIwi i ka lakou mau kokua no keia kumuhana, e pono no e haawi i ke kakauolelo o ka Papa Ola. I Ia makou i kokoko mai ai i ka | aina nei, ua hele mai kekrfhi wahine haole kulana koikoi—he malihini noloko mai, a eia *kana olelo ia'u: "Hauoli loa au i ko'u hiki ana i j Hawaii nei a ike i keia wahi kau- | lana. Nui ko'u aloha i kela poe o Kalaupapa. Nani ka lakou mau hana i panai mai nei ia makou malihini. Nani ka leo mele a kela bana i hookani mai nei no makou. Eia ka'u ia oe: e hoi ana au a ko'u home. E hooikaika ana au i ka makou aliahui e ae mai, e hoounaia mai i kela me keia manawa i haawina dala no na hana hoohauoli i ka poe 0 Kalaupapa. Eia na ahahui a makou na haole ke noonoo a ke ko- ! kua nui nei i na holoholona—holo ke aloha i ka holoholona, aolo noonoo i ka poo iloko o na haawina ehaeha mainolno eliko me keia poe. Nolaila e hoi ana au, a haawi i kuu ikaika no ke aloha i keia poe." Ua hoomaikai aku au iaia no kona mau manao aloha. Mamua o ko makou pae ana ij nei, ua hele mai ka liapanui o na i h.iole a hnawi mai i ko lakou hoomaikai no na hana a ka poe ma'i ia makou. Na nonoi mai lakou l ia'u e hoike a~ku i ko Kalaupapa 1 ko lakou alolia me ka hoomaikai piha. Wahi a laleou; aole loa lakou i ike iki ma ko lakou wahi i hele mai ai ka hoomanaoia o ka la kulaia o ke aupuni—ka la pokiulai elike me keia. He poe Hawaii wale no ma Kalaupapa—eia nae; ua lilo keia la i la nui no lakou p.onoi. E hoike mai ana i ko lakou kulana Ameril?a oiaio, e haaheo ai o Amerika holookoa i ka loaa ana o kekahi lahui kupaa oiai elike me na Hawaii. Nolaila, e Kalaupapa me Kalawao, ma ka aoao o na malihini he 327 ma ka huakai kaapuni o ka La Pokiulai iho la, ke panai a,ku nei au i ke aloha ia oukou apau. He Ava ma keia mua koke iho, e loaa ia oukou ka lakou mau makana aloha, elike me na mea i haiia mai ia'u. Me ka wikiwiki, amo ke aloha pu. « W. J. COELHO,