Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXI, Number 17, 28 April 1922 — O na Inoa o na Huaai o Hawaii Nei Kekahi Mea Ano Nui Loa e Hoomaopopo Pono Ia [ARTICLE]

O na Inoa o na Huaai o Hawaii Nei Kekahi Mea Ano Nui Loa e Hoomaopopo Pono Ia

He lehulehu o na huaai o Hawaii nei e huikau a aneane loa e nalowale aku ia kakou iho no e na kupa o ka aina. He mea nui keia, a no ka mea, he hookahi no ano o ka hUaai, ma na inoa nae ua like ole, a pela no ka ai ana iho. Elike no me ka lehulehu o na puu ai ai, pela no ka like ole o na ono. Ma na makahiki i kaa hope aku, oiai na la piha o ka aina i na kanaka mai o a o, ua hoomaopopoia ka inoa o kela ame keia huaai. E lawe ae kaua a kalai i ko kaua manao maluna o keia huaai o ka uwala .Aia he hookahi inoa holo laula, o ia ka "uwala"; aka, aia no iloko o ia papa he lehulehu o na ano. Ma ka lau, ma ko kano, ma ke ano o ka ili o ka hua, a ma ko ano o ka i'o he like ole, pola no ka ai ana iho. Ma keia mau kalana o Kalamaula amo Palaau ia mau la, ho mau mala uwala walo no na kiekiena aa, a mailaUa mai i hoea ae ai o kekahi poe ai uwala, no ka ike no i ke kanu uwala. 0 keia mea no o ke kanu ai, me ka hana hoomau wale no e pono ai. Pela no i puka ae ai o keia wahi olelo la a na kupuna no na moopuna: "He ikaika no ka ehu kakahiaka ko na opio, a kiekie ae ka la, heha mai a holo."

He oiaio o na opio ke paukiki i ka hana, e lohe aku ai no oe i ke koele o ka oo i ka pohaku me he mea la i ka nani aku, a po ka la pau he aiau eka i ka mahi. O ko na elemakule hoi he nawele mai ka wanaao mai ā aui ka la. He lehulehu no o kakou i keia mau la iwaena o na opio i ikaika ka manao e hana kanu uwala, a o ka mea apiki ,aole i hoomaopopoia kō ano o ka uwala ame ke ano o ka laue kanu ai i loaa ka hua maikai ana. Ēlike no me kekahi mau manao liilii no i hoopukaia aku ma kela mau helu aku nei o ke Kuokoa. Ua hana naaupo a ma ia hana a kanu ana i lilo ai ka luhi i mea | poho wale. j Eia kekahi hapa o na inoa o na j uwala i kanuia e na kupuna ma Kalamaula ame Palaau: Ho Hualani, Hokeo, Kala, Hekihi, Lahaina, Kalaponi, Poni, Laahia Huamoa, Hepu a he Olapa. O keia uwala o ka Hokoo ho palupalu ia, a he ono no. O ke Kala, he manamana kona lau a he keokeo koloko o kona hua; he ala ke wahi ae me ka paakiki o kona hua. O ka Hekihi, he uwala o'no no ia. No keia uwala ka mōolelo ma L»aupa'hoehoe a ke kanaika pi, i loaa ole mai i ka leo noi maluna, a i kolalo leo noi haawiia* mai. O ka Lahaina ia uwala ono, aia kona ano-e maloko o ka iho, he keokeo me ka ulaula. O ke Kalaponi, he uliuli kona ano a paakiki. A maloko o kona iho ho eleele, ke wahi ae oo ho punapuna me ko ala a he ono. O ka Poni, he uwala eleelo keia mai kona lau, ke kumu ame kona hua.

O ka Lahaina, ho uwala ano mele* mele keia o ka ili o ka-hua, O keia <ka uwala i oleloia he ekolu malama wale 110 mai ke kailu ana a komo i ka waha He holo kona hua ana, a o kona kanu ana a ulu, he ulu ka no iluna, a ke hina a kolo kona lau ua hua olalo, ke pono no hol ka hana ana, malaila ka nana a ke kanaka mahiai i ka hua o keia uwala. O ka Huamoa kekaii keia o na uwala ono loa. He melemele (lelo paha ka olelo ana) ka hua o keia uwala, elike no me ka lelo oloko loa o <ka huamoa. O ka Hepu, o ia uwala ono no ia, ua like no kona ano me ke pu palaai o na Kona, Hawaii. O ka Olapa, o ia uwala ono no ia. Ma kona lau i loaa ae ai o kona inoa, mamuli o ka anapa i ka la; a o kekahi, no kona kanuia iloko o Hoaika, pela i olapa ai o ka lau. Iwaena o keia ma ; uwala i hoikeia maluna ao, he elua ano uwala ano nui i ko Ealamaula ame ko Palaau poo ai uwala, o ia ke Kala ame ke Kalaponi. Ua oleloia o ka wa ono loa o ia no ka la mahope iho o kona mo'a ana mai. Moe aku ka a ka wanaao, ala ae la ihi a nui noho iho la me na wahi aweawe hee maloo i kunuia, a ai He keu aiku ka ono o ia uwala i ka wanaao, o ka maona no ia komo i kuauna, ka noho ana no ia a kau ka la i ka 1010, hoi. O ka wae ana i ka lau e kanu ai, ka mea ano nui loa, a e pili ana me ia ka la o ka malama e kanu ai, aia no a hele like keia man mahele hana, alaila pono ke kanu uwala, nunni a kinikini iioko o ka pu'*. ,

He nui ka poe i wae lau i mea kanu ,a i ka wae ana holo koke no e ohi ma na lau uliuli a mohaha, o ia no na lau ka, wahi a ka olelo, he lau ia e kolo ana i ka loa, e hihi ana a kau aku i kekahi pu'e Aole o ia na lau e ohi ai ,a no ka mea, o ia mau lau ke kanu aku he umiumi nui aohe uwala. Eia iho no na lau e k(i ana i ka pu'e, ano 010 ke nana ho pokopoko kona kona; o ia na lau a ka poe ike kanu uwala e wao ai. ' Ke kanu aku ia a loaa kona ulu maikai ana, he nui ka uwala. oka hoomaopopo no hoi i na la kanu uwala o <ke kau o ia mea nui ia. I ka hoomaka ana o ka uwala e hua, a aneane e 00, e wahi ana oe i ka pu'e; o ka manao o keia wahi ana, aohe he wahi a huai ae a pau, he wahi no ka lawe ana ae i kekahi mau uwala mai ka pu'e mai, o kau kekahi hua maluna o kekahi a huake a ahuwale maluna o ka pu'e, a pau i ka iole. Pela ka hana ana a na kupuna. Lawe mai la i hookahi a elua uwala o ka pu 'e, a pau na lalani uwala, lawa ka ohana he mau la ,a i nui loa aku no hoi na j»u'e, pau no he mau anahulu. Ke ai la no kekahi ke waiho la no kekahi i ka mala. 0 ka hana oi loa a na kupuna o ka hoomanao mau no i na mana lani ma ka lakou mau hana npau. Eia kekahi mau lalani olelo mahope iho o kanu ana aua poe kupuna nei: E ke ao eleele i ka maka o ka opua, E hookuaua ia iho i ko kaua waena, Aole hoi i ko ha'i, E malu i ko kaua waena, 1 hua i ka pu 'e, a I hua i ka wa. O keia malu nia na lalani olelo ae la maluna, o ia ka malu o na lau uwala i ke ao e alai ana i, ka wela ino o ka a,A hala ae na la a kawowo mai, e pa iho ka la maluna o na lau uwala elike me ka mau, a eia kekahi, e malu mai na hokai like ole mai.

Ua hala ia mau la. Eia kakou i keia au malamāj«ma ma ka. Euanelio, ua kau mai ko ko'iko'i maluna iho o kakou ka poo e hooiaio nei ia Euanelio, no ka hoohana ana aku ia mea no ka pono o ka kakou mau hana apau. I ole kakou e hoao iko kakou manaōio elike no me ka hoohana ana o na kupuna o-kakou i ka lakou, alaila e oi ana np ka na kupuna mau kanu uwala ana i ka kakou. A no <ka mea, e poino ke kanaka ke hilinai i ke kanaka, a manao iho i kona i'o i ikaika nona, haalele kona naau ia lohova, ke Akua. Aolo e loaa ana keia mau hoohana ana a kakou, ka poe loaa ole o na aina ma Kalamaula, aia wale no i ka poe e loaa ana o na kuleana a hoi a noho ma ia mau mahele aina, ia lakou\a hoohana a e ikeia ana no ka pomaikai. A lako i ka uwala, haule ao no ma kolaila mau kai lawai 'a, loaa no na hee e ku ai kaula'i, loaa no ka i'a hana nui ole, e ono ai ka uwala, a he i'a hiki ke waiho no kekahi wa loihi me ka poino ole

E hiki i'o mai ana no ka wa au e hauoli ai, no ka paanaau o na inoa o ka uwala ia oe, mamuli o ka nui hewahewa mai o ka uwala, ahiki ole ia oe ke paa iho no kou home wale no E hoouna ana oe ma na wahi maauaua, a ke Komisina e kukulu ae ai o keia mua iho. Ma ia komo ana ma ia kahua o lilo ana i ke kiiaiia, a e ikeia ana ka ono o kela ame keia uwala. A i ka hoea ana mai o kekahi i hoohihi e loaa ka uwala o ko ano ana i kuai ai mamua, i ka nele ana, huipuia me ka loaa ole o ka inoa e hele loa ana i ka hoaa. Ma ka inoa e loaa ai o ka makemake a maopopo no hoi ia oe e ka mahiai ka uwala makemake nui ia ma ke kahua maauau#, he pono liko ma na aoao a elua, ko Honolulu nei poe k'uai ame ko Kalamaula poo mahiai.