Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXI, Number 16, 21 ʻApelila 1922 — Makelei, ka Laau Pii Ona a ka I'a o Moaula-Nui-Akea i Kaulana HE MOOLELO KAHIKO NO KA HULI KOOLAU O KAILUA AME WAIMANALO, KA NANEA O KE AU O KA MANAWA. [ARTICLE]

Makelei, ka Laau Pii Ona a ka I'a o Moa-ula-Nui-Akea i Kaulana

HE MOOLELO KAHIKO NO KA HULI KOOLAU O KAILUA AME WAIMANALO, KA NANEA O KE AU O KA MANAWA.

Hoomauia mai kela pule mai) • E aho e hookahuli kakou ia - ' i:, a i ko kakou kino i hele mai k a"lc oia e ike mai, pela wale r*. e hikiwawe ai kona loaa ia ka- ■ Ac. ua pono ia, 0 hookahuli i'o r aole oia e ike mai, aia oia •-i alu wawae 0 kakou kahi i pua ku ana kakou, a maloko \c k3i kakou e helo ai a na'o o f;ooncloa, alaila pae ae kakou iuka, - 1 r.',anawa pokole ia a kakou e pe- , t wawae mai ai, ku ana ilalo 0 •_ a oao, o kona loaa no ia, ma >3 kcu! ? ' ko lakou wa uo ia i noho like' :-fi ai ilalo, a kahuli ae la ko lakou - ii.: kino he ohiki aumoana, me na - v,, nunui omua, nonanona ke one i >a nui o na hoa paani o Kahinir pi'ila, o ko kakou wa no ia i nahHn aku ai, a nalowale iloko 0 k^ Aole i li'uli'u ia nalo ana aku iko 0 ke kai, inana 'ana ua kama- ; 1 nei iluna o ke one, a hoomaka r ».i ia ka lakou neepapa mo. ko ole 0 kekahi kapuai wawae 'e -t iiho ana iluna o ke one. C) ka hele ia a pau ka liapalua o v t one, ahiki no hoi lakou i kahi i z-"»naka ai o Kahinihiniula e lole n:?ffluna mai o ke one poknehue, ia T a, i hooho mai ai kekahi mau ohiki ka leo kanaka: lakou nel e, eia na kapuai ■ra|wae o ua hoapaani nei o kakou k* mamau nei i ke one, hele a pooka wawae ilalo, he ane paha.ua ka hoa paani 0 kakou, aole i >• 1.0.»-'' «Olelo mai la hoi kekahi: "Ina pelk, oia ikela mea paapaaina a'u i kukihewa ai ho pahu kaekeeke, lea]?a jlo hoi i ka'u hoolohe," 7ik e mai la na mea apau, "0 kakou liia no apau ka i lohe." "Nolaila e hookolo kakou ma ke iapuai wawae, anoai ua holo aku rci oia a mamao alaila pee, loaa oia ia kakou." t>-i, ia wa i pekipeki aku ai na wa*ae liilii o ua kaanalii hoepa nei, a K'au ae la na niho nunui iluna me ke» kuku o na maka e halo ana ma-o a maanei o ke kapuai o feahir. ihiniula, e waiho la i ke one, ahik; i. lsa pii ana i ka pohuehue. Ahi« ki 'lakou nei i ka pohuehue, ike aku la 'faJcou nei i ka momoo 0 ka lau "ks*. pohuehue ma kahi a Kaliimhix ia la i liolo ai, ia wa i olelo mai ai k^l-lahi: ' apiki hoi ua wahi hoa paani npi o kakou! I mai hoi 0 peo aria, oīa ka e holo ana ia kakou." I mai la hoi kekaii: '' Manao rnh»a oia i kona holo aua, aole oia e 'oa 9, ia kakou, he holo hoi kana ho ;haa hoi ka kakoul" 0* ka imanawa no ia 0 lakou apau i kaihuli ae ai iloko 0 ko kino aka kanaka a kakou e olelo nei iio akua, a iloko 0 ia kiuo lakou i hookolo» aku ai mahope 0 ko paaoi. Oiai he kino makani ia, nolaila ua j>i aku ko lakou mama i ko'Kahinihiniula, a ia lakou e kuupau ana " i ko« lakou mama, aia ke onou la ka makiani mamua >o lakou 0 holo nei n;a kahi 0 na kapuai e waiho ai*a, a mmieua 0 ko lakou ike ana aku i ke kino o ko lakou hoapaani, ua halawai aku la o Kahinihiniula me kela puahiohio a Ahiki ma i ike ai, a na ;a mea i huna* aku ia o ka ehu o ka wai, ame ka e halii ana a nalowale, o ia paha. ka mea i olelo ai o ko kakou' mau iupuna, i malamaia ke akua no ka. la o ka pilikia, a ke ike pu ae la £ j ktuia, ho nalo no ka hoi ke kan ka, i ka hunahuna wai o Minehahn. ' 'iai na hoapaani e ukali aku nei mah.ope 0 ka hookalakupua o Ma» kaw.io, ikfe mai la lakou i ke ku o ka pamohu i ke alo kahawai, a i ka "'ao ana ae 0 ka punohu, wa lr>kou i ike aku ai ia Kahinihiniula r ihoi aku ana e nolo mai ke' kualaH na aku a kakou i ike ai ,a hoea na H«a paani iluna 0 ke kualapa a Kahīnilainiula i ku ai, e nana ia AMki ma, īke aku la lakou ia Kahinihiniuia, ilalo 0 ke kahawai a nalo aku la £ au, e wiki lakou nei, ia lakou i ōoea- aku ai ma kahi a lakou i ike ai i ko lakou hoa paani, aia hoi ike aku la lakou i keia hale e ku ina iluna o kekahi honua palalialaiia maikai e waiho ana ma ke «o kekahi kalua i hoopuniia e kekahi kakai pali, e ku poai wai ana, i mamao lioi mai ka hale aku, a mai o kahi a k® ® ku aaa, e lana ana kekahi lokowai naaL i hoopuniia kona mau aoao e "a ?aiu lipolipo o ka uka waokelo, a he»*nani i ka maka ke nana aku. lau wa lakou i ike aku ai ia KahiniMniula e ku ana i ka ipuka 0 ko laaua hale, komo aku la oia iloko a nalo mai ka maka aku o kona mau eoa paani. T ka ike ana o na Uoa paani o Kalienihiniula, ua hiki oia i ka hale, °lel!> mai la kekahi mau hoa: "E ioi t kakou, ua hiki mai la »0 Hoi oia

i ka hale nei, a ua ahiahi no hoi, aohe poe a»na e huli mai." Hooliolo iho la iakou e hoi, o ko lakou hoi aku la bo ia ao ka aina o Nuumealani. Ia Kahhuhiniula i komo aku ai ilo'ko o k& Ihalē, e noho 210 kona kupunawahine. Ninau anai la 0 Niula: '"'Peke» kau huaka'i o keia lat Ua loaa aku nei kou mau hoa paani ia ,oef " •"Ae," a ka moopuna, "nui , ko'u mau hoa paani, a hauoli loa au. Olelo mai nei lakoU i&'u, na lakou au e a,'o i ka au ame na ano j poani apau. ! , Olelo mai Ja ke kupunawahine, '' 0 Iko poo ia na lakou e a'o, makaujkau oe i na. mea apau ,aohe kumu e ! po o ke akc~wale no 0 ko kumuhoj nua o huna ia oe, a i kumu nou e |nalo ai, peki oia i kauoha ,ai i kona poo e hele «nai a noho pu īno oe, i j'"liiki ia 0 3ca huli ia oe i kahakai, lua hiki ia lakou ke huna a nalo oe, |.aole 0 loaa,. a 0 ka manaonui hoi o ka olelo a lela wahine u'i au i ike ai, i ka i asia iho ia oe, he uuku wale uo ox> naue ka pe'a kapu 0 kukulu o ahiki, oia poe hoa pa&ni ou la, 0 la.Jcou iho la no na pa-ku o ia aina e. oalo ai mai ka maka aku 0 na mea eia apau. "Aia no Jca ike ia wahi kapu a aloha mai 3qe akua ia oe, alaila ike, he nani hoi ia, aia ke me oe, a nana auapei e alakai ia oe, a ku 1 ka moku, o ka noho no ia iluna 0 ka l auohan», a he alii ka olelo ana." Ua kuu iho la ka nae 0 ka hoi ana mai la, 0 kaua, ke ano mai uoi ua pali, ai a maona, haulo iho hooluolu kalii kino, nana aku ana o j ka la apop<*s noonoo ae 0 kou mau j hoa paani. "Kii aku. i na wahi a-ipu .a kaua» u lawe mas, e paiua kaua o ao'„ ae mai la lta moopuna, lawe mai la i na mea sfcpau a mua o ke alo o ke tutu, noko iho la laua nei e ai. Wehe ao ta ko tutu i ka poke awa alopiko i h<?le a manoanoa ka momona a wastho i ke pa pohue, panee mai la maniua o ka unoopuna, wehe ae la i ka Lawalu a waiho ka i'a i ke pn, pule» apau, noho iho la laua nei hoonuu na kohi kelekele aka puukolu, a ijwaena o ka laua ai ana, olelo aku ]Ja 0 Kahinihiniula i ke kupunawahi^ne:

"Keu no lioi ko'u mau hoapaani, nunui kekahi poe elike me a'u, a liilii iho no hoi kekahi, aole poo loloa, oia moe 0 na niho oniua uunui, elua eiho n onui, elua paha niho o'u alaila like.^ Olelo maSl la ke kupunawahine:i "O 'ke ano 'iho Ia : iio hoi pahā ia oia poe, aka, aiiAe au nana ana ia niho, hookahi au mea nana 0 ka loaa 0 kou maji hc|a paani, na lakou e huna' ia oe i ka wa e imiia mai ai, a 0 la-! kou kou anmu hoa, le'alo'a ka Walea ana i kjo one, i ka auaukai ame na le'ale'a like ole. Heaha ka oukou paani t paani mai neif" "He huieahuna pohaku puna iloko 0 ko o;Hc, a ho eli no hoi i ke one a iiohoiau ka lua alaila lele iloko olaila lemiu a paa, i ke one, ahiki i ka puhak-«, alaila huki kekahi poe keiki a hem», peia ia paani a makou i paani mai. nei, o ka hope no hoi 0 ka haupet|pec, ja paani no hoi holo mai nei au elike me kau kuhikuhi ahiki iho la i ka hale nei." A pau ka« laua ai ana, hoihoi ke aipu, ke iho la oloko 0 ka hale, ho-a k» kukui, lokei aku la no 0 Kahinihiipiula komo i ka poli 0 ke kupunaw»ahinc, o ka lilo aku la no ia me lOalaea, ke alii 0 Kau, i ke ko a ke :pu, i ka ua mea o ka luhi 1 ka la lelale'a me na hoa pa'i umauma, peiia no hoi 0 Niula i ukali aku n2 ia haawiha like, a na ka wawa leQ kamalii i hoala ae i ko laua hiamo<s eia ka ua ao. Mamuli 0 keia leo wawa kamalii i hoala aku i ka hiamoe o Kahinihiniula, pap.ale ae la oia i ke kuina kapa, ike mjai la ui ao, eia no hoi koia mau lco ke walaau nei, o iho kakou a k<e one, ilaila kakou e paani ai, ka 3M»ca mai la no ia o Kahinihiniula i. kona tutu: "O Kamalii paha keia o Maunawili $ waws '.®ei, e iho ana i kahi a makou i pastni ai i nehinei?" Hoole imai. la ke kupunawahine mo ka olelo mai: "Aole kela he poe no Maulnawili, aka o* ko poe hoapaani no i nehinei, a i kii mai la ia oe ( e hele, nolaila, aia a waiho ka ai 9. |ra opu, alaila hele, o iho ilalo o k:i< mapuna a lawe mai i mau i'a pulelau na kaua!" Iho aku la. to Kahinihiniula a ka mapuna, hopu. iho la i na i'a & paa i ka lima, hoL mai la a ka hale, lehu a mo'a, o kela ai o keia ai aia ka pono Of ka maona, ku no hele 0 k.e no ka pahu hopu. laia i hiki/ aku ai, aia no kona anau h<fapaani ke lehulehu mai la i ke one, ia laOeou i ike mai ai, holo mai la la'kou a hoopuni ae la iaia, me ka hooh<» hauoli ana. Ninau hookolohe mafc la kekahi keiki: '*Aia ihea wahi e noho neil"' ( 'Aia iuka. «o kela kakaipali 0 lepahū ae la a olalo iho olaila." "Ea, ua maoli no kou wahi 1 hele mai U£ii, he keu kou mama, aole no hoi e nele kou mama i ka holo," wahi a ikona mau hoa paani. "Nolaila i Ikukini ka kakou paani o keia a wela, alaila haulo aku kafr&u auau kai, na makou 0/5 e a'o ka au ame ka heeual», ho paani oi aku ia 0 ku le'ale f a, ina e ike» oe, aka ua ike uae,

ua loaa ka poe na lakou e kuhikuhi 0 makou, kē a'o kakou ia oc a makaukau oe 7 hiki ia o« ke hele maluna o keia wai e lana mai nei. "Aole no nae ia he hana uuku, aka hc nui makou lie poe ike wale no apau, nolaila aole e loihi kou a 'o ana ia mea o ko akamai no ia, ahiki ia makou ke alakai e hoomakaikai ia oe i kekahi mau wahi au 1 ike ole ai." Mamuii o neia mau olelo maikai a kona mau hoa, ua lilo ia i mea hauoli loa iaia, a ke hoomanao la. oia i na olelo a kona kupunawahine i olelo mai ai, "o kou poe hoa ia na lakou e a'o ia oe i na ike apau," a ke lohe nei hoi oia i ka lakou hooia mai ko lakou waha ponoi mai. Na lakou.la ka olelo, o ka hooko ka ia nei, noke nui iho la i ka holo i ke one e heihei kukini ai a wela, alaila alakai aku 3a i ka haumana hoa paani o lakou i ke kai e a'e ai i kaau. Aia keia ke paaia la e kona mau hoa, eia no hoi kekahi poo ke au nei, a ke nana nei keia i ke ano o ka au ana. Ahiki lakou nei i kahi hohonu o ke kai alaila kuhikuhi mai la lakou i ka au ana, ke au nei kekahi poe, Ike nana nei keia, iaia nei i ike ai i ke kopo o ka lima me na wawae ke hoomaopopo la keia, ! Ninau mai la kona mau hoa e paa ana iaia, "ua hoomaopopo aku la oe i ke ano e au ai i ke kail" "Ae/ 1 w'ahi a ka Kalinihiniula. "O ia, e hoao ana oe e au!" Hookuu iho la ka poe e paa ana iaia a me ka pahu ana aku imua, ke nqke la ka lima oia nei i ke kope eīike me ka au ana a ka ilio, eia nae ke emi iho la oia e poholo ilalo. Hopu mai la kona mau hoa, pela ka hana ana ahiki i'o iaia nei ke au mai ka hohonu mai a pae i kahaone, ua lilo ia i mea hauoli loa no kona mau hoa paani. Hoi aku la lakou nei a ke one, hoopumohana a mahana, haule aku la no laikou nei i ke kai, ke au la mai ka aoone ka hoomaamaa ana i ka au a pulewa i kulana nalu, iko iho la kona mau hoa ua ike oia i ka au, .nolaila, olelo mai la 3akou: "Ua ike oe i ka au, apopo a'o aku kakou ia oe i ka heenalu ame ka luu ana ilalo o ka- hohonu o ka moana, ke ike ka hoi oe, o J ko kakou holo no ia e hoomakaikai ia oe ia Hawaii nui a Kane, ka aina a ka la e hiki mai ai; ua po keia la uia. ahiahi, aia ka uka. kuahiwi ou la ke paa mai la i ka uhiwai, nolaila e hoiEoi aku makou a noho oe hoi mai *akou," j -Olelo mal Ja o Kalhinihiniulk: "He hana hooluhi wale no ia ia oukou, ua hiki no ii'u ke hoi hookahi." Olelo aku la kona mau hoa paani: "Aole makou e hookuu hookahi ia oe o hoi, no ka mea ua ike īnakou, o hakiloia„mai ana oo e kokahi ni?ju kanaka, a ina oe o loaa ana, o ka pau ana ia o ko kakou hui anu, aole hoi ka kakou le'ale'a paani, a aole no hoi oe e ike i ka iiani o kekahi wahi au i ike 010 ai mamua, i Oahu iho nei no auauei oe e noho al a pua ke ko, ka ai a ka waha. (Aole i pau.) "Nolaila e hoihoi aku makou ia oe. Eia ke alanui kokoke a kakou e hoi ai oe ahiki kakou i ka hale, pia ke alo pali nei, mai hele kakou ma kahi o kauhale e kuku mai la, no ka mea aia kanaka ke pupupu mai la, a he haoa ka kela aha kanaka, nolaila maanei kakoū, ike oe i kou alanui e iho mai ai, aoJc oe e ikeia a hui kakOu i kai nei i na la apau.