Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXI, Number 16, 21 April 1922 — Page 2

Ka Nupepa Kuokoa

KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.

 

Na Loina Kanu Kalo a na Kupuna Hawaii I ke Au Kahiko

 

            Oiai o ke kalo kekahi o na meaulu I ai nui ia e na oiwi Hawaii, a he ai hoi I laweia mai I keia aina, e na kupuna Hawaii mua loa, I pae mai ai I keia paeana, a ua minamina nui no hoi ka lilo ana ae nei o keia oihana ano nui, iloko o ka lima o ka lahui Pake. Aole paha he lahui e ae I ae, e lili ka hana ana o ka lakou ai Iloko o na lima o ka poe o ken a aina e, a no ia kumu e pono no e hoihoi hou ia mai ka hana ana o ka poi, ama ke kanu ana o ke kalo, iloko o ka lima o na kanaka Hawaii, no ka mea o ka lakou ai kumu keia.

Aole no e lilo ana keia hoihoi hou ana mai I ka hana po, am eke kanu kalo ana, iloko o na lima o ke kanaka Hawaii I mea paakiki, no ka mea, eia na aina hookuonoono ke loaa nei, a eia aku hoi na aina hoopulapula ke hoomakaukauia mai nei, no ka haawi ana mai no na kanaka Hawaii.

            He oiaio no, o kekahi kumu nui o ka lilo ana o keia oihana iloko o na lima o ka poe o ko na aina e, mamuli o ka ikaika loa paha o ka hana ame ka maka’u I ke anu o ka wai, ma ua wahi kanu lo’i.

            Eia nae, ke nana iho kakou I keia la, I na kulana hana e ae, e ike ana kakou, ua oi aku ka maalahi o ke kanu kalo iloko o ka wai, mamua o kekahi mau oihana e lawelaweia mai nei e na kanaka Hawaii o keia mau la. Aole no he oihana maalahi ma ke ola ana o ke kanaka, me ka luhi ame ka ikaika e loaa ai ka pono o keia noho ana. Aka ma ka nana ana, aole no I pololei keia kumupale no ke kumu, o ke kanu maloo no kekahi I haaleleia e na kanaka Hawaii. Aole anu o ia kanu kalo, oiai aole au komo ana aku iloko o ka wai, a I ke aheaho malie wale no ka luhi, o ke kanaka kanu hale ma na aina kanu maloo.

            Ma ko’u noonoo ana, o ke kumu no o ka haalele ana I keia oihana, o ia no ka manao nui ana o na kanaka Hawaii, ma ke dala no e loaa mai ai ka lakou ai, a ma kekahi mau wahi, ua oi aku ka maalahi o ka loaa ana o ke kumukuai ka poi, mamua o ko komo maoli ana aku o ke kanaka e lawelawe I kana oihana, hoolawa mai iaia me ka ai ame kona ohana.

O keia paha ke kumu nui hookahi, I pau ai ka lwelaw kanu kalo ana o na kanaka Hawaii I keia la. Ma na kuaaina, oia no na kanaka Hawaii ke kanu mai nei no I ka lakou ai, a ke komo nei no iloko o ka lo’I I kea nu o ka hooilo.

            He mau makahiki keia o ka imi nui ia ana o na alanui e hiki ai e loaa ka ulu nui ana o ke kalo, ame ka pau ana o na ma’i like ola, nana I hoopoino I keia oihana I na makahiki I kaahope aku. O ka ike kanu kalo a na kupuna Hawaii ua nalowale aku. O ke alanui o ka hoomomona hou ana I na aina I pahulu, ua nalowale pu I ka make ana o na kanaka Hawaii kanu kalo. A no keia kumu, ua koi nui ia aku ka poe akeakamai, e imi mai I na alanui e hiki ai e I’o hou ke kalo,  a e momona hou ae ai aina kanu kahiko. Ua hele loa aku keia imi ana ahiki I na kumu o ka ponalo ana o na kalo, ame na ma’i like ole nana e hoopoino nei I ke kalo, a me kekahi mau wahi ua pop a lilo I mean ole.

O keia mau pilikia I loaa I keia mau la, aole I lilo I mau mea ano nui I na kahiko, no ke kumu, ua ike na kanaka Hawaii o ia mau la, I ka imi ana I na alanui, e hoopau ai ia mau pilikia. A I ke komo ana aku e keia oihana iloko o ka lima o ka poe o ko na aina, e ua nele lakou I ka loaa ana o keia mau leina a pela I loaa mai ai ka pilikia.

            He elua ano lepo kanu kalo o keia oihana. Ka mua o ke kanu iloko o ka wai, a ua kamaaina I ke ikeia ma kea no ke kanu lo’i ana; a o ka lua o ke kanu maloo nana. Ma na aina wai, ua lawelaweia ke kanu lo’I, a o ia wale no ke kanu I malamaia e na kanaka o ia mau wahi. Ma na aina maloo, aole waikahe, ua kanu maloo ia ke kalo, a o keia mau kanu a elua, ua like no ka waiwai, a ua like no ka I’o o ka ai, ke malama pono ia.

 

Ke Kanu Lo'i Ana

            O keia paha ke kanu i oi aku o ka hoohanaia ma keia oihana, a mawaho ae o ka mokupuni oHawaii ame Maui, o keia ka mahi i kamaaina i na kanaka o ia mau mokupuni. He elua ano kanu lo'i ana. Ka mua ua kanuia ke kalo iloko o ka lepo i hoiliwaiia, a i paeliia a hoowaliia, a o ka lua ua hoopuupuuia ka lepo, a iloko o keia mau puupuu i kanuia iho ai ka huli. O keia hoopuupuuia o ka lepo, ua hanaia ma na wahi kele o ka lepo, o ia hoi he mau wai mapuna ko ia mau aina e hu ae ana a ua hohonu ka lo'i.

            Ma na aina hookahekaheia mai o ka wai, ua hoiliwai mua ia ka aina a e mau ka nalo ana olalo o ka huli i ka wai.

            I ke au kahiko o na kupuna o kakaou, he mea nui ka malamaia ana o na lo'i. Mahope o ke oo ana ame ka huhukiia ana o ka ai, ua luma'iia iho ilalo na nahelehele e ulu ae ana, a ua luma'iia na lau hau ame na lau milo, i mea e mau ai ka momona o ka lepo. Aole no hoi he kanu koke ia o ka huli, a pulu ka aina. O ia hoi ua popopo na lau nahelehele i luma'iia, ame na huluhulu kalo. 

            O ka mea kamaaina mau, ua hoomalooia ka lo'i, mahope o ka popo ana o keia mau mea i luma'iia, a pela e waiho ai ka aina no kekahi manawa, i komo ai ka la, a i holo makani ai. I ka hana ana pela, e ikeia aku ana ka nakaka o ka lepo, a e komo ana ka la, e lawe ae i na mea awaawa o ka lepo, a hoi hou ka lepo a momona. Alaila, hookomo ka wai, a hoomaemae hou ia ka aina, alaila kanu ka hula.

            O keia hoomaloo ana i ka lo'i ua hanaia keia mahope o elua oo ai ana. Pele i mau ai ka i'o o ka ai o ke au kahiko, a pela no hoi i komo ole mai ai na ma'i like ole. Ina kakou e nana ana i ke kanu kalo o keia mau la, e ike aku ana oukou, aole i malamala keia mau rula, a o ka hopena, aole momona i koe iloko o ka lepo, a ua awawa olalao, a i ka manawa e komo aku ai ka hula, ua ulu ae a hoomaka koke no ka popo no ke kumu ua awaawa ka lepo olalo.

            O na loi i ikeia ka popo o ke kalo i keia mau la, o ka hana kupono, o ia no ka hoomaloe ana i ka lo'i, alaila hoohuli i ka lepo, ma ko paeli ana, a e waiho i ka aina pela no kekahi mau malama. Hookomo i ka puna keokeo, a i ka hui ana o ka puna, e hookomo aku i ka wai,  a e waiho me ia pulu no kekahi mau pule, alaila hoohuli hou, a mahope aku o ia manawa, kana ka huli. He lapaau keia i kikeia ka holomua, a ua hoaoia keia ma kekahi mau aina, i ikeia ka popo mau o ke kalo, a ua loaa i'o na kalo i'o maikai.

            E hoomaloo mau ia nae ka lo'i i kela ame keia mau oo elua ana o ka ai, aole e loihi aku mamua o keia; o ka oi aku o ka maalahi, o ka hoomaloo no i keia ame keia manawa, mahope o ka pau ana o ka lo'i i ka huhukiia. Ina e malama ia keia rula, lole e loaa hou ana ka pop i ka ai, a e loaa ana na kio i'o maikai.

Ua ulu mai no paha keia poino mamuli o ka uuku o kahi aina, a ua manao ke kanaka mahiai, o ka paa mau o ka aina i ke ai, ke kumu e lawa pono ai kona ohana i ka ai. He hana hoopilikia nae keia i ka aina, a e hoolilo pu mai ana i kou luhi i mea ole.

            I ka manawa e ulu ae ai ka huli, a hoomaka mai ka nahelehele e ulu pu, e komo aku ke kanaka e huhuki i kela mau nahelehele, me ka oni ana me ka akahele, no ka mea o ka moku o na aa kekahi mea nana e hoopilikia mai i ka ulu ana o ke kalo. A ua hiki no e pau keia waele ana i elua manawa, mamua o ke oo ana o ka ai. Aole e waiho a loloa loa ka nahelehele alaila hele e hoomaemae, no ka mea, e nui ana kai oni ana,  a e ikaika ana ka hana, a pilikia ke kalo ulu; aka in a e hanaia keia hana i ka manawa liilii no o ka nahelehele, e make ana, a e nui ole ana ka luhi, a e pilikia ole ana ke kalo. Ina ua kokoke e oo ka ai, a ike aku oe i ka nui o ka nahelehele, e waiho malie oe i kela mau nahelehele e ulu ana, no ka mea e loliloli ana ke kalo ke hoonioniia.

(Aole i pau)

Ka Hanai Kao

            Ma ka halawai a ke komisina i ka la  7 o keia mahina i hala aku, ua heluheluia he leka mai ia Mr. Lyman mai, e koi mai ana e kuaiia i mau kao Toggenburg no ka hoao ana, e hanai i keia holoholona ma Molokai, no na kanaka e hoi aku ana ma ia mau aina e noho ai.

            Ma na helu i hala aku o keia aoao, ua kalai nui ia aku ke ano o keia kao, ame kona waiwai nui, ke laweia a hoolahaia ma Molokai, no ke kumu he maalahi kona hanaiia ana, ame kona haawi nui mai i ka waiu momona ame ka luhi ole o ka hanai ana. Aole ma'i o ka waiu o keia holoholona, a ua ikeia kona lilo ana i ai maikai na na keiki liilii hanau hou, i oi ae hoi i ka waiu o ka bipi.

            O ka i'o o keia holoholona ua kamaaina kakou i ka ono, a mamuli o ka liilii o ke kino, aole hoi i nui elike me ka bipi, e hiki ana e pau i ka aiia me ka nui ole o ke koena a hoomaunauna paha.

            Ua hiki no hoi e ola keia mau kao me ka nui ole o kou luhi, a ua hiki e momona ma na wahi e wiwiai na bipi. He mau haawina maikai keia i loaa i keia holoholona, a e lilo ana kona hanaiia ana i mea kokua mai i na kanaka, e hoi ana maluna o na aina o Molokai.        

O na kao i kamaaina ia kakou, he uuku loa kahi waiu e loaa mai, aole e hiki e hoohalikeia me keia mau kao, no ka mea, aia i ka 5 a 6 kuaka o ke kao hookahi, ke loaa ka hanau elua ana a oi aku paha. He kumuwaiwai nui keia ma ka kakou kaana ana iho i keia mau mea. Mamuli o keia ikeia o ka waiwai nui o keia mau kao, ua pii kona kumukuai, aka, ina e law ana na Komisina a e hoolaha i keia mau kao e lilo mai ana ia mau hana, i kumu e hoemi mai ai i ke kumukuai,  a e loaa ana me ke kumukuai kupono no na kanaka ilihune.

Ke Mele o Kalamaula

            O keia malalo iho nei ke mele o Kalamaula, i hoolawaia mai e ia keiki kamaaina o ia aina, Levi Mahiai:

            HE MELE NO KALAMAULA

            Ula Kalae-loa i ka lepo a ka makani,

            Hoonuanua ia apua Kalamaula,

            E hoomanao ae ana ia Ukula elua,

            Hea mai Kiolohia e hoi maua.

            Uwe aku i na hoa o kaana,

            A-ne aloha ia'u ke kula o Oniniwai.

            O'u hoa no ia i Ka-lai-o-Kamanu,

            Manu wale i ka hoa laukona Ikekee.

            hoolaunaia ana e ka moe,

            E kuhi and no paha oe ia'u he kanaka e,

            E hoonalonalo ae ana i ke aloha poe maloko

            Haina e ka waimaka hanini mawaho,

            Ikeia aku no i ka uwe ana iho.

            Pela wale iho la no ka hoa kamalii e.

            Ua Loaa Ia'u ka Poe i Makaukau me ke Dala no ke Kuai Ana i Kou Home

            Ina he aina kekahi ou,

a ua makemake oe e kuai

hoolilo no ke kumukuai

mawaena o ka ekolu ame

eha tausani dala, e pono e

kelepona mai ia'u a i ole

kakau mai. He nui ka

poe i haawi mai i ka la-

kou mau kauoha ia'u no

ke kuai ana i mau wahi

apana aina no lakou, a

ina ua makemake oe a

lilo kou wahi, o ka wa

pono keia e liloai.

Ina aole he manawa

HAWAII HOOHI SHA,

Alanui Moiwahine, mauka Pono e

ka Ywapo Heiu 12.

kaawale kekahi ou no ka

hiki ana mai ma ko'u ke-

ena nei, ua hauoli loa au

i ka heea kino ana aku

imua ou. Eloaa no ia oe

ke kumukuai maikai no

kou wahi, a e lilo no ia i

ka poe i kanoha mai ia'u.

E kauoha mai a i ole kele-

pona mai ia'u.

Kelepona Helu 3052.

Fred. K. Makino

Ma ke Keana o ka

 

Na Eka e Lawa Ai Ka Ohana Hookahi

            I ke kanaka me na manao nnui e manao ana, o ka nui o na eka aina kona pono, ame ka mealahi o kona imi ana i na pono no kona ohana ame ia pu. I ke kanaka hoi i kau nui kona manao maluna o ka loaa o kahi e hiki ai iaia ke ku, a e hoohana i kahi ikaikia i loaa iaia, aole paha e koi mai ana oia i mau eka nui hewahewa. I ke kanaka hoi i ike i ke ko'iko'i o ka oihana mahiai, ame ka hanai holoholona, e uuku ana no kana mau eka e makemake ai. Nolaila, o keia ninau maluna ae e like ole ana no ke ano o na pane.

            O na ike nai i maopopo mamuli o ke kumu maoli ana aku o na kanaka e hoohana, na mea e hiki ai e loaa ia kakou ka pane kupono no keia manao maluna ae. I na la i hala aku, ua manao wale ia, o ka nui o na eka ka mea e pono ai ka noho ana, a ua maheleheleia na aina aupuni ahiki aku ka nui i ka 640 eka o ka mea hookahi.

            Mahope nae o ka haawiia ana aku o keia mau heluna eka a ua hoomaopopoia aku hoi ka ikaika hana o ia kanaka, ua emi hou mai ka mahelehele aina ana, a i ka 320 eka o ka mea hookahi.

            He mau makahiki mahope mai, ua ikeia aole o ke kanaka me ka nui o na eka ke kanaka e loaa ana ka noho kuonoono ana, aka, o ke kanaka e hana ana me kona ikaiaka i kela ame keia la. Mamuli o keia, ua hoemi hou ia mai ka nui o na eka a i ka 120. Aka, ua ike hou ia no, aole no i pono kela haawi ana, a i keia la ua emi mai kela mau eka a i keia la ke maheleheleia nei na aina i loko o ka 10 eka wale no i ke kanaka hookahi, o keia mau eka nae, no na wahi i loaa ka wai e hookahekahe ai no ka hoopulu ana i na meakanu.

            Ma ka nana maoli iho i keia mau eku, e ike ana kakou no ka uuku no paha o keia huahelu, ua uuku no paha o keia huahelu, ua uuku keia mau eka. aka i ka hele ana aku nae e leha pono maluna o keia mau eka, e ike ana ke kanaka i ike i ka luhi o keia mea o ka mahiai, ua nui loa a hiki ole i ka hapanui o na kanaka ke hoohana aku me ka pau pono. O ke ana kupono paha, o ia no ka ike ana i kekahi apana aina o 10 eka. O ka pa halealii e ku nei ma ke kulanakauhale o Honolulu, he 11 eka kona nui. ehia la kanaka e hiki ana e mahi i keia mau eka me ka hookahekahe wai, i mea e hiki ai e ulu kana mau meakanu maluna o keia mau eka. He kakaikuhi wale no na kanaka i hiki e lawelawe i keia mau oka me ka hiki e mahiai a pau pono.

            Ina kakou e hele ana e nana i na Pake ame na Kepani e kanu mai nei i ka lakou mau meakanu, pua, a meaai paha, e ike ana lakou, he hooahi wale no eka, a o ka oi aku paha he ekolu eka. Iloko nae o keia uuku o na'eka, ua ike aku kakou i ka nui o na meakanu like ole; ame ka loaa ana o ke kuonoono i keia poe iloko o na makahiki kakaikahi wale no o ko lakou hoomanawanui ana.

            I loaa keia holomua, mamuli o ka loaa ana he mau eka kupono no ko lakou ikaikai, ame ka hiki ana e mahi i na aina, e hiki pono ana'i kona ikaika. Ina e loaa ana i kekahi kanaka he umi eka, a e hiki ana i kona ikaika ke mahi i kela aina a pau pono, e loaa ana ia kanaka ame kona ohana na pomaikai he nui wale. I keia mau ia, ua nui na mea e hiki ana e hoopomaikai mai i ke kanak, e hoohana ana i ka honua.

            Aole pela i ke au o ko kakou mau kupuna. He mau wahi hapa eka wale no ka nui o na aina e haawiia mai ana e na konohiki, i kela ame keia kanaka, a o iea mau hapa eka nae, ua maiia me ka maalahi. a ua loaa ke ola o ia mau la. O kahi kalo ame kahi uala wale no na meaai o ia mau la, aole hou aku. I keia la, ua komo pu mai ko pu, ka ipu haole, ke kulina, na lau meaai, a he lehulehu aku o na mea i hiki i ke kanaka ke kanu i kula dala nana ame kona ohana.

            A mamuli o keia mau mea hou, ua hiki e loaa i kela kanaka, ke kumu e loaa ai ka ai no ka hanai ana aku i mau holoholona nana; e laa ka puaa, ka moa, ka pipi waiu, ke kao waiu ame na mea e ae a ke kanaka e makemake ai.

            O ka uuku ana mai o na eka kekahi kumu e lilo ai ke kanaka i mea hooikaika, e loaa iaia ka pono no kona ohana. O ka mea nui o na eka, e kauka'i ana oia na kela mau eka e hanai mai iaia, aole hoi na kona mau lima. Ua kamaaina kakou i na kanaka me na aina nunui, aole lakou i lilo i mau kanaka waiwai,aka, ua lilo lakou i mau kanaka kuonoono, mamuli wale mai no o ka waiho malie ana i na aina na kekahi mau holoholona e hele e ai i ka mauu, a o ia mau holoholona iho la, ke kumu o kona waiwai.

            O kekahi põe nae i uuku wale no na eka aina, aka, ua hooikaika nae me ko lakou mau lima, ua oi ae ka mea i loaa mai ia lakou, mamuli o ia hooikaika ana i ko ke kanaka aina nui.

            I keia mau la aku, mamua o ka malama o Augale o keia makahiki, e weheia ai ma aina hoopuapula lahui Hawaii ma Molokai. Mai keono ahiki i ka 10 eka mahi e hawaiia ana i ke kanaka hookahi, he mau eka hiki nae e hookahekaheia i ka wai. E lilo ana paha keia uuku o na eka i mea e nuha ai kekahi poe kanaka. O ka'u wale no e kauleo aku nei, o ia keia. Mai hikiwawe kakou i ka nuha. E hele e lawe i na eka e haawiia mai ana, a i ka pau ana o kou mau eka i ka mahi, ahiki ia oe ke hooia mai, ua nuku keia mau eka, a ua makemake oe i mau eka mahi hou nou, o ia ka manawa o ke noi mai i mau eka hou, a i loaa ole, o ia ka manawa e nuha ai. Aole hoi i kinohi loa no, me ka hoi ole e hoike aku i ke Komisina i kou manao hana kou nuha ana.

            Ma ka nana aku o keia mau eka e haawiia mai ana, ua nui i ke kanaka uuku o ka ikaika hana, a ua uuku i ke kanaka ikaika i ka hana. O ke alanui wale no e hiki ai ia kakou e hoike aku i ko kakou kupono e hoopulia mai na eka, o ka hiki ia kakou ke mahi apau keia mau eka i haawiia mai, alaila, ua kuleana kakou e koi aku i mau eka hou.

            Ma Amerika i keia la, ua oi aku ka pomaikai i loaaa i na kanaka he 10 wale no o lakou eka aina, mamua o ke kanaka he 100 eka. Ua hooiaia mai keia mamuli o ka hiki ana i ke kanaka, he 10 wale no eka, mamuli o kona hiki pono ana e nana, a e hoohana nona iho i keia mau eka uuku. Ua ai aku kona hooikaika e piha pono kela mau eka me na meakanu. O ka hanai ana i na puaa ame na pipi mai na mea mai i hoouluia no ko lakou pomaikai, kekahi alanui e hiki ai e loaa koke ka pomakai i ke kanaka mahiai.

            O ka waia o keia mau bipi ame ka i'o o keia mau puaa, e ulu mai ana mai na mea mai i kanuia e oe, ke alanui hookahi e hiki ai e loaa koke na pomaikai i ke kanaka. Ina e nui hewahewa ana kou mau eka aina, e ike aku ana no oe i ka hele mai o ko mau pipi e ai i na mauu e ulu ana, a pau ae la no kou manao ana e huli aku i ai na kela mau bipi. Aka, in a oe e kanu ana i na manu na kela mau bipi,  a e oki ana oe i kela mauu i kela ame keia la, e hiki ana ia oe, e ike i ka ulu ana ae o ko mau bipi i kela ame keia la au e hanai ai. A pela no hei kau mau puaa.

            I keia mau la, ua hiki e hanaiia na puaa me na ai he lehulehu wale. Ua hiki e ulu ka alafafa i kela ame keia la o ka makahiki. a hookahi no kanu ana, o kau o ke oki a hanai aku. Ua hiki e kanu kulina ma na wahi apau, ke loaa ka wai e mau ai ka lepo. Me keia paku'iia aku na pua, na uala, me na papaia, a e maalahi ana ka hanai ana o na puaa.

            O ka hanai puaa ame ka hanai moa, na oihana imi pomaikai hikiwawe o keia mau la e nee nei. Aole oe e luhi i ka hanai puna. Ke ikaika oe i ka hooulu ana i na ai e ola ai kela mau puaa. Pela no na moa. Ua hiki e ola na moa me kahi luhi uuku loa o ke kanaka. A mawaho ae o keia, ua hiki i keia mau holoholona ke hanai mai ia oe i ka la pololi o ke kanaka.

            Eia na Komisina ke hoohana mai nei ma Molokai i na alanui, e hiki ai i ke kanaka makemake hana, a i iini nui e loaa na pomakai, mamuli o kona ikaika ponoi iho. E weheia mai ana na aina. Aole nae kakou e ka lahui, e ola ana i keia mau aina ke manao kakou e hoi maluna o ia mau aia e hiamoe ai, aole loa. O ka iho iho o na lima, e hana iloko o ka lepo wale no ke alanui e loaa ai na pomaikai.

            Eia na palapala noi aina ua makaukau i na Komisina, o ke noi mai, a e hooupaia aku no i kela ame keia kanaka makemake aina. Ua ake nui ke Komisina e loaa na kanaka makemake aina no ka hoohana ana. E hoike mai, mai maka'u. Nou e ke kanaka Hawaii keia pomaikai i imiia ai.

Ka Ninau Makeke

            O ka makeke, kahi, e hoolilo ai o na mea i kanuia, a i hanaiia,  me ka loaa o ke kumukuai kupono i ka mea nana i luhi, ka hooulu ame ka hanai ana, kekahi ninau ano ko'iko'i o keia mau la e nee nei, a e oi loa aku ana paha, i ka manawa e loaa ai ka holomua o ka lawelaw ana a na kanaka Hawaii e hoi aku ana maluna o na aina hoopulapula.

            Aole mea hoopilikia e ae, elike me ka loaa ole ana o kahi e hiki ai e hooliloia aku ai kau mau mea i luhi ai. Ua like no paha ka nele i kahi e hoolilo ai kau mau mea, me he mea la, aole oe i lawelawe i kekahi mau hana. A ua oi aku paha ka hoopoho mamuli o keia pilikia mamua o ka make ana o kau mau mea i luhi ai, in a paha he mea i kanuia, a i ole mea paha i hanaiia. No ke kumu i ka hoea ana aku o ka mea mahiai i ke kahua o ke oo ana, o kana mau mea i kanu ai, o ka iini o kela kanaka o ka loaa mai o na kenikeni, o keia mau mea i oo loaa kona mau lima, a i ka hoouna ama aku i ka makeke, ua koloheia mai la, a i ole anunuia mai la na u ka Komisina, a i ole aihueia paha o ke kahi mea piko pau iole, ua lilo iho la kou luhi i mea ole.

            I kekahi manawa hoi, aole i loaa kekahi pilikia i hoikeia ae la maluna, aka i ka hoea ana aku o kau mau mea i ka makeke, ua hoeai e aku la ka kekahi poe e ae, a ua nui loa ia mau mea ma ka makeke, a no ka nui, ua hoemiia mai la kau mau mea i luhi ai, a e ka hopena, ua mele hou no oe ka mea mahiai. No keia mau kumu hoopilikia, i hoemi mai i ka ikaika o na kanaka i makemake e mahiai, a ua haalele kekahi poe i ka mahi ana.

            Mamuli o ka ike o na Komisina i keia pilikia, ua hoeueu e iho nei lakou, e imiia na makeke i mau wahi e hooliloia ai na mea i ka e na kanaka Hawaii, ame na mea e hanaiia aku ana e lakou. Mamuli o ka ikeia ana o na pilikia o keia ano, ua lilo keia ninau i mea imi nui ia e na kanaka naauao o ka aina makua, Amerika Hiupuia.

            O na mea i loaa ia lakou, e pili ana i keia pilikia, ua lilo i mau mea e alakai mai ai i ke Komisina no ka hoopau ana ae i keia pilikia. O kahi e hooliloia nei na mea i kamuia a i hanaiia e ka poe mahi ame hanai holoholona o keia mau la, o ia no ka Makeke Kalana e Kulanakauhale o Honolulu nei, ame ka po e no hoi e lawelawe nei i na hana maauaua I keia mau la ke huli nei ia nei na hana uhauha dala, i ikeia ma keia makeke. Aka, e lilo ana mae keia mau hana kolohe, i alanui e hiki ai e lapaauia keia ma'i.

            O ka mea i loaa mamuli o keia imi ana i makeke, o ia no ke komo ana aku o ke Komisina, e kukulu i mau ahahui, mamuli o keia poe e hoi aku nei i Molokai, a me keia mau ahahui,  e hiki ana e kanuia na mea hiki e hooliloia, i ka wa e nele ai ka makeke ia mau mea. A e hoohui ana no hoi keia poe kanaka, aole e hoolilo wale aku i ka lakou mau meakanu ma ke kuai liilii, ame ka hoouna mai ma ka moku i na @ liilii, aka, e hui ana, a e hooliloa ana me ka hui holookoa i kela mau mea.

            I kekahi manawa, ua nui loaa ka uala, a i khoouna ana mai u kau mau eke uala, ua waihoia kau mau eke me ka lilo ole no kekahi mau pule, a i ka hoemi ana mai, ua poho iho la oe. I kekahi manawa hoi ua mele ka makeke i ka uala, a ua piiae la keia mea ahiki i ka eha @ ola o ke eke hookahi, a ua nele iho la mae na makeke, a pela iho la ka mea ana o keia mea he waiwai kuai.

            I moa e hiki ai e hoopauia keia pilikia, e kanuia ana keia mau mea i na malama nui o ka hua o ia mau mea, a i ke oo ana o kau mau mea, ua pau aku la na mea o kela mau malama i hala aku, a ua hoe okea iho la ka makeke no kau mau meakanu. O ka rula i makemake a e hoohana, o ia no ka loaa ana o na mea ma ka makeke i ka manawa i mele ia mau mea. No ka mea, i ka manawa nui o kekahi meakuaa, e uuku ana ka loaa, aka, i ka manawa e nele ai ia mea, e pii ana keo @ kuai.

            O ka huikau o na mea maikai me na mea kupono ole, kekahi kumu pilikia o na mea e hoounaia mai ana i ka makeke. Ina he huamoa kau meakuai, aole pono e huikau na huamoa nunui me na huamoa lii i, no ke kumu, aole e makemake mau ana ka mea kuai e hoolilo i kana dala no na mea ana i hoihoi ole ai. Nolaila, e hookaawaleia ana na huamoa nunui me na huamoa liilii,a o ke alaanui e hiki ai e hanaia keia mea, o ia no ka loaa ana o ka ahahui o na kanaka hanai moa. Pela no na uala aole e pono e huikau na uala nunui me na uala liilii, aka, e hookaawale ia keia mau uala, i hiki ai e loaa ke kumukuai maikai no ia mau mea. He kumukuai okoa ko na mea nunui a he kumukuai okoa ko na mea liilii. Alaila i ka makemake ana o ka mea dala i mea nunui, ua loaa iaia i mea, me ka pololei, aole hoi i huikau me na mea liilii.

            O kekahi pilikia e ikeia nei i keia la e ka poe hanai puaa, o ia no ka emi ino loa o ke kumukuai, e loaa aku ana i ka mea hanai puaa, ame ka pii maoli o ke kumukuai i ka mea kuai puaa i ka makeke. Ua ulu ai keia pilikia mamuli o ke kolohe o ka poe pakaukau puaa. O ka laau lapaau o keia pilikia, o ka hui o ka poe hanai puaa a na lakou ponoi no e pepehi, a e hoolilo aku i ka lakou puaa. Mamuli o keia, e ike aku ana kakou i ka hoka o na Pake, e hoopiipii mai nei i na keneka o ka paona puaa, aka, in a he puaa kuai aku kau, e haawiia mai ana i kahi dala uuku loa.

            Pela no hoi ka bipi. Ina e loaa ana kahi e pepehiia ai kau bipi, a e hiki ana ia oe ke hoolilo aku ma ka paona, e ike aku ana kakou i ke emi mai o na paona bipi ma ka makeke. I keia la, eia keia mau oihana, iloko o na lima o na Pake, a ke lilo nei lakou i poe waiwai, mamuli o keia mau hana a lakou, a o kakou o ka poe ai i'o puaa, ame i'o bipi, keia e hoowaiwai aku nei i keia lahui. Aole no lakou la ka hewa, aka, no kakou no, no ke kumu, ua hiamoe kakou, a i ko kakou ala ana ae, ua lilo aku la keia oihana ia lakou la Nolaila, e kii aku kakou, a e lawe mai i keia mau mea iloko o ko kakou mau lima, a e ohi pu ana kakou i na pomaikai i lilo pau loa ia lakou ia i keia mau la.

Moolelo o ka Halawai Kumau 29 a ke Komisina o na Home Hawaii, Aperila 4, 1922

            Ua aponoia ka moolelo o ka halawai iwakalua-kumamawalu a ke Komisina me ka loaa ole o kekahi hoololi.

            Ua hookomoia mai ka olelo hooholo malalo iho nei e Mr. Duncan, a i kokuaia e ke Kamaliiwahine Kalanianaole, a ua hooholoia me ka lokahi e ke Komisina:

            "Hooholoia, e koiia aku ke Komisina Aina, e wehe ae mai ka hoolimalimaia ana o ka aina o Kalamaula, mai ka Hui American Sugar Co., Ltd., o kela aina apaua makai mai o ka pa o ka ahahui i oleloia i ikeia o "Kalamaula" koe koe nae ka uluniu i hoolimalimaia ia Chung Long ame Chung Mung.

            "O keia aina o Kalamaula i weheia mai  ka, hoolimalima ae no ka hohanaia ana no ia e ke Komisina Home Hawaii ma ke ano, he pa hanai holoholona hui ame kahua noho ame ka pono a pomaikai o ka poe e noho aku ana malaila.

            "A o keia weheia ana e hanaia no Aperila 30, 1922."

            Ua hoike mai o Mr. Duncan, o Chung Kong ame Chung Mung, na mea e paa nei i ka uluniu, he mau kanaka i hanauia ma Hawaii nei, he Hawaii piha ka makuahina a he Pake ka makuakane.

            Ua hoike mai o Cooke, ua @ oia, aole he mea pono e @ keia uluniu mai ka hoolimalima @ i keia manawa, oiaia ke hoihoiia ma nei ka uku hoolimalima iloko o ka waihona o ke Komisina, a aole no hoi ke Komisina i makemake i keia uluniu i keia manawa.

Na Hoike

            Ua hoike mai o Cooke, ua loaa a Lymau ka lua waimapuna i @ naia e Kamehameah V, i papanua i ka ma'i ahulau fiva, aka, i keia manawa, ua hiki e ikeia ke kaha nui ana mai o ka wa.

            Ua heluhelu mai o Cooke he paiapala mai ia Mr. Lyman mai maloko o ia, e koi mai ana, e kuaua i mau kao Toggenburg, kekahi heluna kupono. Ua hoike pu mai no hoi oia i ka nui o na hoolilo i na naoia no ka hoomaemae ana i ka aina, a e koi mai ana e kukuluna i mau hale noho no ka poe limahana.

            Ua waiho mai o Mr. Duncan h emanao, e kuai i mau kaa huku palau Holt Tractor, mai ka I'ualikoa Amerika mai, aka, ua hoike mai ha lunahoomalu ua ninau oia no keia kumuhana, a ua ha'iia mai iaia, aia keia mau mea apau iloko o na haawina laula o ke aupuni makua no na mokuaina a ua nele o Hawaii i keia mau pomaikai. Ua hoike pu mai no hoi ka lunahoomalu ua waiho aku oia i keia mea imua o ka elele a e lilo ana i kumuhana nana.

Na Pa'ihakahaka Palapalanoi

            Ua hoike mai o Mr. Cooke ma ka halawai i hala, ua hooholoia e pa'iai na palapala noi ma ka olelo Beritania ame Hawaii, maluna o ka palapala hookahi, aka i kona manao ana, he hana hoohuikau keia ua makemake oia e noi mai i ka ae o ke Komisina e pa'iia keia maluna o na palapala elua, hookaawale no ka olelo Beritania, a okoa no hei ko ka oleleo Hawaii, a e hoounaia aku ka olelo Beritania ame Hawaii i keia ame keia mea noi aina.

            Ma ke noi a ka Kamaliiwahine Kalanianaole, i kokuaia e Mr. Duncan, ua kohoia e hoomana ana i ke kakauolele, e pa'iia keia mau palapala ma na olelo elua me ka kaawale o ka olelo Beritania ame ka Hawaii.

Ka Hele Mai o Biwood Mead

            Ua hoike mai o Mr. Cooke, he mea pono e hoomaopopo lea ia ka hele mai o Dr. Elwood Mead. Ua hoike mai no hoi o Mr. Cooke, oia he mea hou keia e lawelaweia nei e ke Komisina, malia paha he hana hoopa kele ana mai keia i na hoolilo e keia mua aku, ke lawe mai kakou i Elwood Mead i keia manawa. Hoike mai o Mr. Duncan i kona apeno i keia manao o ke kakauolelo i hoopukaia eia i ka halawai i hala o ia hoi "o keia hoonohoia ana o na kanaka ma Molokai, he mea ia e alakai ana i ke ano o ka hooku onoono home ana ma Hawaii nei i keia mua aku." A in a ma ka ia weia ana mai o Mead, e maopopo pono loa ai keia makemake, ike ma nao nei oia he mea pono e kakooia keia laweia ana mai o Dr. Mead.

            Ua noi mai o Mr. Duncan, a ua kokuaia mai e ke Kamaliiwahine a hooholoia, e apono ke Komisina i ke koi a Dr. Mead, e hele mai i Hawaii nei, i na malama o Mei ame Iune no $1000 o ka mahina hookala ame na hoolilo kaahele.

            Mahope o kekahi mau kuka mau nao ana maluna o na hana e hooholomuaia ai na hana ma Molokai. Ua hoopaneeia ka halawai a hui hoa i APerial 11, 1992 i ka hora 4.

Geo. P. Cooke.

Lunamanahooko ame Ka