Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXI, Number 6, 10 February 1922 — Page 2

Ka Nupepa Kuokoa

KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.

 

He Aoao Keia I Hookaawaleia no na Manao o ke Komisina o na Home Hawaii, Hoopulapula Lahui

KE OLA MAMUA, MAHOPE KA HOOPUKAPUKA

 

NA KOMISINA

W.R. Parrington, Luna hoomalu;

J. K. Kalanianaole, Lala;         Rudolph M. Duncan, Lala;

Akaiko Akana, Lala;               Geo. P. Cooke, Kakauolelo.

 

Meakakau Nupepa, malalo o ke Kakauolelo,

JOHN H. WISE.

 

            Malalo o ka lokomaikai o ka on a o keia Nupepa Kuakoa. L. A. Thurston (Kakina), ua haawiia mai keia aoao no na manao pili i na hana a ke Komisina Hoopulapula Lahui Hawaii. Nolaila e loaa ana he mau manao pili i ka hana a ke Komisina ma keia aoao.

            Ma keia aoao e ike ai ka poe heluhelu i na hana ua makemake, ame ka hoolala ana no ka hoomaka ana o na hana maluna o ka Mokupuni o Molokai.

            Ua haunama no hoi keia aoao no na ninau pili i keia hana mai na Hawaii mai, e makemake ana e ui i ke Komisina no na mea like ole i makemakeia e ninau mai.

 

E Mahi Kakou i Ai Na Kakou

            I keia mau la, ke ike aku nei ka poe ai poi, i ka pii maoli o ke kumuluai o keia ai kumu o ka aina. I ko kakou imi ana aku i ke kumu o keia pii, e ike ana kakou, ua nui no na kumu o ka pii aua. O ka mua, ua lilo aku keia oihana iloko o ka lima o ka poe o ko na aina e. O ka lua, ua lilo ae nei na hina mahi kalo i mau aina kukulu hale. O ke kolu ua pau na Pake mahi kalo i ka elemakule, a ua hoi i Kina.

            Ka mua, eia keia oihana iloko o ka lima o na kanaka o ka na aina e. Aole keia he kumu hou, a i ole maluna wale no paha o keia oihana. Aka o ke kumu keia i pii pu ai o ka i'a, ma ka makeke. I kinohi, ua hana maikai mai no keia poe ia kakou, a ma ka nana iho ia mau la, ua oi aku ke emi o ka poi i hanaia e lakou mamua o ka poi o hanaia ana e kakou iho, a mamuli o keia, ua haalele kakou i ka mahi ana ame ka hana maoli ana i ka kakou ai no ka mea owai hoi ka mea makemake e hana i poi, in a e hiki ana e loaa me ka oi aku o ka emi mamua o ka mea hiki ia oe ke hana iho.

            Aole keia he mea hou. Ina ua ike kela ame keia kana ua oi aku ka emi o ka poi e loaa ana iaia, mamua o ka poi e hana maoli ia ana eia, aole e mele ka hele o keia kanaka e kuai ma kahi oi aku o ka emi. Mamuli o keia, ua haalele kakou i ka hana ana, a ua lilo aku la i na kanaka o ko na aina e.

            Aka, mahope mai o ka ike ana o na kanaka o ko na aina e, ua pau loa ka hana poi iloko o ko lakou mau lima ua hoomaka lakou la e hoopii ae i ke kumu kuai, a i ka ike ana, aole no haalele mai ke kanaka Hawaii ai po i ka poi, mamlui o keia pii o ke kumukuai, ua hoopii hou ae la lakou la. A o ka hoopii iho la no ia ahiki i keia la, a ke ike nei kakou ua pii aku ahiki i ka 15 paona i ke dala hookahi. I na la nae i hala aku, ua loaa keia mea he poi i ka elua keneka o ka paona, a o ka 100 paona i ke elua dala wale no. O ia hoi o keia 15 paoa e kuaiia mai nei, e hiki loa e loaa no 30 keneka wale no. Aka, no keia kumu ae la ua lilo keia ai lahui iloko o ka lima o ko na aina e, a o ka hopena, ua pii ae a kiekie loa kona kumukuai.

            Aka, e ike mai kakou e ka lahui, i Lewa no ia kakou. O keia poi no hoi e hanaia mai nei, ua piha wai, a ua heheo ma na ano apau. O kona hanaia ana, ua like ole me kau hana ana. O ke kalo e kanuia mai nei, aole i like me ke kalo i kanuia e na kanaka Hawaii. Aole nana o ka Pake ame ke ano o ke kalo. O ka lakou la o ka loaa aku o ke dala nunui kupono no ko lakou luhi. A o ke ano o ka poi, ua kau mai ia ko'iko'i maluna o ka poe e ai ana.

            He oiaio, ua maemae i kekahi manawa, aka i ka hapanui o ka manawa, aole no i maemae. O kekahi no hoi i ka lilo ana aku nei o ka hana poi iloko o na lima o keia poe, ua hoohui ae nei lakou la a ku na hui, a aole e loaa ia oe kekahi poi mawaho ae. O keia poe hui, ua nana wale no lakou ma ko lakou la puka, a o oe e ike kanaka nana e ai ana, e uku ana oe elike me ka lakou la e kaki niai ai.

            O ke kumu elua, ua lilo ae nei kekahi mau aina kanu kalo i mau aina kukulu hale. Ina oukou e ka lahui e hele ana e nana i na lo'i kalo o keia mau makahiki aku nei, e ike aku aha oukou, ua piha ia mau wahi i na kauhale. Ma ke alanui Papu e holo nei i Pauoa, ua paa keia mau aina i na lo'i kalo i kela mau makahiki pokole wale no i hala aku la, aka i keia la aole hoailona he lo'i ana ia mau wahi. Pela no ma kealanui Kula, e hele la i ka Halepupule. He mau lo'i wale no ko keia mau wahi i na la i hala aku. A pela no hoi o Kalihi, ma keia aoao o ke kahawai o Kalihi. Mamua aku nei he mau lo'i wale no ko keia mau wahi, a i keia la, ke ike aku nei kakou, he mau pahale ke ku la.

            Ua emi mai na wahi kanu kalo, ma muli o keia lilo ana o keia mau aina lo'i i wahi kukulu hale. Ma kahi nae o ka wehe hou ia aku i mau aina kanu hale hou, aole he hanaia pela. No keia kumu e emi loa mai ana na aina kanu kalo, ahiki i ka nalowale loa ana. I ke au kahiko o ke kahi mau wahi i kanuia i ka laiki i keia la, ua paa i ke kalo. Aka, o ia mau aina kalo, ua lilo ae la i mau aina laiki no ke kumu ua hooliloia aku i ka poe kanu laiki.

            O ke kumu ekolu; ua pau na Pake kanu kalo i ka elemakule, a ua hoi no hoi kekahi poe i Kina. I ka hoi ana o keia poe i ko lakou mau aina ponoi iho, ua nele ka poe kanu kalo, no ke kumu ua haalele mua no hoi na kanaka Hawaii i keia oihana. I keia la, in a kakou e hele ana e nana i na wahi e kanuia nei i ke kalo, e loaa aku ana ia kakou he poe elemakule wale no. A pomaikai e loaa ia oe he mau kanaka Hawaii kekahi. O na wahi kanaka Hawaii e kanu wale ana no lakou no ko lakou mau umeke iho. I haaleleia no hoi kekahi, no ka luhi ame ke anuanu o keia oihana. O ke kanaka i maa ole i ke kunu lo'i, e ike ana oia i ka hiki ole e hoomanawanui, no ke anu.

            O keia mau kumu ekolu, na kumu ano nui i lilo ai keia ai lahui i mea pii loa ma Hawaii nei. Aole ai e ae i loaa mai ka pii elike me ka poi. Ua oi aku ke emi o ka laiki, ka palaoa, ka ualakahiki, ame na ai e ae, e na lahui e, e ai nei, a o ka kakou hoi ua pii ae ahiki ole i kekahi manawa ke hooniaopopo iho.

            O ka ninau nui, e hoomau anei kakou i ka haawi ana na ha'i e kanu, a e hana mai ka kakou ai? Ua ku ae keia ninau mamua aku nei, a ua hooholo kekahi poe kanaka e komo aku e  kanu kalo, a e lawelawe hou i keia oihana. Ua hooko i'o aku no lakou, a ua ku no ka hui, a ua loaa no hoi na aina kanu kalo, a ua loaa no ka poi, a ua ike no i ka pomaikai o ia lawelawe ana. Aka, mahope o keia hoao ana no kekahi mau makahiki, ua haalele iho, a ua hoi hou aku no kakou a ke kahua mua i ku ai, i kela mau makahiki aku nei.

            Eia aku na home Hawaii a haawiia mai ia oe e ke kanaka Hawaii. He oiaio e haalele ana paha oe i kou ainahanau, a e hoi aku ana paha maluna o na aina i maa mua ole ia oe, aka, e loaa ana nae kou apana aina. Aole paha he hoopaapaa ana maluna o keia ninau. A e ku mai ana keia ninau ia oe. E kanu anei oe i kau ai, a i ole e kauka'i no paha oe na hai e kanu, a e hana mai kau poi? O keia ka ninau.

            O ka mua, o ka pilikia, ua haalele kakou i keia oihana, a ua lilo aku iloko o ka lima o ka poe o ko na aina e. Ina he oiaio keia, alaila e hoi aku kakou maluna o ke kahua mua a e hoihoi hou mai i keia oihana iloko o ko kakou mau lima. A o ke alanui mua, e kanu no kakou i ka kakou ai, me ka nana ole aku na ha'i e hana mai.

            He oiaio no, in a ua ike kakou, he anu ke komo ana aku iloko o na lo'i, no keaha no hoi kakou i kanu maloo ole ai i ka kakou kalo? He nui na ano kalo i hiki e ulu maikai, a e hoohua nui mai, ma ke kanu maloo ana. Ma ka Apana o Hilo Hawaii, Kona, Hawaii, ame Kau, Hawaii, aole lo'i ma keia mau aina. He kanu inaloo wale no. Nolaila, aole e lilo ana ka ninau ma ka'u i ke anu i mea akeakea mai i ke kanu kalo ana o ke kanaka Hawaii.

I ke au kahiko no hoi, me na pohaku e ku'i ai ka ai, a i keia mau la o na mea hou, ua loaa na wili poi. I like me na wili naaukake. Mamuli o keia e hiki ana ia oe, a i ole i kau wahine. A i ole i kau mau keiki, e wili no i ka oukou poi mo ka maalahi loa, a i ka ai ana aku. ua lilo no a like me ka aiku'i me ka pohaku. Ma keia mau mea, e ike mai ai kekoa, ka alakaila nei ko kakou mau manao hana ma na mea e maaluhi aku ai ka hana ana. Aole luhi, aole hoopilikia, ua maikai ma na ono apau.

            Eia ma Wakinekona ke kalo ano hou i kanuia, a e hoolahaia aku ana ma keia mua aku, ua like kona hua ana me ka pineki. O ka ai ana o keia kalo ua like no me ke kalo lehua o na Kona. O kona maalahi nae, ma ka lawelawe ana, ame ka malama ana, ua oi aku ka maalahi. Ina e loaa ana keia kalo i Hawaii nei. A ua kakauia aku nei paha e ke Komisina Home o na Hawaii, e hoounaia mai kekahi mau kalo o keia ano, no ka hoomaka ana o ke kanu ana ma na aina ma Molokai alaila e ike hou aku aha kakou e loli loa ana, a maalahi loa ke kanu ana ame ka hoolaha ana i keia kalo.

            O ka'u e upu nei, e hoi na kanaka makua maluna o ko lakou mau aina ponoi iho a e kanu kalo. E hooulu i ai nau ame kou ohana. Aole e luhi loa ana ke kanu ana ame ka malama ana. Aole no hoi e lilo ana i hana nui ka wili ana i kau ai ame kau hoomo'a ana.

            O na aina e haawiia mai ana ia oe, ame kou ohana, e lawa loa ana i ka wai. A ina ua makemake oe e kanu i mau lo'i, aole no e nui ana ka aina, no ke kumu ua uuku no ka aina kanu kalo, aka, e nui ana ke kalo. Ina e loaa ana ia oe he apana aina, he 100 kapuai ka loa ame ke akea, e lawa loa ana e ame kou ohana. Ina hoi ua maka'u i ke anu, ua hiki no e kanu maloo, a e loaa ana no kau ai ame kou ohana, no ke kumu ua nui na ano kalo i hiki e kanu maloo ia.

            O ka hana mua keia e hoohanaia aku ai e na kanaka Hawaii i ko lakou hoi ana maluna o ka aina. Aole o kekahi mau mea e ae, aka, o ke kanu ana i ai nau ame ka ohana, a he hana no hoi i maalahi, aole he nui o ka hana.

            Ina ua makee ke kanaka Hawaii, a ua makemake e ai mau i ka poi, hookahi no alannui, o ke kanu ponoi i kau ai, ame, ka wili ana i kau poi ma kou home. O keia kauka'i na ha'i e hana mai, he hana hoopilikia. O ka hana maoli ana i kau ai, ka oi aku. A in a e kanu ana kela ohana ame keia ohana i ka lakou ai ponoi iho, e ike aku ana kakou, e lawa pono aue ka noho ana o kela ame keia ohana.

            Ina oukou e hele ana ma na Hilo ma Kau ame Kona e ike ana kakou o ka hapanui o na kanaka ma keia mau apaua, na lakou no e kanu mai nei ka lakou kalo, a ua oi aku i kekahi manawa, a kuai mo ka nui loa.

            Aole kumu nui e hiki ai e ku eia mai keia manao. Ina ua makemake ke kanaka Hawaii e hoomau i ka ai ana i ka ai a kona mau kupuna, hookahi no alanui o ke kanu iho i keia ai, ame ka hana ponoi ana i kau ai. O ka lahui ai laiki, e ike ana kakou e hoomo'a mau ana i kela ame keia ai ana, a o ka mea ai poi hoi, ua hiki e hoomo'a elua manawa o ka pule, a ma keia e ike iho ai kakou, ua oi aku ka maalahi o ka poi mamua o na auo ai e ae.

            O ka põe ai uala, o ia hookahi no, o ka poe ai palaoa o ia ano no. Ehoomo'a mau ana i kela ame keia la. No laila, aole kumu nui e hiki ole ai i ka ohana. Hawaii ke hoomo'a i ka lakou ai, a he wili pu no hoi.

            Ho ninau ano nui keia iwaena o ka lahui. Ina e hoomau ana kakou i ke kauka'i ana na ha'i e hana mai ka kakou ai, e lilo ana kakou i poe hoopilikia ia ma keia mua aku. Aole e hiki ia kakou ke manao, e ulu ana kakou, a e lilo i lahui nui, in a kakou e kauka'i ana na ha'i e hana mai ka kakou ai. A aole no hoi he mau kumu kupono, o lilo ai na ha'i e hana ka kakou ai. Ma na ano apau, ua maalahi ka hana ana o ka kakou ai. Ua hiki e ulu ke kalo ma na wahi apau. Ina ma ka lo'i, ua hiki e loaa ka wai, a ina ma ke kanu maloo, e loaa ana na huli e hiki ai e ulu ma na wahi kanu maloo.

            O keia iho la no na kanu ana o ka wa kahiko. Ina ma na aina wai, o ke kanu lo'i no, a in a ma ke kanu maloo, e loaa ana no ua kalo oia ano kanu ana. O ka mea nui o ka hopu ana mai o ke kanaka Hawaii, a lawelawe ma kana mea i makemake ai. A i keia au naauao, e hopu ana paha ma na mea maalahi o ka loaa ana. A ma keia mai lalani maluna ae, e iko iho ai ka mea heluhelu i na ano hooulu kalo ana ame ka hana ana o ka ai lahui o Hawaii nei.

            Maluna o ke ano o keia ai o ka poi, aole paha he kanaka Hawaii a haole paha e hoopaapaa mai ana, a olelo mai aole maikai o keia ai. Ua ike ke kanaka i ai i ka poi, o ia ka ai hehi ekahi ma keia honua. Ua imi na kauka i ka ikaika o keia ai, a ua hoike mai me ka moakaka loa, aole ai i lihi iki aku mahope o ka poi. Ua maikai no ke kanaka ola kino maikai, a ua maikai no ke kanaka ma'i a nawaliwali. Ma kekahi mau halema'i, o ka poi ka ai makemake loa ia. Ina he nui keia ai, a i emi mai kona kumukuai, e ike aku ana kakou i ke kii nui ia mai o keia ai e na halema'i ma na aina e.

 

E Hooikaika Kakou e Hoopulapula i ka Lahui

            I kela pule aku nei, ua hoike mai ka Peresidena o ka Papa Ola, i ka nui o ka poe make i ka mahina mamua iho, a o ka oi o na kanaka Hawaii no. Ua hoike pu mai no hoi oia, o na keiki ai waiu, kekahi mau ola e omiloia nei a oi aku mamua o ke kupono.

            He mea hoehaeha naau maoli no ka lohe mau ana i ka make o na kanaka Hawaii, a o ka oi loa aku o ka ike mau ia o keia, i kela ame keia maka hiki. Aole manawa i loaa ai ia kakou o kekahi hoike, ua oi ae ua make o kekahi lahui e aku mamua o ko na kanaka Hawaii. I kela ame keia malama e ike iho ana kakou, ua oi aku na kanaka Hawaii, oiai nae o ka lahui nui o Hawaii nei o ke Kepani, ua emi iho ko lakou heluua make mamua o ko kakou.

            O keia hoike, ua oi aku na keiki ai waiu mamua o kekahi lahui e ae, kekahi hoike hoehaeha naau. O ka minamina aia i kela ame keia makua keiki. Ua maopopo no nae kahi o ka pilikia, o keia make o na keiki liilii. Hookahi no pilikia nu, o ka malamaia ana. I ka wa liilii loa no ua hawi aku na makua, me ka manao maikai no paha, na ha'i e hanai mai. Aole no paha i malama maikai ole ia kela keiki, aka, ua hawawa paha ka malamaia ana, no ke kumu, o ia wale no ka mea e hiki ai e koho aku mamuli o keia make ana. Aole no ka malam ana, no ka mea, ua hoao no paha kela ame keia mea hanai keiki, e malama me ka hiki, aka, o ka pilikia hui, o ka hawawn o ka malama ana.

            A in a o ia ka pilikia nui o na keiki liilii, alaila e hoao kakou e imi aku i wahi e hiki ai e hoopauia ae keia pilikia nui. Aole paha kanaka Hawaii i ake e hoopulapula ia kona lahui, e hoao ole ana e imi aku i ke alanui e mau ai ka laha ana o keia lahui.

            Ma ka olelo a na kauka lapaau o ke kumu nui, o ia no ka laweia ana o keia mau keiki liilii mai ko lakou mau makuahine mai. Ina o ia kekahi kumu, aole anei e hiki ana ia kakou e komo aku e hoao e hoopau i keia mau hanai. Aole anei e hiki ana ia kakou e a'o aku i na makua mea keiki, e malama no hoi ahiki i ka mahuahua ana ae o ke keiki, ahiki iaia ke ai nona iho, a i ole, i ka manawa e nui kupono ai no ka hanaiia i ka ai? O keia wale no ke alanui e hiki ai. Ina aia i'o malaila ka pilikia.

            Ma ka nana aku o kekahi kumu pilikia, no ke kau ole paha o ka waiu o ka makuahine. Ina o ia kekahi pilikia, a ke manao nei ko oukou meakakau, he kumu nui keia, aole anei e hiki ana ia kakou e alo aku i kela makuahine opiopio, i na alanui e hiki ai e loaa he manaolana i kela keiki liilii? Ke manao nei au e hiki ana in a e hoao kakou e ka lahui, e imi i ka mea e hooemi iho ai i keia heluna make o ka lahui.

            Eia na ai maikai iloko o na hale kauka e hiki ai, e hanaiia aku i na keiki liilii. O ka waiukia (waiukini) kekahi ai maalahi a na makua e hanai ai. O ka pilikia o ke auo o ka hoohui ana me ka wai. I kekahi manawa, o ka wai anuanu ka wai kupono no ia keiki a i kekahi manawa o ka waiwela ka wai kupono. I kekahi manawa, e hoohuiia keia waiu me kekahi mau mea hou ae. He mau mea ano nui keia. A in a kakou e imi i'o aku ana, ke manao nei au e hiki ana e loaa ke ana e loaa ai ka lanakila i ka kakou mau keiki liilii.

            O ka waiu pip kekahi ai e haawiia nei. He waiu maikai ke ku i kahi o ka maikai. Ua hoike mai na kauka lapaau, o keia ka waiu hoopilikia loa, ke maikai ole ka hanaiia ana, no ke kumu, he komo ka ma'i akepau iloko o keia waiu. Mamuli o keia ma'i, ua lilo kekahi mau pipi i mea maka'u loa ia. Aka, in a aole he waiu e ae e loaa ana o keia iho la ka ai, a ma ia wahi, e imi aku i ke kumu e hiki ai e loaa ka lanakila i keia keiki.

            I kela mau helu aku nei, ua hoike aku ko oukou meakakau, o ka waiu kao paha ka waiu oi aku o ka maalahi, no ke kumu aole e hiki e ola keia ma'i iloko o ka waiu kao. He holoholona hiki wale no keia ke malamaia no kona waiu. Ina he makuahine kekahi i hiki ole e loaa ka waiu ma kona umauma, e pono no kela makuahine e malama i mau kao waiu no kana mau keiki. Aole luhi nui o ka malama ana i keia mea o ke kao.

            Eia kakou e ka lahui ke komo nui nei iloko o na ahahui like ole. Ina o kekahi hana nui ia a na ahahui e hana ai, o ka imi ana i mea e a'o aku ai i na makuahine, i ka malama ana i na keiki ai waiu, ke manao nei au e loaa ana he mau pomaikai oi aku i keia la.

            Nolaila, ma na ano apau, aole kakou e ka lahui e pono e haawi hou na ha'i e hana ka kakou ai. E mahi kakou, a e wili i ka kakou ai, no ke kumu, o ke alanui wale no keia e hiki ai ia kakou ko ai i ka ai emi a maemae.hui. Aole keia he hana nui na na ahahui e hana ai, no ka mea, he mea keia e hoolaha ai i kou lahui. Ua oi aku keia mamua o na mea e ae. Ke manao nei au, e pono no na ahahui e nana iho iloko o ka lakou mau papahana, a e kokua aku i na makuahine i ka malama ana i na keiki liilii.

            Eia ua haole ke imi mai nei i mea e ola ai ka lakou mau keiki, aka, o kakou nae, ke hoohemahema nei kakou i keia alanui e omiloia nei ka hapanui o keia lahui. Aole keia he mau manao hakuepa, aka, he mau mea i'o. He mau mea e hoeaeha mai ana i ka naeu, a he mea no hoi i hiki e hoopauia, in a ka lahui e komo mai ana e kokua.

            Aole hoopaapaa ana maluna o ka mea oi aku. O ka waiu o ka makuahine ka ai oi aku, aka, i kekahi manawa, aole e loaa ana ka waiu o keia makuahine, a ma ia wahi, heaha ka mea e hana aku ai? Hookahi no mea e hanaia mai nei, o ka waiu e loaa ana me ka maalahi. O keia no ka waiu kini. A he nui na rula e hooponoponoia ai keia waiu. O ka kekahi o ka wai wela, a o ka kekahi o ka wai hu'ihu'i no. Ua ola no kekahi mau keiki i hanaiia i keia waiu, a e ola aku ana no ma keia mua aku, aka, o ka hapanui nae ua make, a no kela hapa i make aku ke kumu o keia mau oleloa'o. Aole no hoi he a'o ana aku i ka poe no i makaukau i ka malama ana i ka lakou, o keia mau oleloa'o i ka poe i hemahema maoli no ka malama ana. Ina aole e hiki ana ia kakou e ka lahui ke hoola i na keiki hanau hou, pehea la e hiki ai ia kakou e hoopulapula i keia lahui.

            He ninau ano nui keia, a e pono no e noonooia mai e ka poe i komo aku ke aloha i ka lahui. Aka, aole nae he ninau i hiki ole e paneia, a i ole e hoohana aku paha i na mea e hoopauia ai keia pilikia. Ua nui na alanui e hiki ai e loaa na manaolana no keia mau keiki hanau hou.

            Eia ke Komisina o na Home Hawaii ke nana mai nei i keia mau mea, a e huli aku ana lakou i na alanui e hoopauia ai keia pilikia nui o ka lahui. Ua komo keia manao iloko o ke Alii Kuhio i make aku, a ua hoiki mai no oia i kana mea i makemake ai e hoohana aku. O ia no, i ka manawa e hoi aku ai na kanaka ma na aina hoopulapula, e komo aku na alakai e a'o i na makuahine i ke ano o ka pilikia e hoea mai ana, a e kokua aku ma kahi o ka hiki.

            He hana nui keia, aka, he hana maalahi wale no nae, ina e like ana ka manao o ka lahui. Ua hala aku paha ke kumu hookahi i hiki ole ai ke hoopau loa ia keia pilikia, i ka manawa i hoopauia ai ka rama. Na ka rama i ai aku ka loaa a na makua i na la e holoawai ana ia mea, i keia la, ua hoopauia, a ua hala aku ia kumu hoopilikia nui. Eia na makua ke malama mai nei i na loaa, a ke hanai mai nei i na keiki i na mea kupono. Nolaila maluna o ia alanui o ka pilikia ua hoopauia, a ua hiki e lawa na keiki mamuli o na loaa a na makua.

            Hookahi wale no alanui o ka pilikia i koe, o ia no keia mau mea i hoikeia ae la maluna. Ua hoike aku nei au, he mau mea hiki wale no ke hoopauia, no ke kumu o ka naauao o ke alanui e hoopauia ai na pilikia apau o keia noho ana. A ma ia wahi, ua loaa wale ka naauao i ka poe e makemake ana e loaa. Ua hiki e loaa wale mai i ka makuahine, e ake ana e loaa ke ola i kana keiki mamuli o ka hele ana aku e noi i ka ahe i ike. Aole paha e hiki kakou o ka lahui e manao iho, ua makemake na makua e make ka lakou mau keiki liilii, aole loa. Aka, ke holomoku nei i ka make, he heluna nui o na keiki liilii, a ke kunana aku nei kakou.

            Eia mai no ia mau wahi hookio maikai maluna o ka aina o ka Hui o Cooke ma. Ke anaia mai la ia wahi, me ka manao e lawe no ke Komisina. Ke loaa keia mau aina i wahi hookio wai, e maalahi loa ana ke kii ana o kela mau wai e kahe wale la no i ke kai. He mau hoailona keia e hooia mai ana, no ka hiki e mahiia kela mau tausani eka o Kalamaula, a in a e nui loa ana ka wai, e loaa pu ana no Palaau ame Hoolehua, na aina helu ekahi maluna o ka Mokupuni o Molokai.

            Aole ka lahui e maka'u ana no ka pono e hanaia mai ana e ke Komisina o na Home Hawaii. Ma ka nana iho, ke hanaia nei ka hana me ka nana mau ana i na mea e pomaikai ai ka lahui. Aole no hoi e hiki e komo iho ka maka'u iloko o ka lahui, no ke kumu ua paa ke Komisina maloko o na lima o ko lakou poe ponoi. He manaolana nui no ka pomaikai o ka lahui ma ua ano apau!

            Ua hoomaka ke anaia ana o na aina o Meyers ma e makemakeia nei e lawe mai no ke Komisina Home hawaii, no na lua hookio wai. He mau wahi keia aia mauka loa o ko lakou aina, a ua kokoke aku i kahi o ka wai e makemakeia nei e kii, ka wai o Waihanau. E eliia ana malalo aku o ke kuahiwi a lawe mai i kela wai a hookio iloko o na lua i anaia mai la.

           

Na Anoai

            Minamina wale keia mau la ua o Molokai, aole i paa na luahookio wai. He mau miliona kalani wai kela e kahe wale la no iloko o ke kai. He mau hoailoha nae e hoike mai ana, ua waiwai keia oni ana, e kii i keia mau wai no na meakanu, ame na holoholona a na kanaka e hoi aku ai e noho ma Molokoai.

            Iloko o na pule pokole wale no e makaukau ana na aina o Kalamaula, no ka hoi ana aku o na kanaka. Ke kuai nei na kaa huki kumulaau, a e lilo ana na na Komisina no e hoomaemae na aina pili kahakai o Kalamaula. He mau aina waiwai nui. Ina e loaa ana ka wai, aole mea i koe o ka ikaika wale no o ke kanaka.

            Ua komo aku nei ke koi a na Komisina, e weheia o Panaewa ame Keaukaha. Ina e loaa ana kekahi mau dala i keia malama aku, e hoounia ana na anaaina e hoomaka i ke ana ana. Ina e loaa ana keia mau aina, ua loaa na pomaikai i na kanaka o Hilo, a ma ka nana aku e nui ana no ua kanaka e noi aina mai ana.

            Ke ulu nui mai nei ka ninau kanu maia ma Waiakea. Ma ka makou nana aku ua oi aku ka pomaikai o ke kanu maia mamua o ke kanu ko. I keia la, ua lawa ka ike aua iho i na hana apuhi a na hui mahiko, e hoopilikia mai nei i ka poe home hookuonoono, ma Waiakea. Aole oe i ike aku i ke kaupaonaia ana mai o kau mau ko, a aole no oe i ike aku i ka hanaia ana mai. O ke kanu maia hoi, ua ike oe i ka manawa e oo ai kau maia, a ua ike oe i ka helu iho ehia la au ahui i lawe aku ai e hoolilo. Aole he mau hoopilikia wale ana mai. Hookahi no au kanu ana, o ka ohi wale no kau i ke oo ana o na ahui.

            He mea hoopilikia maoli no kela o ke kauoha aku o ke aupuni i ke kanaka home hookuonoono e kanu i ka lakou mea i makemake ai, a i ka ulu ana aole ke aupuni i ku aku a kokua i kela kanaka i kona manawa i hoopilikia wale ia mai ai e ka hui mahiko.

            He mau haawina nae keia e a'o mai ana ia kakou, aole e ae aku i ke aupuni e hookikina mai ia kakou e kanu i ka lakou mau mea i makemake ai. Ma ka hoolohe wale aku i ka poe i hele aku nei o nana i na hana ma Waiakea, ua nui i'o no ka pilikia o na kanaka Hawaii i hoi aku ma keia mau aina.

            Ina o kela mau oka ko i kanuia ai a he mau eka maia, iha i keia la ke kani nei ka aka a na kanaka ma Waiakea. Aka, e hoomanawanui. Mai ae oukou e lilo ko oukou aina i ka hui mahiko. Ua oi aku ka pono o kanu i kekahi mau mea e ae.

            Ua nui na koi i loaa mai nei no ke kanawai hoopulapula. Aole kope o keia kanawai i pa'iia ma ka olelo Hawaii, aka, he mau unuhi nae i hanaia ma luna o na wahi ano nui o ke kanawai. O na rula hoi a ke Komisina aole no i pa'iia keia mau mea.

            I ka loaa ana o na paipuwai e hoomaka koke ana no ka hoomoeia ana o na paipu, a e loaa ana no hoi ia hana a na kanaka ma Molokai. Ikaika na hana e hookoia aku ana i keia mua koke iho.

           

Moolelo o ka Halawai

            20 a na Komisina

            Malamaia Jan. 31, '22

            Ma hope o ka hoomalu ana a @ nahoomalu, ua haawiia aku i ke @ maliiwahine Alii, na Olelo @ no kana kane, i hooholoia e ke Komisina ma ka halawai o Ianuari @

            Ua heluheluia ka moolelo o @ wai i hala a ua aponoia. Ka @ keia i malamaia ma ka la 24 @ ari, 1922.

            Ua hoiki mai o Kakauolelo @ ua hoolawaia aku na lala o ke @ na me na kope o na hana a ke @ na ame na loaa, mai ka hoomaka @ ahiki i ka pau ana o ka makahiki @ hala aku.

            Ua heluheluia mai he leka mai @ Elwood Mead mai, maloko olaila @ ke mai ana oia i kona makahei @ na hana a ke Komisina, ame @ hoike pu mai i kona makemake @ mai, a ua waiho aku oia i kana @ na mana hooko o ke Kula Nui o @ poni uo kona hele mai i Hawaii @

            Ua hoike pu mai no hoi o @ ua pau i ke anaia ka loihi o ka @ paipuwai no Molokai, a ua @ no ke kohokoho na paipuwai @ kemakeia.

            Ua hoike hou mai no hoi o Cooke @ hoomaka la o Lyman e hoomaemae @ ua aina no ke komo aku e mahi @ manao oia he mea kupono e kuai @ kaa huki palau o na ano hou.

            Ma ke noi a Dunean i kokuaia @ Akana, ua kauohaia ke Kakauolelo @ hoolaha aku no ke kohokoho ana i ke kahi kaa o ia ano.

            Ua hoike pu mai no hoi o Cooke ma nui ke kuhihewa o kekahi poe ma Molokai no keia hana a ke Komosina a ua lilo aku na lyman e hoopau keia mau pohihihi.

            Ua hoike pu mai ke Kakauolelo @ kakau aku oia i ke Kakauolelo Ka@ aina e noi aku ana e haawiia @ Messrs. Davis ame Mendenhall i Hawaii nei, a ua kuka kamailio pu @ me Col Bridseye, a ua kakau pu @ oia i ke Kakauolelo Kalaiaina he @ pilikino no keia ninau.

            Maluna o ke noi a ke Kakauolelo ua noi mai o Dunean a ua @ mai e Akana, e hoopiiia ae ka uku @ ke kakauolelo a ke Komisina mai i $150 o ka mahina a i ka $200 o @ mahina, a e hoomaka ana keia @ mai Feb. 1, 1922 aku.

            Oiai aole he hana i koe ua hoopane ia ka halawai ahiki i ke la l o @ 1922.

            GEO. P. COOKE,

            Lunanui Manahoko âme Kakauolelo

            Ua ikeia aku ke Kamaliiwahine @ nemake e noho ana me ke Komisina na Home Hawaii, ma kona kulana @ misina. Ae, aole no e pho ana na @ naolana o ke Alii Kuhio, uo ke @ eia no kona hoa pili o na la i hala @ ke hana ne i i ka hana, ma kahi i @ hoia iho eia. He nui ka hana no @ pono o ka lahui i alohaia e ke Alii Kuhio, a ma keia mua aku, e ike ai @ lahui i na pomaikai i hoomaopopoia ke kanawai hoopulapula.         

            Ma ka nana aku, e lilo ana ua kanaka o Molokai i poe hoopomaikai nui @ e keia kanawai hoopulapula. Nani @ ka nana ana iho i kekahi poe i ka ikaika i keia kenawai i na la mua kona hoomaopopoia ana, a i keia la ku mai nei me na leo nui, ua maikai keia kanawai! E ka lahui, e nana @ ka makankau, o lilo paha i mau @ e pelo mai ana ia oe.

            E HOOMAKAULII

ma o ke kuai ana i kau mau

meaai ma ka

BAILEY'S GROCETERIA

ma ka Makeke Aala

 

O KA HOEA ANA MAI NEI NO LA

48c --- Waiubata Nukilani --- 48c

Ua hiki ia makou ke hooiaio o keia waiubata maikai loa e kuaiia nei ma Honolulu nei.

Kini Waiu Kalima Carnation Nunui….$1.40 no ke Kakini

Kini Waiu Kalima Federal Nunui…….1.30 no ke Kakini

Kini Waiu Kalima Milk Maid Liilii….   .60 no ke Kakini

Kini Waiukia…………………………. 2.25 no ke Kakini

Kopaa

17 Paona o ke Kopaa Keokeo Helu Ekahi i ka ……….$1.00

O NA MEAAI E AE APAU UA LIKE NO KE EMI O @ KIPA ANA MAI HE MEA IA NANA E HOOEMI MAI I KOU LILO.