Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXI, Number 5, 3 February 1922 — Makalei, ka Laau Pii Ona a ka I'a o Moaula-Nui-Akea i Kaulana He Moolelo Kahiko no ka Huli Koolau o Kailua ame Waimanalo, ka Nanea o ke Au o ka Manawa [ARTICLE]

Makalei, ka Laau Pii Ona a ka I'a o Moa-ula-Nui-Akea i Kaulana

He Moolelo Kahiko no ka Huli Koolau o Kailua ame Waimanalo, ka Nanea o ke Au o ka Manawa

(Hoomauia mai kela pule mai.) Ia Kahinihiniula i haalele aku ai i ke kupunawahine, ua hele mai la oia elike me ke kauoha ahiki i Kawainui, ike mai la oia i kona mau hoa paani iloko o ka wai, na kane, no hoi me na wahine iloko o ka loko, e hana ana i ke koena limu i koe o ka loko. Hele aku la oia a kokoke i ia maka-ha, noho iho la ilalo me ka huli o ke alo I ka loko, a kukulu iho la i ka laau makalei mamua o kona alo, o ka wa no ia o na mea apau i ike mai ai i ka mahiki o ka i'a ma o a maanei apuni ka loko. Kukulu iho la i ka laau Makalei mamua o kona alo, o ka wa ia o na mea apau i ike mai ai i ka mahiki o ka i'a ma-o a maanei apuni ka loko, elike me ia a kakou i ike ae nei mamua, a puka ai hoi na papaolelo a ke kane me ka wahine. Ia Kahinihiniuia e noho nei, ke nana nei oia i ka loku o ka i'a me he pakaua la, nolaila, hoomanao ae la oia i na olelo a kona kupunawahine, ame na kuhikuhi i ha'iia mai iaia. I ka i'a i pii mai ai a lipo mamua o kali a ia nei e noho ana, ike aku la keia i ka makolu o ka i'a, aole i li'u iho, emi aku la a nalowale, aole i li'uli'u iho, hoomaka hou mai la ka o-le o ka i'a a wili poepoe ae la me ka niniu iluna o ka iliwai, ahiki mamua o kahi a ia nei e noho nei, a meha iho la, i ke kolu o ka manawa a ka i'a i loku ai a meha, a li'uli'u, hoolili hou ae la ka i'a iluna, a pii hou mai la ma kahi a Kahinihiniula e noho nei, me ka moe loihi ana me he kaula la; i kea wa oia i ike aku ai i na hoa moku limu ona e hoi mai ana no kapa o ka loko, na kane me na wahine, a ke hookani nei i ka nui o ka i'a o ka loko. I ka i'a e koiula nei me he puki la, ahiki mamua oia nei, o kona wa no ia i ku ae ai iluna, me ka hapai pu ana ae ia Makalei mamua o kona alo, a kaha mai la hele no ka makaha o ka loko. Ahiki o Kahinihiniula i ka makaha, ku iho la oia nana i ka loku a ka i'a, a hoopuka pahemahema ae la i keia mau olelo: "Kamalii, e hoi kakou iuka o Makawao, i ha wao laau a Kahinihiniula, le'a ka paani ana me ka hoa kamalii." I ka pau ana o ia mau olelo, a'e mai la oia mawaho o ka loko, a hele mai la ma ha'i o kahi a ka wai e kahe ana, mai ka makaha mai o Kawainui ahiki keia i ka huina wai o Makawao. laia nei e hoi nei ma ha'i o ke kahawai, aole oia nei huli ihope e nana ai, a ike aku la hoi i ka uhai mai o ia i'a mahope ona, ua mau nanea loa keia i ka hele, a ku ana i ka huina wai o Makawao me Maunawaili, nana aku la keia i ke kaulupali e ku poai mai ana i kahi i ku ai o kahi hale o laua nei, huli aku la ke alo o Kahinihiniula no Makawao, hoi pololei aku la keia ma ha'i o ke kahawai, ahiki i ka mapuna.

laia nei i hoea aku ai, ike aku la keia i ke kupunawahine e noho mai ana maha'i o ka mapuna, hele pololei aku la keia a ku mamua o ke alo o ke kuku. Lalau mai la o Niula i ka laau a paa i kona lima, oniu ae la oia ia Makalei maluna o kona poo no ekolu manawa, a ho'iho'i iho la mamua o kona aIo, olelo mai la i ka moopuna: "Ua noa ae la ko kauoai akua e kuu moopuna, noho iho ilalo, hoomaha, a pau kuu hana, alaila hoi kaua i ka hale, aole oe e ai ana i ka luhi o ko kapuai wawae i keia la, na na kini o ka po e ai mua, a noa ia lakou, alaila ai aku kaua, a ulu ka niho i kau loaa; no ka mea, ua hoolohe oe i kuu olelo, a o ke akua no ka mea e pono ai.

"Aole oe e ike ana i keia la, apopo ike oe, a ai no hoi ka waha i ka mea i luhi ai, a o ia iho la no ka uku e ka moopuna la, o ka pomaikai iho la no ia o ka hoolohe." I ka pau ana o na olelo a Niula, ku ae la oia iluna, hele aku la ahiki ma kahi a ka wai e huai mai ana, noho iho la oia ilalo, me ka paa ana ia Makalei ma kekahi lima, hapai ae la oia i keia mau huaolelo, kahukahu i kapaia e keia lahui he pule, a he mele hoi. A lulu ka iako pala ehe ke ono. Ke kai lena i ka piko o Kahikapoo, O ka aoa la i Nuumea, I Moana-nui akea, I Makawao la kapu ai, I ka loko i Halauwai la, Kaina ma-i. Ka'i mai a kumu, ka'i mai e ulu, Ka'i mai puupuu, ka'i mai la'ola'o. Ka'i auna mai! O hooku-ku, o hoona-na, O hoeu o hoomalana, O Inana o mahikihiki, O panau o Miki o kolo, O hookolo ka pili a Makalei. O hookolo ka pili a Makalei, Ku-lia i ka nuu, A papa a hoho a lele, Amama ua noa lele wale ho-i.

Papale ae la kekahi lima ona i ke kawela o ka maaahihi e luhe iho ana maha'i o kaha a ka wai e huai mai ana, a kukulu aku la ia Makalei ma kekahi wahi kuono, o kekahi poo o ka laau iluna o ka iliili, iloko o ka wai, i kona ike ana, aohe hana i koe; nolaila hookuu iho la oia i kawelu o ka mauhhihi ana i pale ai, a luhe iho la iluna o ka ili o ka wai elike mamua, a halo iho la. O ka ihi kapu a ka wahine, E kapok olalo ia oe. Huli mai Ia oia hoi no kahi a Kahinihiniula e noho ana, olelo aku la i ka moopuna: "E hoi kaua e paina, ua pololi, houpolewalewa mai la ka luahine." Ka, mau no ka liua iaia nei, a pehea hoi o you e kuu ipo honihoni: Eu ae la ka moopuna, a hoi aku la laua nei ahiki i ka hale, kii aku la ka moopuna i kahi hulilau a kuu iho la ilalo, lawe mai la mamua o ke kuku, a panee mai la i ka umeke poi, kahi pa kukui inamona, ke kipe luau o ka mapuna, ka popo aheahea me ke ananu i pahola ia; ka wili o ka i'o kala i kaluaia a mo'a, ua hele kela a lelo. Auwe ka ono e! Ia laua nei a makaukau ana e ai, lohe aku la laua nei i ka walawalaau leo kanaka, me ka maopopo o na olelo e kamailioia ana: “E awiwi aku kakou ahiki i ka hale, aia ke makaukau mai la ka papaaina a Kahinihiniulaokalani, o pule e mai auanei hoi ke kupunawahine; kapu hoi, kakou e komo iloko." I ka lohe pono ana o Kahinihiniula i na olelo i kamailioia, pane aku la oia i kona kuku, "alia kaua e ai, e puka ae au iwaho e nana ai i keia poe, anoai o'u mau hoa paani paha, ua ha'oha'o no ko'u hiki ole ana aku nei i ka hana a makou, nolaila imi mai nei."

Olelo mai la ke kupunawahine: ''Aole ia leo au e lohe aku la he kino elike me kaua nei, aka, o kini ia o ko kupunawahine, i hele mai la e ho-au i ka loko o kaua, a noa ia lakou; nolaila, noho iho, e amama a’e au i ka noa:” Pule iho la ke kuku apau, paina iho la laua a maona, olelo aku la ke kuku: “Maona iho la e ka moopuna ea, haule aku iluna o ka nu’a moena hookaakaa, i hiamoe ho no ia ea, ua pohu oloko.”

Ae mai la ka moopuna, haule iluna o ka nu’a moena, ke mookanale’o nei o Kahinihiniula, me ka nana ana aku i ka hana a ko kuku, o ia nanea ko Niula i ka hana i wahi palau moena, a li'u wale, ano mai la, ka hiamoe o kona hina iho la no ,ia hiamoe. Oiai o Kahinihiniula i ike mai ai i ka hiamoe o kona kuku, noho iho la oia a li'uli'u, ala ae la a ku iluna, nihi aku la me ka malie a puka iwaho hele aku la a ku ma ka hakala o ka hale, noonoo iho la i kana wahi e hele ai, a hooholo iho la i kona manao e pii no iuka o Maunawili e kali ai a hoi mai kona mau hoa paani, o kona kaha mai la no ia hele. E waiho kaua e ka mea heluhelu ia Kahinihiniula, ke hele la i ki-ke a ka wawae i ka hookapalili a ke kino, a e hoi ae hoi kaua i ka loko o Kawainui, kahi o ka hana i paina wahi i'o puaa. I na mea pau i pae mai ai i ha'i o ka loko, pa-e no ka leo o ke kahu loko: “Hoomanawanui hoi ke koupu o kahi kapa maloo, a loaa mai hoi kahi mea hou o ka wai, elike me ka leo kauoha a ke Konohiki, nolaila o oukou no hoi na pa’i.” Kahea aku la oia ia Nihi ame Nihiole, kona mau hoa aina ame na hoa kalua puaa o laua, e kii i ka upena. A paa ka upena i ko lakou lima, hele mai la a iho iloko o ka wai ma kahi a ka poe moku limu e kuku nei, a mamuli o ka ike o Paku'i ame na mea apau i ka nui o ka i'a o ka loko, olelo mai la o Paku'i:

“Mai hele loa aku oukou iwaho, au iki aku no oukou a kuu mai i ka upena, i pee i ha’i na aukuku, o ka i’a hoi kena o ka loko o kana iho, ua pau mai la ka limu i ka mokuia e oukou, aohe ona hale e malumalu iho ai, a ua ike pa ae nei no hoi kakou apau.” No keia mau olelo a ke kahu loko, he hooko hoi ka na lawai’a, ku aku la lakou a manao iki mai kapa mai, alaila wehe ka upena, kuu iho la a kau na aukuku i ha’i.

Oiai na’e ka upena a kou noi, aia ka poe pa’i ma kela ame keia aoao o na aukuku Ke noke la i ka po’e i ka wai, a o ka ale o ka wai o ka puewai o ka lima a ka poe kipuku e po’a nei, ke hele la ia ale wai iloko o kahi e hoopuniia ana e ka upena.

I ke kau ana o pa aukuku i kula ia wa i pa iho ai kekahi wahi onini makani aheahe iluna o ka iliwai, e aleale nei, a hoolili au la ka wai me ke i’a la, e loku ana iloko o kahi i hoopuniia i ka upena, hooho ae la apau: “Auwe no hoi ka i’a e!”

Aia ka poe iloko o ka wai mawaho mai o ka upena kahi i ku ai, a eia hoi ko kula poe ke kaki nei i ka upena, e kekahi poe ma ka , a o kekahi ma ka alihi pohaku, i ka aneane ana aku o ka upena e kokoke i kula, ke nana nei ka poe mawaho mai o ka upena, aohe wahi mea a ike wahi i'a la iho i ka pili mai i ka upena a i ole ia holoholo mai a hoi, he oki loa. O ke kahaki i papa olelo ai me ka wahine, hula ae la oia a olelo aku la i kona mau hoa e ku pu ana: "O keia nui i'a ka hoi i hooili mai nei, a nalo

honua, aohe wahi mea ka hoi a maaloalo mai." I mai la kekahi: "O ia hoi ka kakou e nana ae nei aohe i'a la!" "'Ae," wahi a kekahi. "Aohe i'a, anoai aia i ka makaha." I ke kau ana o ka upena i kula, ku iho la na mea pau me ka manao kahaha, aohe leo pane, o ke kahu loko Paku'i ka mea i olelo ae: "Kei ka hoi ke kupanaha oka i'a, i ko kakou ike pu iho nei no ka hoi, a o ka nele iho la no ka hoi ia, ohi ka upena e hele iwaena e apo ai, anoai, aia keia nui i'a iloku iho nei iwaena." Au aku la na mea apau no waena o ka loko, wehe ka upena ke noke la na pa'i ma o maanei, a hui na aukuku, o ka hele ia apau ka upena, i ke apo, aole no. Mamuli o keia nele, ua lilo ia i mea hune na keia lehulehu, i ikemaka i ka i'a, o ke kena n oka ke kahu loko, o ka hooko no hoi ka ka poe lawai'a, o i noke aku i ke kuu a mauha na wawae i ka au, hele ae la kahi mahina a puahilo, alaila olelo mai la o Nihiole ia Paku'i: "Auhea oe e kuu haku aina, e hoi kaua i kula, anoai ua hewa oe, i huna ai ke akua i ka i'a o Kawainui nei, aohe i'a e loaa ia kaua o ka ili ke anu, o ka wawae ke oopa, aohe mea loaa ia kaua. Aia ka i'a la ke moe mai la i ka poli o Hauwahine, nolaila e hoi, mai hooluhi oe i na kanaka o ko aikane, ua ike oe, he makee oia i ke kanaka; ua lawa no na kanaka o ke alii a kaua i na puaa momona e moe mai la i ka imu, ua mo'a, lilo kaua ianei, ai mai auanei ke ahi i ka ke kanaka wahi, hoi kaua a kula alaila noonoo, imi i ke kumu kahi i nele ai kaua i ka momona o Kawainui nei i keia la."

I mai la o Paku'i: "Ua pono kau olelo, e hoi na mea, apau, e hele wale no i ka la o ka paoa, aole e loaa, hoepa no hoi keia i'a i ka ikemaka iho nei no ka hoi o kakou, a o ka nele iho la no ka hoi ia; nolaila e hoi kakou.''

Huli mai la na mea apau no kula, kaula'i ka upena, hume kahi malo maloo kau kahi kihei, noho iho la e hoopumehana i ka la, ka ili o ka lawai'a paoa, hoanuanu ili o ka hele maunu. Hoomakaukau ka ai; hua'i no hoi ka puaa, a mamua o ka makaukau ana o ka papaaina, hiki mai la o Ahiki, ke Konohiki, hele mai la oia a hui me Paku'i, olelo mai la: "E Kane, pehea, ua mahuahua iho nei kau wahi hauna o ka loko o ke 'lii, i kuu iho nei na ko kaua mau kanaka, i mahuahua kahi puolo i ka lima e hoi ai i kela uka maulukua?" Olelo mai la o Paku'i: "Auhea mai oe e ke 'lii, aohe a kaua i 'a, o ka wai e lana mai nei ame ke kuauna o ka loko, o ko kaua ia, o i noke iho nei makou i ke kuu apuni ka loko, aohe wahi i'a hookahi i loaa, oiai nae na ike na mea apau i ka i'a e lele makawalu ana iluna o ka wai, me he pakaua la apuni ka loko i kuu aku nei ka hana, aole hookah wai i’a i loaa, o i noke aku nei i ke kuu me na kanaka o kaua a mauha na wawae i ka au, i ke poho o ka lepo o ka loko a. "Aloha ae no hoi au, I ko'u hoa pa eheu (pokii), E ana na pilikia nui, Liilii ia mea i ka manao; He manao paa no hoi ko'u, A owau me pua kailima, Ana ole a o Li'a i ke anu; I ka nui pakela piikoi, No Puna ke anu i ikeia, No ka wai hinano i na pali, Aia i ka pali lauae, I ke ahi kau o Aneki. Leoa i upa." (Aole i pau.)