Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXI, Number 4, 27 Ianuali 1922 — Page 2

Ka Nupepa Kuokoa

KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.

 

He Aoao Keia i Hookaawaleia no na Mano o ke Komisina o na Home Hawaii, Hoopulapula Lahui

KE OLA MAMUA, MAHOPE KA HOOPUKAPUKA

 

 

NA KOMISINA

 

W.R. FARINGTON, LUNAHOOMALU;

J.K. KALANIANAOLE, LALA;                             RUDOLPH M. DUNCAN, LALA;

AKAIKO AKANA, LALA;                                     GEO. P. COOKE, KAKAUOLELO

 

Meakaku Nupepa, mahalo o ke Kakauolelo,

JOHN H. WISE.

 

 

Mahalo o ka lokomaikai o ka ona o keia Nupepa Kuokoa. L. A. Thurston (kakina), un haawiia mai keia ao ao no na manao piki i na nana a ke Komiaina Hoopulapula Lahui Hawaii. Nolaila e loaa ana he mau Ma keia aoao e iko ai ka poe heluhelu i na hana na makemake, ame ka hoolala ana no ka hoomaka ana o na hana maluna o ka Mokupuni o Molokai. Ua hamaua no hoi keia aono no na ninau piki i keia hana mai na Hawaii mai, e makemake ana e ui i ke Komisina no na mea like ole i makemakeia e ninau mai.

 

Ka ke Alii Kalanianaole i Makemake Ai

 

I na la i manao ole ia ai e hele e ana ke Alii Kalanianaole, ma kela ala hoi ole mai, ua hoike mai oia i kona makemake e hoi i Molokai, a e noho pu me na kanaka Hawaii, e hoi aku ana maluna o kela mau ana. Iloko o keia makemake ona, ua hoike mai oia i kona manao malia paha o lilo no hoi kana mau ao ana i mea e hoolohe mai ai na aina kekahi poe, a ma ia alanui e hiki ana e loaa na pomaikai i na kanaka Hawaii i makemake e loaa na @ kahi e ku ai ko lakou mau wawae.

I loko o ia mau la, aole no i maopopo lea loa ka loaa koke o ka wai ame no @ala o hoomaka ai na hana. Ua hoike e mai nae kona manao ame kona hilinai nui ana, aia no he mau manaolana ana, ma ka aoao o ka lahui, ina lakou e hei ana maluna o na aina i hookaawaleia no lakou. A mamuli o keia hilinai, ua hoike e mai no oia i kona makemake e hoi maluna o kekahi o keia mau aina, a e lilo i mea ao mai i kona lahui, ma na mea a lakou i ma kemake ai. Ua hala e aku la nae oia, a ke ku nei keia makemake ame keia iini ona, a na kakou e ka lahui e hooko aku ma ko kakou aoao.

Ua kamaaina kakou o ka loaa ana mai o keia mau aina, ke alanui e hiki ni e hoihoila na kanaka Hawaii maluna o na aina, a o kaawale mai ai mai keia noho ana maloko o na hale hoolimalima ame na @umi@ i hiki ai e loaa ko ola kino maikai.

Iloko o ke kanawai aina hookuonoono e ku nei maluna o na buke kanawai ua hiki loa ia kakou ke ike iho ina e mau ana ka haawiia ana o na aina aupuni elike me ia, e hoea mai ana ka la e pau loa ai na aina, a e nele ai na kanaka Hawaii, na kanaka hoi no lakou keia mau aina. I keia la ha ike kakou ua nui na aina i hawwiiaa ma ke ano hookuonoono, i lilo aku mai ke aupuni aku, a ke paaia mai nei e pa kanaka o ko na aina e, i hiki ole e loaa na aina malalo o keia kanawai. Aka, i ka loaa ana o ke kila i nana i noi mai i ka aina, ua hoolilo aku oia i ka mea dala i hele mai e @uni. Aole nae e hiki e loaa kela ana i kela dala, ina aole i haawi mua ia aku i kekahi kanaka kupa Amerika. A no ia kumu, ua lilo keia kanawai hookuonoono homo i alanui o lilo ai na @iua aupuni iloko o ka malu o na kanaka o ko na aina e, a me na ahahui nunui.

Aole no i poina ia kakou na moolelo o ka haawi aina o Waiakea. I keia la ke hoomanno nei kakou i ka nui o na Kanaka Hawaii i koho apaha aina. I keia la, ua haalele mai kekahi kapanui a kela poe@anaka, a ua hilo aku kela @ a@ i kekahi poe okoa aku. He aui na kumu o keia lilo ana. O kekahi o ka lawa ole o na kanaka Hawaii i ke dala, aole e hiki e uku aku i na uku hapa-makahiki. Aole e hiki e hoolawa aku i ua dala uku auhau. Aole no hoi e hiki e hoohana i kela mau olina, no ke kumu ua nui ka lilo no na kanaka hana.

I keia la ke uwe mai nei na kanaka i lawe i kela mau aina, no ka hiki ole, e ukula aku na koi like ole. O kekahi pilikia nui, ua hiki no hoi e loaa. Ke kanaka hana i ka hui mahiko o Waiakea, a ke uku nei lakou he $1.10 wale no o ka la hana. Aka, i ka lawelawe aha mai nae i na apana o na kanaka e noho ana maluna o ua mau aina la, ua kaki mai la lakou he $3.50 o ka la. Ina ho hoi o ia ka uku i na kanaka no lakou ka aina a e noho hana aku no hoi lakou mahalo o ka hui, Ina la hoi ua paa no hoi, kahi hana, aka, aole kalou @ ae mai ana e hoohanaala ana e lakou o ka uku, he $1.10 wale no.

Ma keia kakou e ike iho ai, aole he mau manao maikai iloko o ka poe o kela nui mahiko, no ke kumu, ua like ole ka lakou uku ana no ka poe hana. i ka pilikia ana o ke kanaka nona ka apana aina, a holo e lawelawe hana ma waho aku, no ka nuku o keia uku, ua hiki ole iho la ia oe ke alo ae a o ka hopena e lilo ana ka dala no ke kanaka hana. A aole nae o ka uku kupono a lakou e uku ana i ko lakou poe iho no ua hopii loa ia ae la, a o ka hopena e noho aie mau ana oe, a ale loa o hiki ana e hookaaia kou aie i kela hui mahiko, a o ka hope loa, o ka lilo aku na lakou e hoohana ko aina, a aole loa e pau ana ka aie, o kau o ka uu i ke aupuni i ke kumukuai o kaaina, a o ka ka hui mahiko o ka ohi i na pomaikai mailuna ae o kela mau aina.

O keia iho la ke kumu i hiki ole ai i ka poe alakai e hui ana me ke alii ke kakoo aku i kela kanawai hookuonoono aina, no ke kumu e pau ana na aina i ka lilo i na kanaka e , a e noho nele mau aina na kanaka Hawaii. Oiai nae no lakou ka aina, ua lilo aku la nae i ka poe e. No keia kumu ua ulu ae na noonoo ana, i ke alanui e hiki ole ai e @ilo na aina, a e paa mau ai i loko o na lima o na kanaka Hawaii.

Ma keia kanawai Hoopulapula, ua ike kakou e ka lahui aole oe e uku ana i na dala nui hewahewa no kou apana aina. O ke kumukuai o kela mau aina o Waiakea, he $200.00 a oi aku o ka eka hookahi. O keia mau apana aina hoopulapula he hookahi wale no dala, no kou apana; ina paha he 20 eka, @ i ole he 500 paha. Ua like kou uku ana me he mea la aole no he uku. @loko no hoi o keia uku uuku ua haawi pu mai ke aupuni he mau tausani dala no ko kokua ana ia oe, ma na mea a ke Komisina i ike mai ai ua pilikia oe. Ma kahi o ka pau aku o kau dala, ua komo mai la ke aupuni e kokoua ia oe, a ua lilo kou noho ana, ma ke ano ua haku oe malua o ke aupuni.

Ma ke kanawai hookuonoono home, ua ike kakou, ua anaia ka aina, a ua haawiia mai ia oe, me ka loaa ole o ka wai ame na alanui. Ma keia kanawai hoopulapula ua ike kakou, aia a loaa ka wai, a loaa na alanui, alaila haawiia mai ka aina no na kanaka e hoi aku ai e noho. Ua komo pu mai ke aupuni e kokua i ke ao ana ia oe no na mea i kupuno e kanu ai, a e huli ana no hoi na Komisina i wahi e hiki ai e hoolilo aku i kau mau meakanu.

O ke koiia aku o na kanaka ma Waiakea o kanu ko, kekahi hana hoopilikia loa a ke apunui i hana/ai. Ua ike no ke ajpuni, aole e hiki ana i ke kanaka home hookuonoono ke mahi i ke ko, me ke komo ole aku iloko o na hoolilo koikoi ame ka hoopilikia mai i ke kanaka noho aina aka ua hookikinaia aku la no nae oe, a o ka hopona ua oi aku na hoolilo mamua o na loaa. Aole no hoi ke aupuni i komo mai e kokoua ia oe i kou manawa o ka hoopaapaa ana me ka hui mahiko. Ua hookauia mai keia mau pilikia apau maluna ou.

Aole pela keia mau aina hoopulapula. Ua huli mua ke Komisina i na mea hooulu kupono no kou apana aina, a ua komomai e ao ia oe, i ke ano o ke kanu ana i ua mau mea la. A i ka loaa ana ia oe ha mau mea hiki e hoolilo aku, ua komohou mai lakou a ua lawe ae i ke koikoi o ka hoolilo ana aku i ua mau mea la. Ma keia alanui e ike mai ana no kakou, o na pilikia apau i keia ma ke kanawai hookuonoono home ua lapaauia a o keia kanawai hoopulapula, ua hoopauia na pilikia i ikeia ma kela kanawai mua. O ka hana naauao keia, e lawelaweia nei ma keia kanawai hou. O ke alanui keia e hiki ai i na kanaka Hawaii i makemake maoli e loaa na aina no lokou iho, e loaa me ka pilikia ole. Ua uuku loa ka uku o ka aina, a ua komo pu mai ke aupuni e nana i na pilikia a e hoopau ae ia mai pilikia.

No keia mau kumu, na ake nui ke Alii Kalanianaole e hoi a e noho pu me na kanaka maluna o na aina o Molokai. He manao maikai a he mau maao o ke kanaka i makemake e kokua i kona lahui.

I keia mau la ke anala mai nei ka wai, a me na wahi e hoomoeia mai ai na paipuwai no ka lawe ana mai i wai no na home. Ke ana pu ia mai nei no hoi kahi e hiki ai e loaa ka wai hookahekahe no na meakanu. Ua hiki e loaa ka wai a oi aku mamua o ka mea i makemakeia. Ke lele wale la no ka wai ma kela aoao o ka mokupuni o Molokai. Ua hiki e laweia mai kela wai a hoahuia maloko o na lua hookio. A ua hiki e hoolawaia he 1300 eka me kela mau wai, e loaa ana i keia mau mahina pokole e neo mai nei. I ka pau pono ana o keia mau wai i ka laweia mai, no na home ame na lua hookio, ua makaukau na kanaka e koiia mai e hoi aku maluna o kela mau aina. I ka hiki ana mai o ia mau la, e hoomanao iho oukou e ka lahui, ua ko na iini o ke alii kalanianaole, a ua hookaula aku kona inoa maluna o na kiekiena o kona aina hanau, no ke kumu ua hana oia i kekahi hana. i hiki ole i kona mau makua Alii ke hana, i ko lakou manawa e noho ana maluna o ka noho kalaunu o Hawaii nei.

Ua hiki no hi ia kakou e ka lahui e ike iho, a ole Alii i hana mai i kekahi hana elike me keia Alii, ka hope o na Alii kumu ou e Hawaii. Ua llilo o kamehameha I i mea hoomauaoia e keia lahui no kona nai ana i keia mau mokupuni, a hooliloia i hookahi. Ua lilo no hoi o Kamehameha III i mea nui i keia lahui, ke holomanao ae, nana i haawi mai i na aina no na makaainana Aka, i ko kakou hoopilipu ana mai i ka laua hana, me ka ke Alii Kalanianaole,  e ike iho ana kakou, ua hana mai laua i keia mau hana kaulana, mailuna mai o ka noho alii, a o ke Alii Kalanianaole hoi, mai kona kulana makaainana mai.

Na na hanauna o keia mua aku o ka lahui Hawaii e ike pono, a e kaupaona i na hana a na kanaka nui o Hawaii nei, a ke ole au e koho hewa, e ike aku ana no kakou i ko Kalanianaole kiiia aku e na hanauna e hiki mai ana, a na lakou e haawi aku iaia i kona uku kupono, no kana mau hana oi kelakela ae mamua o na alii, i noho maluna o ka nohoalii o Hawaii nei. Na na hanauna o keia mua aku e hoomaopopo ke koikoi o na hana i lawelaweia e keiaAlii. Na na hanauna o keia mua aku e hoomaikai mai i ke Alii Kalanianaole.

O ke kino o keia Alii aloha lahui, ua kaawale aku mai ia kakou aku, aka, o kana mau hana, e ku mau mai ana he mau kiahoomanao e hiki ole ai e hoopoinaia, e na hanauua kanaka Hawaii e hiki mai ana. O ka Kamehameha I i hana ai, ua lilo i mea kaulana, nono iho no nae. O ka Kamehameha III hoi i hana ai ua hoopomaikai no oia i kona lahui, kekahi hapa uuku wale no nae. No ke kumu, ua oi aku na aina i loaa i na alii, a ua uuku loa na aina i loaa i na makaainana. O ka ke Alii kalanianaole hoi i hana ai, ua haawiina mai ia oe e ke kanaka Hawaii na aina, a ua kauohaia ke aupuni e ku kiai ma kou kua i hanaia na hana kokua ia oe. Ua ike no kakou, aole i loaa na hoomaikai kupono iaia, aka, na na hanauna o keia mua aku, e haawi mai i kela mau hoomaikai, a ke ike e aku nei ko oukou meakakau i keia mea.

He oiaio no, ua kau aku kona maumaka o ka Iona mai o na hoomaikai iaia i kona mau la e ola ana, aka, ua hala aku oia me ke kaikahi loa o na kanaka Hawaii, i ke i keia mau hana maikai ana, a no ia kumu, ua kaniuhu iho no kona naau no keia mau hana. I keia la, na nui na hoomaikai. Ua ike aku kakou o ka poe no i kue mai i keia kanawai, a i hanaino mai, a i hoao e hoino iaia, ua komo pu mai nei e hoomaikai, a e kokua pu. O na hana no ia a na kanaka kalaiaina lawa ole. O ke kanaka kalaiaina i hiki e ike e, imua loa i na pomaikai o kekahi kanawai, oia ke kalaiaina e ola ai na kanaka Hawaii. I keia mau la o ka hiki ana e ike iho i kekahi o keia mau pomaikai, ke ku mai nei ka poe kue a hoike mai e kokua ana ka lakou. ea, e ka lahui ua lawa ko kakou ike ana i na alualu haloka o keia mau la. Aole e hiki e hoololiia ka manao o ke kanaka i kue mai me kona ikaika apau. e akahele loa kakou i na kanaka o ia ano. Ma ka aoao hoi o ke Alii kalanianaole, ua hiki loa iaia ke kii aku i kela mau olelo kaukau a Kamehameha I i kona manawa e hanu ana i kona hanu hope loa, a e hoopili ae i kela mau olelo no keia Alii a kakou. Ua olelo ae o Kamehameha I, "E nai wale no oukou i kuu pono, aole e pau." O na olelo keia e hiki e hoopiliia akume ko Alii Kalanianaole. Ua imi oia i pono no kona lahui, a ua hiki e ikeia aku aole kekahi hapa o ka lahui i kakoo keia mau hana a ke alii, aka, ke ku nei keia pono, a e nai wale no keia lahui a aole e pau. Aole paha kekahi hapa o ka lahui e ike mai ana i ka mano o keia mau olelo aka e ike aku ana na kanaka Hawaii o keia mua aku, i kaoiaio o keia mau olelo. A ke ku nei ko oukou meakakau a olelo aku ia oukou. "E nai wale no oukou e ka lahui Hawaii, aole e pau na pono a ke Alii kalanianaole i hana ai no kakou."

 

Hoopihaia ko Kuhio Hakahaka Maloko o ke Komisina

 

Ua hoikeia mai ma na nupepa o keia mau la aku la i hala iho la, ua haawiia aku ke kulana Komisina o na Home Hawaii, ka hakahaka mamuli o ka make ana o ke Alii Kuhio i kapa Ailiwahie, a ua ae mai oia e lawe i kela kulana. Ua lilo keia haawiia a@a aku o keia kulana i ke Kamaliiwahine i mea hoike mai i ka makemake o ke kiaaina e hooko i na iini apau o ke Alii Kuhio maluna o keia kanawai. Ua make aku ke Alii me kona waiho iho i keia hana ano nui. Ua hiki ia kakou ke ike iho ma ka nana ana i ke kulana o kekahi poe i kue ikaika loa i keia kanawai ma ko lakou huli ana mai e kakoo ua ike aku lakou he mau pomaikai io no kekahi e loaa mai ana mamuli o keia kanawai. Ina ua hiki i ka poe i kue e ike i keia mea i keia la alaila ua hiki no hoi i ka lahui ke ike iho, he waiwai nui io ko keia mau kumuhana a ke Alii Kuhio i hooikaika ai.

Ua ikeia no hoi ke komo nui ana mai o ke Kamaliiwahine iloko o na hana a kana kane Alii ma keia kanawai. Ua kuka pu, a ua kamailio pu no ka holomua o keia hana. Ma keia kumu ua waiwai nui ka loaa ana o kekahi mea i ike pono i na mea i makemakeia e ke Alii Kuhio, i mea pani ma kona hakahaka.

Ma ka ae ana mai o ke Kamaliiwahine kakou e ka lahui e ike pu iho ai, ua iiui nui oia e kokua i ua hana a kana kane Alii. He oiaio no paha ua nawaliwali oia ma ke kino, aka, o kana mau ao ana, e lilo ana ia i mau mea e hilinai nui ia aku ai e ka lahui ame kona mau hoa komisina. O ka kakou hana e ka lahui, o ke ku aku ma hono kua, a e hooikaika pu aku no ka holomua o keia ninau ano nui. Ua oiaku ka ninau hoopulapula hou i keia lahui, mamua o na ninau e ae a pau e hiki ana e ikeia i keia la. Ina e holomua ana keia hana, o ka oi aku ia o na hana mai ka hookumuia ana o keia lahui kanaka.

 

Na Pomaikai o ka Hanai Kao

 

Iloko o keia mau la @ o ke kumukuai o na meaai ame ka waiu, ua laweia mai kekahi mau kao, a ua hoaoia ko lakou waiwai, aole wale no maluna o ka ninau waiu, aka, maluna o ka ninau, makepono a hoouuku hoolilo o ka malama ana.

Ma na aina o europa, a me Barazila, Amerika Elema, ua nui ka poe malama kao, a ua ike maopopo ia ko lakou waiwai maluna o ka ninau waiu. Aka iloko o keia mau makahiki pokole wale no i hala aku, ua komo mai keia holoholona ma Amerika ae nei, a ua hiki e ikeia ua lona io no na pomaikai mamuli o ka malama ana i keia holoholona.

Aole keia he holoholona malihini i Hawaii nei, no ke kumu he mau makahiki lohi kona noho ana maanei. O na keiki o na la i hala aku, ua ike a ua maa i ka ai ana i ka waiu kao. Ke holo ahiu mai nei ma na mokupuni like ole, he mau tausani o keia holoholona, a ua kamaaina ia no hoi kona io. Ma na Kona i keia la, ke ai ia mai nei ka io a ke inuia mai nei ka waiu o keia holoholona. He waiu ono o kona, a he io i oi aku ka ono mamua o ka hipa.

O ka malaina ana i keia holoholona he maalahi loa, a ua hiki e ola he 6 kao ma kahi e ola ana hookahi pipi waiu. O na kao nae i kamaaina ia kakou i keia mau la, ua hiki ia kakou e ike iho, ua uuku loa kona waiu, a ua hiki ole i kekahi poe e inu i keia waiu mamuli o ka hohono. O ka io no hoi, ua makemake ole ia e kekahi poe. no ke kumu aole no i maa.

Ma na aina nae i lawe ae i ke kao no kona waiu a i ikeia hoi kona maalahi o kamalama ana ua hooikaika lakou e imi i wahi e pau ai ka hohono o ka waiu, a ua hiki i keia la e hooiaioia, ua loaa na koko kao waiu e hiki ai e loaa ole ka hohono. I keia la eia maloko nei o ke kulanakauhale o Honolulu nei, he pua kao e malamaia mai nei i hiki e loaa ka pomaikai ke hanaiia.

O kekahi ninau ano nui, o ia no ka nui o ka waiu o keia mau kao. Ua loaa na kao e hiki ai i 2 ahiki i ka 4 kuaka o ka la hookahi. Ua hoikeia mai e na kauka lapaau, o ka waiu kao, aole ona hoopilikia mai i na keiki liilii, no ka mea aole komo o na anoano mai akepau iloko o keia waiu a ua oi aku ka maemae mamua o ka waiu pipi. No keia kumu ua nui ka poe malama i keia holoholona i mea e loaa ai na waiu maikai no na keiki liilii. O keia mau kuaka o 2 ahiki i ka 4 ua hiki e loaa me ka uuku o na hoolilo ai na keia mau kao. Ua hiki e lawa me na lau laau ame na mea hiki ole i na holoholona e aku e ola. O na lau kuawa kekahi mea ai nui ia e keia holoholona. Ua hiki lakou e ola ma na wahi uuku loa o ka mauu.

Ua ike no hoi ka poe i inu i keia waiu kao, i ka momona ame ka ono o kona ai ana. Ma na makahiki i kaahope loa aku, na nui na kanaka Hawaii i malama i ke kao, no ka waiu ame kona io. Ma ka nana aku ina na kanaka Hawaii e lawe i keia mau kao, a e malama maluna o ko lakou mau aina hoopulapula, e loaa ana no na pomaikai, no ke kumu he maalahi loa kona malamaia ana a he uuku no hoi na hoolilo o ka ai. Ua hiki e loaa ka waiubata mai ka waiu mai o keia holoholona, a he waiubata helu ekahi o ka momona. O kekahi hoike a na kauka lapaau no keia waiu o ia no ka waiu i aneane aku elike me ka waiu o na makuahine hanau keiki. Ua like ka momona, a ua maemae no ka kumu, aole komo o no anoano mai. ua manao wale ia o ka hahono ke kumu nui o ka memake ole ia ana o keia waiu aka i keia mau la, ua ikeia o ke komo ana o ka hulu o ke kao iloko o ka waiu ke kumu o keia hohono, nolaila ina e hoopa ole ana ka mea uwi waiu i ka hulu o ke kno aole e honiia ana ka hohono o kekahi no hoi ua komo nui aku ka poe naauao a ua hookomoia na koko e hoopau ana i keia mea he hohono. nolaila o keia mau kao waiu ekolu koko o lakou na koko i manao ia, ua kaawale aku ia mea he hohono o ia hoi ke kao toggenburg Sannen. ame Nubian.

O kekahi mea hou aku i waiwai nui ai ka hanai kuo ana, o ia no ka nui o ka hanau ana a keia mea he kao. Ua hiki aku a ua kamaaina mau kona hanau ana mai, he elua keiki i kela ame keia hanau ana. Aka, aole no nae i nele kona hanau ana mai akiki i ka ekolu a i kekahi mau manawa ua hiki aku i ka eha keiki i ka manawa hookahi. Ua lilo keia hanau nui ana o keia holoholona i mea hoowaiwai mai i ka poe e hanai ana iaia. A o ka oi aku, ua hiki e hanau i kona manawea he 18 mahina a mahope aku o ka hanau mua ana, e loaa ana no na keiki i kela ame keia makahiki a oi aku mamua o hei. ina ua makemakeia e hanau mai pela. O ka rula mau nae, aole o ka hanau mai a oi aku mamua o hookahi manawa o ka makahiki hookahi no ka mea e lilo ana ka hanau ana a oi aku mamua o keia, i mea hooonawaliwali mai i ka makuahine.

I ka manawa hanau o keia holoholona, e pono nae e makaala loa ia, e pilikia ka makuahine. Ua hiki loa e ikeia kona manawa e hanau ai, ma kona moe mau ana a me ka holoholono ana o ka makuahine. A i ka hemoana mai o ke keiki mua. E makaala ka mea malama, a e nana aku o ka hemo hou mei o ka lua, a i ole ekolu a eha paha o na keiki. O ka hanai ana i na keiki kao ua hiki loa e uwi ia ka waiu o ka makuahine iloko o ke kahi kini, a mailaila aku e hooinu ai i ke keiki kao. Aole oe e haawi i ke keiki i ka waiu o ka makuahine nana e omo no ka mea e maloo koke ana kona waiu. Aka, o ka hoiuu ma ke kini ka mea oi aku. A iloko o na pule 6 ua hiki i kela kao ke inu i ka wai wale no, a e ai nona iho. A ia manawa e laweia ana ka waiu apau o ka makuahine.

O ka io o keia kao kekahi mea ono loa ua oi aku kona ono mamua o ka io pipi a hipa palia.A ua hiki no hoi e aiia me ka hoopilikia ole mai i ka mea hanai, no ka mea ua uuku kupono kona kino o ka poe i ai i ka io kao aole lakou e hooloe mai ana i ka ono o kona io. He mea maikai e komo aku na Komisina e imi i na loina o ka hanai ana i keia holoholona a e hoomaopopo ina paha he mea hiki e loaa kekahi mau kao i mau holoholo na hoao na na kanaka Hawaii e makemake ana lawe, a e hanai i keia holoholona, malia paha e loaa ana no hoi na pomaikai ke hulii aku.

 

Ke anaia mai nei ka wai o Molokai a e komo ana na paipu no ka lawe ana mai i ka weai no na home. O ka wai hoi no na mea kanu, ua hiki e ike e ia aku i keia la e loaa nui ana, a e lawa ana no na eka he 1300 ma Kalamaula. Ua nui ka wai e kabe wale la i keia mau la ua. Ina i paa na lua hookio ina ua piha a hu i keia mau kuaua i haulo mai la.

 

E lilo ana na hana a Mr. Lyman e lawelawe mai la ma Molokai, o ia hoi, kona komo ana aku e hui pu me na kanaka Hawaii. e noho la maluna o ko lakou mau aina ponoi iho, a ao aku i ke anao o ke kanu ana a me na mea kupono no ke kanu ana, i mea kokua ia poe. Ua komo mai kana mau koi i ke Kakauolelo Cooke, e n oi aku i mau dala mai ka Papa Hoaie dala mai no ka poe mahiai, no ke kokua ana i ka poe mahi ma Molokai.

 

O na ipu pu kekahi mea e hoopakeleia ana ke make keia nalo. I keia la ua uuku loa na pu e hiki e loaa mumuli o ka ikaika o keia nalo i ka pepehi ana i na hua hou e puka mai ana. O ka ai nui keia e hiki ai e hanai puaa no ka mea, i ka pau ana o ka hua kiawe ua loaa iho la kau ai na kau mau puaa He ai luhi ole i ka hooulu a he ai no hoi e homomona ana i na puaa.

 

Na Anoai

 

Ua hauoli pu no hi ka ike ana iho, ua komo aku la oia e noii i na nalo ma Molokai. O ka loaa o na kokua o keia ano, kekahi mau hoailona e hiki ai ia kakou e ka lahui e ike aku, ua manaoio ke Komoisina, e kokoua i na kanaka Hawaii. He mea nui ka hiki ana e make keia nalo no ka mea elike me ka uuku iho o keia nalo, pela no e nui @ni ka ulu o ka ipu ma kela mau aina.

 

O na kanaka opio, na kanaka i makemakeia e hoi aku maluna o na aina hoopulapula. O na kanaka i hiki e hoolawa i ka ikaika, e lawelawe ai i na hana maluna o ka aina. O na kanaka opiopio i akahi no a mare, a i loaa pahu na keiki liilii i keia la. No ke kumu o lakou ke lilo ana i poe e hooikaika e ola maikai ka lakou mau keiki. Aole e nana i kou kulana o keia la, aka e hoii me ka manaolana, e loaa ana na mea i upu ia e oe. Aole e loaa ana na kokua ana i aoe, oiai oe e noho ana ma honolulu nei, a i ole ma kekahi kulanalauhale paha. O kuaaina ke alanui o ka pomaikai o na kanaka Hawaii o keia mua aku. E loaa ana i kau mau keiki ka ikaika o ke kino, mamuli o ka hanu mau ana i ke ea maikai, a e loaa, ana ka hoikaika kino i ka hele ana e kokua i na makua, ma ua hana e lawelaweia ana. O keia mau hana lawelawe mahiai, a lawaia na mea i loaa ai he lahui ikaika o ke kino ma Hawaii nei, i ka loaa mua loa ana o keia mau paemoku i na haole. Aole ho ninau ana i koe, no ka holomua o keia ninau. Ke hoike mai nei na hoolala kii wai ana, a me na hana e ikeia aku nei, ua holomua.

 

Malia paha o manaoia mai, aole e hiki i na kanaka apau e hoi ana ana Molokai e hanai puaa. Ina o ia ka manao pehea hoi ka hanai pipi waiu, a ma ka waiu no hoih e kuai ai? I keia la, ua emi iho nei ka waiu a ka 18 keneka o ke kuaka hookahi. Ina kakou e kii ana i na pipi waiu nui, a o ia ka kakou e hanai ai, eia keia mau pipi ke uwiia mai nei ma kahi o ka 20 kuaka o ka la hookahi. Ina ua loaa ia oe he 20 pipi waiu e hiki e loaa ka waiu i ka 20 kuaka o ka la, ua hiki aku kau mau waiu i ka 400 kuaka o ka la hookahi. I na no he 15 keneka o ke kuaka hokahi, a liala e loaa ana ia oe he $60 o ka la hookahi. He 365 la o ka makahiki hoonui aku keia me $60.00 ua hiki ke ikeia iho he mau dala mahuahua loa ke loaa ana ia oe. Lawe ae na hoolilo o ka ai, e koe mahuahua iho ana @na dala ma ka aoao. E ninauia mai ana paha, ihea e lilo ni keia waiu Na na Komoisina e imi kahi e lilo ai. O kau o ka lawe mai i ka waiu i kahi hookio, a ua lakou ka lawe ana e kuai. Nolaila e na kanak aHawaii, a i oi aku hoi na keiki opiopio e hoi i na aina hoopulapula no ka mea aia ilaila na manaolana o kou lahui a me oe pu no hoi.

 

Ina e make ana keia nalo a ke ikeia aku nei, aia no he mau nalo o koa aku i hookomoia mai nei, e hiki e pepehi i ka nalo ai ipu a laila ua ola na huaai e ae  ma kela aina. Ke manao nei na Komisina o na huaai kekahi mea e hoowaiwai mai ai i na kanaka e hoi ana maluna o kela mau aina. I keia la ua ike kakou i ka pii maoli o na hua manako e kau mai nei ma ua pakaikai kuai o na makeke. Ke make keia nalo hoopoino huaai, e ola ana kakou.

 

Ua noi mai o Lyman i mau huakanu na na kanaka ma Molokai. Ua hoikeia mai ua loaa aku kela mau meakuuuu. o ka ke Komisisna i makemake ai, e loaa ka ikaika i na kanaka e hana me ka puaaho ole a e hoomanawanui no ka mea e hiki no e loaa ia lakou na mea apau a lakou e makemake ai, i na he mau mea ia e loaa ai ka pomaikai i na kanak. O ka hana ke alanui e hiki ai e loaa ka noho kuokoa ana o na kanaka.

Ke kunana mai kei kekahi poe keiki opipio e noho hana nei ma Honolulu nei a e ohi nei hoi i na nku i hiki aku i ka $300.00 o ka mahina, no ka manao e hele i Molokai. Ma kou aoao ka meakakau, ke ku aku nei a koi i na keiki opiopio o ia ano, a hooikaika aku, e hoi iluna o na aina ma molokai. O keia mau dala au e ohi nei ma Honolulu nei, he mau mea loaa ia ia oe i kou manawa hana, a i ka nele ana o kou ikaika ua pau oe. Ia oe no hoi e hele nei i ka hana aole he loaa ia oe mawaho ae o kou uku. Aka, ma Molokai ua hiki loa e loaa ia oe kau ia ame kau ai mamuli o kou ikaika, a e hanau mai ana kau mau moa, puaa a pipi paha ia oe e hana ana i kekahi mau mea okoa aku. E noho ana oe o oe kou haku. I kou hora o ka makemake e nho i kauhale aole haku nana e hookikina ana ia oe e hile i ka hana. O kou luhi ana no kou pomaikai iho, a me kau mau keiki ame kau wahine. O na hana e lawelaweia ana e oe ua hiki e kaanaia me kau wahine. A aole au e hewa ke hoike aku e oi ae ana kau mau loaa mamua o kela $200 au e ohi nei i keia la.

 

Moolelo o ka Halawai 18 a ke Komisina o na Home Hawaii

 

Mahope o ka heluheluia ana mai o ka moolelo o ka halawai umikumamahiku a apononia, ua hoike mai o cooke, ke kakauolelo aia o Mr. Lyman ke lawelawe mai la i kana hana me na kanaka maluna o na aina kuleana ma Molokai. i ua koi mai e hoounaia aku i mauhuakahu ame na laila o ma meakanu i make makeia. Ua koi ikaika mai oia i mau nalo pepehi i na nalo ai ipu oiai ua nui loa keia nalo malaila. Ua hookoia keia koi. Ua hoike pu mai no hoi o Cooke. ua nele maoli kekahi poe e noho mai la ma Molokai i na dala no na mea i ma kemakeia e lakou a ua komo aku oia e hui me ka Papa hoaie Dala i na kanka mahi, a e hanaia aku aa keia hana.

Ua hoike pu mai no hoi o cooke, ua halawai oia me kekahi poe kanaka Hawaii mai na Mokupuni mai mawaho a ua kuka no na hana a ke Komisina Ua hele mai keia poe no ka hoolewa o ke Keikialii Kuhio a ua hoike mai lakou i ko lakou ake e ike i ka holomua o keia hana oiai nae ua ike lakou apau i ka loaa ana he kuia nui mamuli o ka make ana o ke Keikialii.

Ua hoike mai o Mr. Jorgensen, ua kipa aku oia e ike i ke Keikialii mamua o kona makeana a ua kuka laua maluna o ka ninau wai. Ua koi ikaika mai oia e kiii koke ia kela wai i loaa ai kekahi mau aina no na kanaka no ka mahi ana Ua hoike mai o Mr. Jorgensen ua makaukau oia e hoomaka koke i ka hana, iloko o elua mahina, i na e loaa ana na dala i makemakeia o ia hoi i $250000.

Ua hoike hou mai o Cooke ua loaa mai iaia he elua leka mai ia C.J. Mecarthy mai, e hoike mai ana , ua hui aku oia me Davis, Grover, Mendenhall ame Gregory ma Wakinekona. He poe keia iloko o na keena anawai ame hookahekahe wai. Ua haawiia mai he kope o keia mau leka i na Komisina. Ua hoike hou mai o cooke ua loaa mai iaia he leka mai ka Hope Luna Auhau mai o Maui, e hoike mai ana i ka poe kuleana i na aina ame na wai o na Awawa o Pelekunu Wailau ame Halawa.

Ua hoike mai o Mr. Duncan ua kamailio mai mr. William Spener iaia ua makaukau oia e hoi maluna o na aina o Panaewa ame umi hou aku kanaka Hawaii i ka manawa e weheia ai kela mau aina me ka nuna ole aku i na kokua ana a ke Komisina. Ua lawa lakou i na dala no lakou iho.

Ua hoike mai o Cooke ua makaukau oia e holo no Molokai i ka hora 5, a e kaawale ana no elua mahina, aka ua makaukau no nae oia e hoi mai i Honolulu naei, i na manawa apau e makemakeia ai oia e hoi mai, me ka makaukau pu e hoike mai i ka holomua o na hana malaila.

Ua hoike mai ka Lunahoomalu e malamaia ana no na halawai kumau a k Komisina i ka manawa o ke kaawale ana o Mr. Cooke, o ia hoi i kela ame keia poalua.

Oiai aole he mau hana hou a ke Komisina ua hoopaneeia ka halawai a noho hou i ka manawa maamau.

GEO.P.COOKE,

Kakauolelo ame Luna Mana Hooko.

 

Ua hala io ku no ke Alii Kuhio, aka o kana mau hana no ka pono o kona lahui ke ku mau mai nei ia, a e ku mau ana no na hanauna Hawaii e hiki mai ana. O kona kino ua nalo aku aka, o kona uhane ke noho pu nei me kona lahui.

 

Ke hoomaikai aku nei makou i ke Kiaaina no kona hookohu ana aku i ke Kamaliiwahine kane make ma ka hakahaka o kana kane. O kou kakou pule e ka lahui e noho mau ka uhane aloha lahui i loko o kona puuwai a e ala mai oia a e ku ma kahi o kana kane i ku ai no ka pono o ka lahui Hawaii.

 

Aole he mea paakiki ka noho ana iho ilalo a houluulu a puunauwe a hoolawe ma na huahelu no na loaa e hiki ana e ohiia e oe i kou hoi ana maluna o na aina hoopulapula. Ina he hanai puaa kau hana na ike kakou he elua hanau ana a ka puaa o ka makahiki. A he 6 ahiki i ka 12 keiki puua o ka hanu hookahi awa. Ina kakou e lawe ana, mamuli o ka make mai, ame na kumu e ae paha, ua hiki i akakou e olelo iho i 6 no keiki a ke kumulau hookahi o ka hanau ana A ina he 20 au mau kumulau puaa e loaa ana i aoe he 120 puaa o ka hanau hookahi ana. A ina e hiki ana ia oe e loaa he $20.00 o ka puaa hokahi i kona nui ana, ua hiki loa ia kakou e ike iho aia ma kahi o ka $2400 no hookahi hanau ana o kau mau kumulau. A ina elua hanau ana o ka makahiki ua hiki e ikeia iho he $4800 kou mau loaa. Auhea kou luhi ma keia hanu o keia huina ka huina haahaa loa o kou mau loaa mamuli o keia mau kumulau he 20. Nolaila he hana hiki i na keiki opiopio ke ike iho i kahi o ka pomaikai e noho mai la i keia mau la o ke koi e hoi maluna o na aina.