Ka Nupepa Kuokoa, Volume LIX, Number 49, 9 Kekemapa 1921 — Page 2

 NUPEPA KUOKOA, HONOLULU, T. H. POALIMA, DEKEMABA 9, 1921

He Aoao Keia i Hookaawaleia no na Manaoo ke Komisina o na Home Hawaii, Hoopulapula Lahui

KE OLA MAMUA, MAHOPE KA HOOPUKAPUKA

                        NA KOMISINA

            W.R. Farrington, Lunahoomalu:

J.K. Kalanianaole Lala;           Rudolph M. Duncan, Lala;

Akaiko Akana, Lala;               Geo. P. Cooke, Kakauolelo

 

                        Meakakau Nupepa, malalo o ke Kakauolelo

                                                JOHN H. WISE

 

            Malalo o ka lokomaikai o ka on a o keia Nupepa Kuokoa. L.A. Thurston (Kakina), ua haawiia mai keia

  aoao no na manao pili i na hana a ke Komisina Hoopulapula Lahui Hawaii. Nolaila e loaa ana he mau

 manao pili i ka hana a ke Komisina ma keia aoao.

            Ma keia aoao e ike ai ka poe heluhelu i na hana, na makemake, ame ka hoolala ana ka hoomaka ana

 o na hana maluna o ka Mokupuni o Molokai.

            Ua hamama no hoi keia aoao no na ninau pili i keia hana mai na Hawaii mai, e makemake ana e ui

       i ke Komisina no na mea like ole i makemaeia e ninau mai.

 

Na Aina o Panaewa, Keaukaha ame Waiakea, Hilo, Hawaii

            Ke manao nei au, ua hoeu aku kakou i kahi e hiki ai e ikeia, aole o ke ko ka oihana e loaa ai ia kakou, ka lahui Hawaii, na pomaikai e hiki ai e loaa ia kakou he noho kuokoa ana. Ua hoao ko kakou mau mkaua i keia oihana, a o ka kakou e ike nei i keia la ua loaa ka nele. Ke hoao nei kekahi poe o kakou i keia mau makahiki e nee nei, a ua hiki ole ia lakou ke olelo mai, ua holopono ka lakou lawelawe ana i keia oihana. O ka mua, he oihana e koi mai ana i heluna dala kiekie e hiki ai e hoohanaia. O ka lua. e koi mai ana aia no a nui na limahana, alaila hiki ke lawelaweia. Me keia mau kumu elua, ua hiki ia kakou ke ike iho, aole ia he oihana e hiki ana ia oe e ke kanaka Hawaii ke lawelawe, me ka manao ana he pomaikai kekahi e loaa ana ia oe.

            Aia ma Hilo, Hawaii, kela mau aina i hoikeia ae la maluna, o ia hoi o Panaewa, Keaukaha ame Waiakea. Ua loheia aku kekahi mau olelo pahenehene, me he mea la, he mau aina pohaku, a ua wai wai ole ka hookomoia ana iloko o ke kanawai hoopulapula Hawaii. He pohaku io no ia mau aina, Aka in a oukou e hele ana ma na home hookuonoono ma Waiakea, e ike ana oukou i ka ulu launa ole mai o na meakanu iloko no o ua pohaku nei. Ke manao nei ko oukou meakakau, in a i kanuia kela mau aina o na kanaka i hoi aku nei e noho, i ka maia, e ike ana kakou i ka loaa o kapomaika@ i na kanaka i hoi aku nei m@laila, aol@ hoi o ka uwe clike me @@@ahi poe uwe mai ne@ no ke @oho i ke kanu @@. O na keiki o Hilo, i hele maloko o kela mau nahele o Panaewa ame Keaukaha i na la i hala aku, e lakou ke hooia mai an@, aia he mau kipuka lepo momona iloko o keia mau aina, a ua mahiia kela mau wahi e na kanaka o ke au i hala aku. Ke manao nei au, aia no i ka la e anaia ai, a e hoi aku ai na kanaka maluna o ia mau aina e noho ai a e mahi ai, @ e hoi aku ai na kanaka maluna o ia mau aina e noho ai a e mahi ai, e ike aku ana kakou e loaa nui ana na pomaikai.

            Ua lohe wale ia mai no, eia aku na laina mokuahi a holo mai no Hilo ame Honolulu, mai na awa mai o ka hema aku o Kapalakiko, a e imi nui aku ana, na on a i na ukana e piha ai ua mau moku la. A ke hiki mai ia la, ua ho@a mai ka la e lilo ai ko maia e ke kanaka Hawaii, i mea hoowaiwai nui mai la @@ I ko'u mau la keiki e hele ana i @@ K@@@ Hanai o Hilo, ua pau kela mau nahelehele i ka heleia me ko'u mau hoa, a ua nui na ulumaia e ulu ana ia mau la, ka awa, ke kalo ame na mea e ae, e hooia mai ana, ua kanuia ia mau mea e ka lima o ke kanaka. He oiaio no he pohaku, a he a, aka, he ulu nae na meakanu o mamuli o ke kokoke i ke awa o Hilo, e lilo ana ia mau aina i mau aina waiwai.

             Ua koi mai kekahi poe o Hilo, e weheia keia mau aina hoopulapula o na Hawaii. Hookahi wale no mea e ulolohi ai o ka weheia, mamuli mai no o ka uuku o ke dala. Aka, e heleia aku ana e nana kela mau aina i kekahi o keia mau la iho. Ua hoike mai ka moolelo o ka halawai a ke Komisina o ka la 29 o Novemaba, e holo aku ana ke Kakauolelo ma ka moku o ka la 8 o Dekemaba, a e hele ana e nana me ka manao wehe i kela mau aina i ka manawa e ikeia ai ua lawa ke dala.

            O ka'u e koi ikaika nei, e hoomanawanui mai kakou e ka lahui. He mau makahiki loihi ko kakou kakali ana no ka loaa o kekahi mea nana e hapai mai keia manao haawi i na aina i na Hawaii, a i keia makahiki koke aku la no i loaa mai ai, a pela no kakou e kakali ai one ke ahonui, a e ike aku ana no kakou, he mau pomaikai na maopopo no kakou.

            O ka oihana kanu maia, he oihana hiki i kela ame keia kanaka ke lawelawe. Ina ua lawa ole kou ikaika e hoonui i kau mala ua hiki no ia oe waele, a e kanu i na la apau o ka makahiki. Ina ua hiki ole i keia la, ua hiki no i ka la apopo, a pela aku ana. Ua hiki i ke kanaka hookahi ke hana, @ in a ua nui ko ohana ua hiki no ia lakou a pau ke kanu, a ke waele i ka nahelehele. hookahi no makahiki au e kali ai a hoomaka no oe e ohi i kau loaa. Ma ke kanu ko, he elua makahiki e kali ai. Ma ka oihana maia hoi, hookahi no kanu ana, a o kau o ka nana aku o ke oo mai o ka maia. I kou ohi ana, ua hiki no ia oe e hele e oke i kela ame keia la au e ike ai ua oo ko maia. Aole oe e kaukai aku ana na ha'i e hele mai e oki. Ua loaa koke no ia oe ke dala i na la apau e oo ai ko maia. Aole pela ke ko. Mamua ua hiki e loaa ia oe ka eka maia i ke kenikeni. I keia la he hapahe. Ke pii mau ae nei kona waiwai i kela ame keia makahiki. Ma Kaleponi, he hapaumi ko ka maia hookahi. A e mau aku ana no ia kumukuai no ke kumu, mai kahi e mai ka lakou maia, aole ulu o ia mea malaila.

            Maloko o keia mau aina, ua hiki e ulu ke kalo. Ua nui ka pii o keia ai i keia mau la. Ua uuku no hoi ka poe e kanu nei i keia ai. A no ia mau kumu ua pii ae ke kumukuai, a ua hiki ole i kekahi poe e ai i poi wale no. Ua imi aku i mea e hoonui ae ai, a mamuli o ia kumu, ua hoohui aku i ka palaoa ame aka pia. He mau mea i hana ole ia e ko kakou mau kupuna. He mau ai hiki pono ole i na opu nawaliwali ke ai. Aka, mahea ae oe e ke kanaka Hawaii e oni ai? Aole wahi, a o ka mea e hana ai, o ia iho la no ka hoohuihui aku me kekahi mau mea okoa.

            O ka hana mua e pono e hanaia. o ia no ke koi ikaika ana o na Komisina e kanu na kanaka Hawaii i kalo maluna o ko lakou mau aina. O ka ninau ai @@ kinau p@@@@@ @ keia mau @@ Ina e maikai ana @au ai, @ ola maikai @@ na kanaka. @na ua i@oino, a ua @@@@ po@@ o@@ ke ai@a al@@a, e hoea mai ana na pilikia he nui. Me keia mau aina kahi e hiki ai e kanu i na kalo, e lawa ana lakou, a o ka mea e pau ole ana ia lakou i ka ai, ua hiki e loaa koke no ke dala mai ia kalo mai. A in a ua loaa kau wahi wili poi, ua hiki loa e ohi koke no oe i ke dala me ka hakalia ole.

            He mau aina waiwai nui keia o Panaewa ame Keaukaha. E ike aku ana kakou iloko o keia mau makahiki pokole wal no, i ka oiaia o ke@a mau olelo a ko oukou meakakau. Ma ko kakou aoao, e hoomanawanui. E hooikaika e makaukau kokou!

 

KA HAAWINA HOOMAKAULII.

 

            O ka @uaolelo hoomakaulii, ua loaa mai no ia, mai na huaolelo " makau" ame "liilii". Ma ka hoomaopopo ana aku, ua ka ulu mai paha ke@a huaolelo mai keia mau huaolelo mai, a i kuiia, i hiki ai e loaa ka manao o ia mea @@ ka hoahu ana, ame ka malama ana i na mea liilii. Ua kamaaina kakou, o ka huaolelo "makau", o ia no ka mea e hoohanaia ai e loaa, ka i'a, a o ka huaolelo "liilii" hoi, ua pili ia ia i na mea uuku, hakina, a pela aku. I ka hoohuihuiia ana, ua lo@a ka huaolelo "hoomakaulii."

            A o ka manao o keia huaolelo, o ia no ka hoahu ana, ame ka malama ana, no kekahi manawa aku. Ma na aina anu loa, e hiki ole ai e hana iloko o na mahina anu, aole meaai ulu, ai ole hiki paha e hoouluia, ua lilo keia huaolelo i mea hoomanao mau ia. I ka ike ana o ke kanaka, aole e loaa ana iaia ka ai, no eono mahina, a i ole eha paha mahina, mamuli o ka nui o ke anu, e kono ana iloko o ia kanaka, ke ake e hoahu ame ka malama ana, oiai oia e ohi ana i kana mau meaai i kanu ai, a i ulu mai ai hoi iloko na mahina anu ole. A mamuli o keia mau hana, ua maa ke kanaka i ka malama ana ame ka hookoe ana i kekahi o kana mau mea i luhi ai no na la ino e hoea mai ana. O ia hoi, e ai ana i kekahi mau dala, a e hoahu hoi no ka makemake e waiho iho i wahi kokua i na keiki, ame na moopuna paha.

            He haawina keia i hooko pono ia e ka poe i noho ma na aina anu, pilikia, a maopopo ole o na mea e hiki mai ana. A i ka nana ana aku i ka poe o ia mau wahi, e noho nei ma Hawaii nei, ua hiki e ikeia aku, ua hoahu io no, a ua hookoe io no, mamuli o keia m@@ i na hana o ia ano ma ko lakou mau aina kulaiwi. He haawina maikai @ae, a he haawina e pono e hoomaopopoia e na Hawaii.

            Ma Hawaii nei hoi, aole ikeia o ia mea he anu, ame ka hiki ole e ohi i ka ai i na la apau o ka makahiki. Mai kinohi mai, ua ike kakou, aole manawa kanu'ole o ke kalo, ka ai kupa a ko kakou lahui. Aole manawa loaa ole o ka i'a. Aole manawa ulu ole, a ohi ole paha o na meakanu, a mamuli paha o keia ike ole o ke kanaka i ka malama ana, ame ka hoahu ana no na manawa ino o ka makahiki e hoea mai ana, ua lilo keia haawina i mea hoomaopopo ole ia e ko kakou lahui.

            Ke hoomaopopo nei kakou e ka poe o keia hanauna, ke loaa no na wahi dala, ua kakaikahi loa ka poe i hiki e hoahu i kekahi. O ka rula maamau, o ka ai no apau, a i ka pau ana, alaila hele aku e hana hou. Ma na hana apau, ke loheia aku nei no na olelo, aole paamau o ka Hawaii ma ka lakou mau hana. E hana ana no kekahi mau la, a i ka loaa ana aku o ke dala, o ka noho aku la no ia i kauhale, a aia no ka hele hou mai i ka hana a pau kela mau dala. Pela no na kanaka lawai'a. Aole e hoomau ana ma keia hana.

            Ina eia io na kanaka Hawaii ke lilo nei i poe hoomau ole ma ka lakou mau hana, e ike mai kakou, aole kakou, i ike i ka hoomakaulii, no ke kumu mai, aole kakou i ike i ka pilikia o ka noho ne@e ana, mamuli o ka like o kela ame keia la ma Hawaii nei. Aole i kuluma keia haawina o ka hoomakaulii iloko o ko kakou lahui, mamuli ae la o keia mau kumu i hoikeia mamua ae nei.

            Aka, eia kakou k@ noho pu nei me na lahui kanaka like ole, i hoea mai, mai na aina i ike i ka ino ame ka pilikia o kekahi mau mahina o ka makahiki. A amamuli o ia ike, ke malama nei lakou i keia haawina o ka hoomakaulii. O ka'u e koi aku nei, e lilo kakou i lahui hoomakaulii. E lilo kakou i lahui malama, e hookoe ana i kekahi mau mea liilii no na la o ka noho nele i ike ole ia aku. Aole kanaka i hiki e ike i na hopena o ka la apopo. Ina kakou i ike, in a paha ua lilo kakou i poe malama, a ua lilo keia mau olelo a'o i mea ole. Aka, i keia la ke ikeia aku nei, ko kakou nele maoli, ame ka loaa ole o keia haawina maikai. Aole no kakou i nele loa i ka hana, ame ka ikaika kupono e loaa ai ia kakou na pomaikai, aka, o ka pilikia, o ka ike ole i k amalama. I ka @a o ka ohi o na dala, o ia iho la ka la, e kuai ai i na mea like ole, kupono paha a kupono ole. Ua hoolilo aku la a oi mamua o ke kupono. A i ka la o ka nele i ka hana ame ka ikaika e hana ai, ua nele iho la kakou.

            Ina kakou e lawe mai ana i na hoonaauao ana a ka poe o na aina e, e noho nei iwaena o kakou, e lilo ana ia mau mea, i mau mea e a'o mai ana ia kakou e hoomakaulii. I ka loaa ana o kahi dala i k apau ana o ka mahina, e hookoe i kekahi, a e ai no hoi ma na mea kupono. A i ka hoea ana mai o ka pilikia, ua koe kekahi. Ina paha ua loaa ole na pilikia ia oe, e hoea mai ana nae ka la o kou elemakule ana, a nele i ka ikaika e hana ai; a i ka hoea ana mai o ia mau la, ua koe kau wahi hipuu, a o ke ola iho la no ia o ia mau la elemakule. O ka @niki ane, ua loaa no keia haawina i ko kakou mau kupuna. Ua like no ka loaa wale o ka ai i na la apau ia lakou. Aka, ua malamaia nae keia haawina e ko kakou mau kupuna. Pehea i loaa ai! Mamuli o ka ike ana i na pilikia o ka la nele.

            A ua lilo ia i mea hoonaauao mai i na makua ame na kupuna o kakou.

             Nolaila e ike mai ana kakou, he hiamoe maoli ke kumu loaa ole o keia haawina i ka poe o keia hanauna. Ua like no me ka ikaika au o na kanaka Hawaii o keia wa. Aka, i ka manawa i komo nui aku ai na keiki Hawaii e au, ua ala hou mai kela mea i hiamoe no kekahi mau makahiki, a i keia la ua kau hou oe e ke kanaka Hawaii ma ka pap aekahi o ka poe au o ke ao nei. Pela no paha keia mea o ka

Na Anoai

            I ke au kahiko, o ka hookuu aku no i na holoholona e hele imi ai na lakou ka hana kamaaina. I keia mau la o ka naauao, ua ikeia o ka hooulu i na meaai a na holoholona ke alanui e hoonui mai ai i na pomaikai. Ua lawa nae na aina no na kanaka o na papa a elua i hoikeia ae nei. Ina ua manao oe, ua oi aku na ka holoholona no e hele e imi i kana ai, ua hiki no e loaa kou mau eka, e hana ai pela. Ina ua makemake oe i ke kanu i ka ai a kau mau holoholona, ua hiki no e loaa na eka e hiki ai ia oe ke hooko ia iini ou.

 

            Ke manao mai nei paha kekahi poe, o ka 20 eka mahi, ua uuku loa keia, no ka ohana hookahi. Aole kakou e ike ana i ka uuku loa keia, no ka ohana hookahi. Aole kakou e ike ana i ka uuku, ame ka nui paha, a hoao kakou. Ke manao nei ko oukou meakakau, ua nui, a e hiki ole ana i kela ame keia ohana, e mahi apau keia mau eka. Ina ua hiki i kekahi ohana ke mahi a pau keia mau eka ke manao nei au, e loaa hou mai ana no ka aina mai ke Komisina mai. E nee aku kakou imua. E lawe i na aina e haawiia mai ana, no ka mea aole hoolilo ma kou aoao, a he hookahi no dala ka uku o ka makahiki.

 

            Ma ka ike a ka poe mahi o keia mau la, ma Kaleponi, ua hooia mai ka poe mahi, o ke ana avelike o na eka e hiki ai e loaa i ke kanaka na pomaikai oi aku, o ia no ka 13. Ina o ka hookuu wale no kau i kau mau holoholona, a na lakou no e imi ka lakou ai, e makemake io ana no ke kanaka i mau eka he nui. Aka, in a e manao ana ke kanaka e kanu i na mauu e hoikeia mai nei ka nui o ka ulu ame ka ikaika hanai, e uuku io mai no na eka e pono ai. I uuku no ke kumu, aole e hiki iaia ke hoohana a oi aku mamua o keia mau eka he 13.

 

            Mai hoohuikau nae kakou, me ka manao ana, o keia no na eka aina e haawiia mai ana i ka poe e makemake ana e hanai holoholona wale no. Aole he nui aku na eka elike me ke kuhikuhi a ke kanawai, mai ka 250 ahiki i ka 500, a pii aku, no ahiki i ka 1000, elike me ke ano o ka aina.

 

            O ka ninau waiona ana kekahi ninau ano nui, i ka hoi ana o na Hawaii maluna o keia mau aina hoopulapula. Aole e aeia kekahi kanaka e hana suwaipa, a okolehao paha. Aole no hoi e aeia kekahi kanaka e lawe aku i keia mau mea on a maluna o ia mau aina. No ke kumu, ua ike kakou i ka hana, a keia mau mea hooma@le kino. Mai hewa ole no paha, aina eia n oke ni ia nei keia mau mea, in a i hoolohe na kanaka i ke a'o e ai pakiko, aole hoi o ka ai kipalale. Pololei wale ai no o Paulo, i kana olelo, ana, e "Pakiko ma na mea apau."

 

            Ua hoike mau o Cooke, ke kakauolelo na kauoha aku nei oia i na kanaka o Halawa ame Molokai holookoa no, e hooikaika i ke kanu kalo. E loaa aku ana na kanaka na lakou e ai ka ai a oukou e Molokai e kanu mai ai. No ak mea i na la mua, e loa aole ana na kalo a ka poe e hoi aku ai maluna o keia mau aina. A ua loaa mai la hoi ia oe e ke keiki o ka Mokupuni o Hina.

 

            Ua lohe wale ia mai eia kekahi poe o Honolulu nei ke ka mai nei i na upena no ka makaukau ia, hanaia! O ka i'a he nui, a e loaa ana i ke kanaka i makaukau. A o ke kanaka i makaukau ole, e nana ana i k aka mea i makaukau, Naauao wale ia hoa Hawaii. Ua hiki e ike e ia aku o oe ke lanakila ana, a ia oe na pomaikai he nui.

 

            O ka ikaika ulu o ka mauu alafafa, ua hiki e okiia i kela ame keia mahina, a e loaa ana no ka eka hookahi mai, ka ai e lawa ai no ka hanai ana i na pipi he umi. Ina ma ka hookuu na ka holoholona no e imi i kana ai, elike me kekahi poe e hana mai nei, ua laki e ola hokahi pipi iluna o ka eka hookahi. No ke kumu i ka manawa maloo ua uuku loa kahi mauu. Eia ka hui pipi o Cooke ma ke paa nei he 150,00 eka ma Molokai, a iloko o ia nui eka, he 6,000 wale no pipi a lakou e holo mai nei maluna o keia mau eka he lehulehu. Ma na eka he 10 ma Kaunakakai, ke hanai nei lakou apuni ka makahiki he 30 pipi waiu, he 300 puaa, he mau hoki, a he mau lio hana. O ke alanui i hiki mai ai keia, o ia on ka hooulu ana i ka mauu alafafa.

 

hoomakaulii. Ua lilo paha keia haawina maikai i mea hiamoe iloko o ka poe o keia hanauna. O ka'u hoi e koi aku nei, e ala ae kakou. He haawina maikai. He haawina e hoolilo mai ana ia kakou i lahui kuokoa. No ka mea o ke alanui o ke kuokoa. No ka mea o ke alanui o ke kuokoa, o ia no ka noho lawa ana o ke kanaka. O ke alanui e hiki ai ia kakou e lohe aku i kela mau huaolelo hooni puuwai, "Mai komo mai," o ia no ka noho la@o ana o ke kanaka. E hoomakulii kakou!

 

Kekahi Mau Hoailona e Hoike Ana i ka Ike Mahiahi ame Naauao o na Kanaka Hawaii

 

            I keia la ke nui nei no olelo e loheia aku nei, mai na enemi mai o na kanaka Hawaii ame kekahi mau hoaloha no, i ka ike ole o na kanaka. Hawaii i ka mahiai a he lahui hupo. Malia paha ua ike ole no kekahi poe o kakou i ka mahiai, a ua hupo io no ma kekahi mau mea, o keia hanauna. O ke kumu paha i ulu mai ai keia mau olelo, o ia no ka ikeia ana mai, ua lilo aku na hana mahi i ka lakou ai iloko o ka lima o na kanaka o ko na aina e. A mamuli o ia lilo ana, ua hoike mai na kanaka Hawaii, i ko lakou ike ole i ka mahi, ame ko lakou hupo maoli no.

            Ina o ia na kumu, alaila aole paha o k ahailuku mai i ka ike ole i ka mahi, no ka mea, aole no ka ike ole ke kumu o ka lilo ana, o ka mahi ana i k alakou ai iloko o na lima o ko na aina e, aka mamuli o ka haalele ana o na kanaka i ko lakou mau wahi kuleana, a mamuli o ka manao ana o ke dala ka mea i oi aku mamua o ua mau aina la. Ina e oleloia mai ana ua naaupo na Hawaii i ko lakou hoolilo ana i ke dala. i mea oi aku o ka waiwai mamua o ka aina, alaila, ua ano pololei paha ia mau olelo.

            Ina kakou e huli aku a nana i ka noho ana o na kanaka ma na kuaaina o keia la, e ike ana kakou, o ka poe no e mahi ana i ko lakou mau aina, ke noho kuokoa mai nei no lakou, a ua hiki pu no hoi e ikeia aku ko lakou ike i ka mahi. Aka, aole wale no o na kanaka i haalele aku i ko lakou mau aina, keia e imi dala mai nei ma na hanalima, a haalele hoi i ka mahi.

            O na kanaka no kekahi o na kuaaina, ua lilo no lakou i ka imi dala. O keia mau olelo i ka ike ole, ua hiki io paha e hailukuia mai i na kanaka o keia hanauna. Aka no na kanaka Hawaii o kela au i hala aku, eia ke ku mai nei na hiahoomanao o ko lakou ike mahiai, ame ko lakou naauao.

            Ina oukou e ka poe heluhelu e hele i Kohala, e ike ana oukou ma Waiapuka, i kekahi kiahoomanao e poina ole ai oukou i ka ike o n akanaka Hawaii. Ua kiiia ka wai no na loi, mai kekahi wahi loihi mai, a mamuli o ka hiki ole e laweia mai ka wai mamuli o kekahi ahua pohaku, ua eliia kela ahua pohaku, he mau tausani kapuai ka loihi, a ua imiia ka ana iliwai e hiki ai i ka wai ke kahe, ahiki i ka hoea ana o kela wai makai o kela ahuapohaku kiekie, a komo iloko o na loi.

            Ke ku nei kela kiahoomanao a ko kakou mau kupuna i hana ai. Aole e hiki i na naauao o keia la mai na aiana e mai e olelo iho, ua hiki ia lakou ke hana i kela hana. I keia la ua lawa kakou me na mea hana hao, ame na mea hoopahu e wawahi ai i ka pohaku oole'a, aka me ka nele no nae i keia mau mea, ua hanaia kela hana me na wahi oo laau wale no. A i ka ike ana paha o na kanaka nana i hana keia hana, i ka poeleele oiai ua komo aku kela eli ana no kekahi wahi loihi, ua eliia iho maluna o kela auwaha, a komo mai la ka malamalama ma ia puka. Ua nui na puka o keia ano i hanaia no ke kumu, ua loihi maoli kela wahi i eliia ai.

            O ka loaa ana o ke ana iliwai kekahi ninau ano nui e noonooia iho ai i keia la. Pehea la i loaa ai ia lakou ke ana iliwai? Ina iwaho ma kahi palahalaha e hiki ana e laweia mai ka wai, ma ia mau auwaha, a i ke kahe ole ana o ka wai, alaila e ikeia ana ua kiekie loa ka iliwai, a ua hiki la hoi ke eli hou iho a haahaa i kahe ka wai. Me keia eli imua, me ka ike ole iamua, ame ka maopopo ole e kahe ana paha ka wai, ua lilo keia mau hana a ko kakou mau kupuna i mea kunana ia e ka poe naauao o keia mau la, a ke kahaha nei, me ka ninau ana pehea la i hiki ai.

            Ma keia eliia ana o keia pali pohaku, ua hoike mai ko kakou mau kupuna i ko lakou naauao. A ua hoike mai, ua ike lakou o ka wai ka mea e ulu nui ai ka ai, a o ia wai i mea mahiai na lakou, Auhea hou aku mao o keia! Aole e hiki i na kanaka ku-e ia kakou ke hooiamai, ua ike ole i ka mahi. Ma kahi o ka naauao, aohe lua e loaa mai, no ke kumu ua hanaia na hana me ka nele i na hao ame na mea hoopahu o keia la.

            Aole no lakou e ike mai ana i ko kakou ike mahi, in a e paaia aku ana na aina, a i ole e koi mai paha i ka poe i loaa ka aina e kanu i ka lakou mea i makemake ai, aole hoi i ka mea a ke kanaka i makemake ponoi iho ai. No ka mea o ka mea mua a kakou e kanu ai, o ka ai. He mea loaa wale no ka i'a, in a e molowa ole ana ke kanaka. Aka, o ka ai, o ia ka mea luhi, a in a, e makemake ana ke kanaka e loaa kana ai maikai, a ua loaa kona aina, hookahi no hana pono, e kanu iho ua lima i ai nau.

            Maluna o na mea apau, ia oe e ke kanaka Hawaii, e ku mau oe e makaukau e hooia mai i kou ike ame kou naauao ma na hana e haawiia aku ana ia oe e lawelawe. Aia no he mau mea i ike ole ia e kakou, a e lilo io ana paha kakou i mea ao ia mai, no ka mea, aole ke kanaka e hoopau ana i kona makemake ike, ahiki i kona make ana. O ka naauao, he mea ia e ulu mau ana i na la apau o ko ke kanaka ola ana. Aole wale no ia kakou e na kanaka Hawaii, aka, i na lahui no apau o ke ao nei.

            E laa paha ka hanai moa, ame ke ano o na moa, kupono ia oe  e ha@ai ai, no ka mea, eia ke hanaiia mai nei na moa, i hiki e hanau mai ahiki i ka 300 huamoa o ka makahiki hookahi. Ua maa kakou i na moa hanau mai uo, a hoomoe koke mai no i na hua he 12, a i ke ki@o ana, ahiki hoi i ka nunui ana o na keiki, ua pau he mau mahina, a e loaa ana paha ia oe he mau hanau hua ana he ekolu o ka makahiki, o ia hoi he 36 no hua. A i ko kakou ike ana i keia mau moa hanau 300 hua, e lilo ana paha kakou i keia mau, moa hou. A e makemake io ana no kakou, no ka mea ua oi aku na loaa mai na hua mai. A in a ua makemake oe e hookiko i keiki, ua loaa no na pahu hookiko moa, a e loaa ana ia oe he mau haneri ma kahi o 12 wale no. Nolaila, e ake aku ana kakou ma keia mau mea hou, na mea a kakou e ike ai he mau mea e hoowaiwai mai ana ia kakou. Ma na no ana o ia ano, ame ke ake e loaa ia mau ike, e lawe io mai kakou. Pela no hoi na hanai holoholona ana. E lilo io aku ana kakou i poe hoonaauaoia mai maluna o ia mau mea. Aku o ka olelo mai he hupo kakou, a ua ike ole i ka mahiai, ua hoopunipuni loa ia mau ole, lo. E haawi mai i na aina, a na kakou no e hooia aku i ko kakou ike.

 

Ehia la Eka ka Ikaika

            Hana o ke Kanaka

 

            He ninau ano nui keia o keia mau la. He ninau e ninauia mai nei e kekahi poe i makemake e loaa ko lakou mau aina ma keia mau wahi hoopulapula lahui. A he mea pono e paneia keia ninau. O ka pilikia mua paha, o ka ike ana o ke kanaka pehea la ka nui o ia mea he eka. Aole no e pau ana ke kuhihewa ma na huahelu, no ka mea ua hiki ole paha i kekahi poe ke hoomaopopo i ka nui o ia mea he kapuai. Aka, ma na mea i ikeia paha e kakou, kakou e kii ai i mau mea hooalikelike. Ua kamaaina kakou i ka pa Halealii, e ku nei ma Honolulu. O keia pa holookoa, he 11 eka. Ina ua hiki i kekahi kanaka e hooia mai ua hiki iaia ke hai i keia pa holookoa, alaila, ua ikaika maole la kanaka. Ina hoi e okiia ana keia pa iloko o elua apana, e ike mai ana kakou he (5 1/2) elima me hapa eka ia. A ua hiki hou no ia kakou e ike mai, e ikaika ana ke kanaka e hiki e mahi i keia mau eka he elima me hapa.

            O ka mahelehele ana i na aina ma Molokai, e haawiia ana he elima eka pili kahakai, no ka hooulu mauu alafafa, a i ole na meakanu e ae pahu. O ka manawa nui no o ka hana o ke kanu ana i keia mauu, o ia no ka luhi kinohi, a ulu ka mauu, o ka hookahekahe wai wale no ka luhi, ame ke oki ana no ka hanai aku i na holoholona. Nolaila aole no e luhi ana ke kanaka i ka malama i keia mau eka. Ma kahi kiekina ae o ka aina makua mai o keia mau aina pili kahakai, e haawi hou ia mai ana e elima eka kiawe, i wahi e hooholo ai na puaa, na moa, ame na pipi waiu. O ko mauu i hooulu ai ka ai a keia mau holoholona. E haawi hou ia mai ana ia oe he mau eka, 10 ahiki i ka 20 mauka no ke kanu kulina ame uala, a mau mea e ae paha au i makemake ai.

            Ma keia, e ike mai ana oe, ua hiki aku kou mau eka aina i ka 20 ahiki i ke 30. O ia hoi, ua papaluaia iho a papakoluia iho keia pa Halealii e ku mai nei. Ua nui keia mau eka, ma ka manao ana o ke Komisina, a pela no paha ka poe e hoomaopopo ana i ka luhi o ka mahi ana i keia mau eka. No kahi e hookuu ai i kou mau lio ame na pipi nunui hanai, e loaa ana no na pa hookuu laula, o ia ano i na kanaka apau e hoi aku ana ma Molokai.

            Ma ko kakou aoao e ka lahui, e hoomaikai aka kakou i keia mau Komisina naauao, a hoomaopopo i na mea e lawa pono ai ka noho ana o ke kanaka. O ka mua, e lawa pono ke kanaka me ka aina. Ina e ike ana ke kanaka ua uuku loa kahi apaua, aole no paha kela kanaka e makemake ana e hoi aku ma ia mau aina, no ka mea o ka hewa mua no ia i hanaia i keia lahui, o ia hoi, ma ka mahele aina o 1848, ua liilii na aina i haawiia mai. A i keia mau la, ua ike n@ keiki, ua lawa ole no ka noho ana aku, a ua haalele a hoi mai e imi dala ma ke kulanakauhale nei. A in a e noonoo pono ole mai ana ke Komisina ma keia ninau, e nele ana no ke kanaka i ka hoi aku ma keia mau aina. Nolaila, e hoomaikaiia na Komisina no keia haawi ana mai i ka aina e lawa ai ke kanaka e makemake ana e hoi aku e hana malaila.

            Aole no paha e hiki ana i ke Komisina ke kapae ae i na olelo o ke Kanawai, o ia hoi, aole e emi iho malalo o 20 eka mahiai, no kela ame keia kanaka. O ia hoi, in a he mau aina e@@@@@. Nolaila ua hooko mai ke Kea@@@@ keia ka uoha a ke kanawai.

            Ma ka nana ana aku i ka na@@@@@ eka e haawiia mai nei i ka poe@@@@@ ma Kaleponi ae nei, ua ikeia ka h@@@@ ma keia i ka lawa kupono o ka ohana hookahi, o ia no keia: in a ua nui aka ka aina mamua o keia, e hoo@@lewa ana ke kanaka, a e hanai ana i na holoholona ma na mea e ulu ana maluna o ka aina, aole hoi o ua mea e kaua ponoi ia ana eia.

            Ina he mauu alafafa kau e ka@@ a e lawa ana oe me ka mauu e hanai @ i na holoholona he 10 no ka eka hookahi. Ua komo mai he mau puaa, e hiki ana i ka hane@i ame na moa 200 ahiki aku i ka 400 maluna o na eka he elima. Ina he mau eka mahi hoa aku kekahi e hiki hou ana e loaa no ai e aku, alaila e lawa i'o ana kakou me keia mau eka i manaoia e haawi mai.

            Ke manao pa nei no hoi au, in a e hoike mai ana kekahi ohana i ko lakou ikaika e malama i keia mau eka, a u@ ikeia e hiki ana e malama i mau eka hou aku, e loaa hou mai ana no. @ ko'u makemake e ike aku i na haawina o ia ano. Ina e loaa ana na ohana @ hooia mai ana ua uuku keia mau eka mamuli o ko lakou ikaika mahi, a ike maka aku na Komisina, alaila e pono no e haawi hou ia aku i mau eka. Ahi ki mai ia la, ua hooia aku kakou i ka poe e olelo mai nei i ko kakou ike ole, ame ko kakou molowa na hewa loa lakou, a ua laipila mai lakou i ka inoa maikai o ke kanaka Hawaii. Nolaila, ea, e ala kakou a e hoopau loa i keia mau olelo no ka wa mau loa.

            Ina e loaa ana ia oe e ka ohana hookahi he elima pipi walu, i hiki e loaa na kuaka waiu he 20 o ka pipi hookahi, ua like ia me 100 kuaka o ka la. Ke kuaiia nei ka waiu ma Honolulu nei no 18 keneka o ka kuaka hookahi  Ua like ia me $18 o ka la hookahi. Aole paha e loaa ana ia oe keia mau dala ma Molokai, aka, in a paha e loaa i 10 kenek@ o ke kuaka hookahi, ua like me $10 o ka la hookahi. Ea@a  hoia hana o ka la au e ke kanaka. Hawaii e hooikaia nei i loaa ai keia mau dala he $10? Aole pha he hookahi kanaka Hwaii e ohi nei i keia mau dala i ka la hookahi ma Honolulu nei! Auwe, no hoi kakou e! A ehia hoi hoia au e hanai ai i keia mau bibi he 5 am@ ka uwi ana na moa, a e ohi na hua, aia hoi oe e papa i ka hookahekahe wai, pehea iho la ia! Nani wale ko kakou Ike ana aku e ohi ana na kanaka Hawaii i na pomaikai o keia ano. Auhea hou aku ka hana i oi aku mamua @ keia! Aole, aole loa!

            Mai ae kakou e hanai i na p@@ @ hiki ole e loaa na waiu o keia an@ @@ ka mea he hooluhi. Ina hookahi @@ pipi waiu e hiki e loaa ana me kau mau dala, ua oi aku ia hookahi mamua o ka ohi a nui na pipi, a i ka uwi ana aku he 2 a i ole he 3 no wahi kuaka waiu o ka pipi hookahi. Molowa ia ano hana@ pipi ana. Kii no ma na pipi nui o ka waiu, no ka mea aole e oi ae ana kou luhi i ka hanai i na pipi o ia an@, ma mua o na pipi uuku o ka waiu. A @@ ia kumu au e koi aku nei i na kanaka Hawaii e malama e no oe i mau dala nau, a e hoomakaukau nou iho i hiki ai e ohi nui oe i na pomaikai o kou hooluhi ana ia oe @@@ @@a ma ke kilima ke kuai ana, alaila, e koe @nai ana no ka waiu mahope o ka lawe ana@@ i ke kilima. A o ia waiu, ua hiki e hanaiia i ke keiki pipi, na puaa ame na moa.

            Ua makaukau o Geo. Cooke me ka hale uwi waiu i keia la, a ua loaa ka moku no ka lawe ana mai i ka waiu ame ke kilima i Honolulu nei. O keia paha kekahi o na oihana @@@@@@@@@ i na kanaka o makemake ana i @@@@ ma ia hana. O ke kumukuai o na pipi ka ninau nui. Ina ua loaa ia oe he elima a i ole he umi pipi ua wa@@@@ oe e ke kanaka Hawaii. No ka mea, in a e hiki e hoouluia e oe ahiki @@@@@ ka elima eka manu alfalfa, ha h@@@@@@ oe e malama i ka umi pipi me ka @@@ lahi loa, ame kou hanai aku i mau @@@@@ nau. Ina o ia wale iho la no kau @@@ apau ka makahiki, ua hiki ia oe i @@ liilii he puu dala nui maoli, a k@ @@ ae la no ko mau pipi keiki i @ @@@@ hiamoe ana, a pela no ko mau puaa ke ulu ae la lakou ia oe e hiamoe ana Ia oe hoi e ke kanaka e hana ana @@@ kai ae nei o ka uwapo, i kou hi@@@@@ ana, aole lewalewa iho o ka mea a @@limana. Mahea ana kakou! ke @@@@@ mai nei na manaolana o ko kakou @@@@ lahui ana e hoi i keia mau aina.

            I loaa no kau e ke kanaka e @@@@ nei i Honolulu nei i ka loaa o @@@ hana. Ua kamaaina kakou me ke @@ meume @ loaa nei kahi hana, a he mau la uuku wale no o ka makahiki. O ka hapanui o ka hele nele! ea, e @oo kanaka mai kakou, a e lalau i ka mea e haawiia mai nei, a e loaa no @@@@ kou na pomaikai e ohiia mai nei e @@@@. Ano ka manawa, aole hou aku!