Ka Nupepa Kuokoa, Volume LIX, Number 48, 2 Kekemapa 1921 — Page 2

Ka Nupepa Kuokoa

KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.

Ke Ano o na Kanaka Hawaii o ke Au Kahiko

 

NA KOMISINA

W.R. Farrington, Lunahoomalu;

J.K. Kalanianaole Lala; Rudolph M. Duncan, Lala;

Akaiko Akana, Lala; Geo. P. Cooke, Kakauolelo.

 

Meakakau Nupepa, malalo o ke Kakauolelu,

JOHN H. WISE.

 

Malalo o ka lokomaikai o ka on a o keia Nupepa Kuokoa. L. A. Thurston (Kakina), ua haawiia mai keia aoao no na manao pili i na hana a ke Komisina Hoopulapula Lahui Hawaii. Nolaila e loaa ana he mau manao pili i ka hana a ke Komisina ma keia aoao.

 

Ma keia aoao e ike ai ka poe heluhelu i na hana, na makemake, ame ka hoolala ana no ka hoomaka ana o na hana maluna o ka Mokupuni o Molokai.

 

Ua hamama no hoi keia aoao no na ninau pili i keia hana mai na Hawaii mai, e makemake ana e ui i ke Komisina no na mea like ole i makemakeia e ninau mai.

 

Aole i maopopo ahiki mai i keia la, maihea mai ia na kanaka Hawaii i hoe@ mai ai. Ke manao nei kekahi poe, mai Asia mai, mai na kapakai mai o ke Kaiwaenahonua. A ko manao nei no kekahi poe, mai ka mokuaina mai o Amerika. O ke kolu o ua koho ana, ua manao kekahi poe he aiana ua piholo ma ka hema aku nei o Hawaii, @ mailaila mai i hele mai ai na kanaka mua i Hawaii nei. O ka ha o na koho ana, aia he aina i ike ole ia ahiki mai, i keia la, ma ka ao@o akau o ka moana Pakipika nei, maluna aku o na mamala hau o ka Akau. Aolo nae keia manao kakau e komo aku ana noke ka@ailio ana maluna o ka ninau maihea mai la ko kakou mau kupuna@i hooa mai ai? O ka makemake o ka meakakau, o ka hoomaikeike aku i ke ano o ua mau kanaka mua la, a in a paha ua waiho iho lakou i kekahi mau aweawea o ko lakou mau kulana me na hanauna o keia la.

 

Ina oukou e ka poe heluhelu e komo ana iloko o na ana kanu o na kupuna o kakou, a he nui wale o ia mau wahi e waiho mai nei ma na aina apau, e ike ana oukou i ka nunui o na iwi o ia poe maka. Ma keia e ike mai kakou, he poe nunui ua kanaka Hawaii. Ke hoomanao nei ka meakakau i kona luaui kupunakano ohana, he kanaka ehuehu i hiki aku kona kiekie i ka 6 kapuai me 9 iuiha, a ua hoiko mai oia, na oi uku ko kiekio o na kanaka o kona au, mamua ona. I keia mau la ke nana ae kakou, aia no he mau hoailona e hooia mai ana i ka pololei o keia mau mea.

 

I ka hele ana mai o na kanaka mua i Hawaii nei, e ike mai kakou, he moana kai akea keia moana o ka Pakipika. Ina no mai Asia mai, a i ole mai Amerika mai, a i ole mai ka akau aku nei o ka Pakipika, a i ole mai kekahi aina ma ka hema aku nei, ua mamao no keia mau kai i aloia mai ai e na kanaka mua. Ma keia e ike mai kakou, aole e hiki ke au ia keia mau kai, in a he poe kanaka liilii, ikaika ole, a maka'u wale paha, aka, i mea o hiki ai ke hoea mai i Hawaii nei, he poe kanaka ikaika, maka'u ole, hopohopoole, wiwoole a naauao i ka lawelawe holo moana ana. I keia mau la, aole e hiki i na kanaka naauao loa o ka honua nei e holo mai Amerika ahiki i Hawaii nei, me ka nel@ i ke panana. Aole e hiki e holo mai maluna o kekahi waapa hamama. Aka i na kanaka mua i holo mai ai i Hawaii nei, aole panana, o na hoku wale no, na au o ka moana, ame ua makani, i hiki ole e hilinaiia i keia mau la naauao. Maluna o na waa e hamama ana i ka la. Me keia mau hemahema no @ae, ua hoea mai la kela poe kanaka. Ehia la o kakou e hiki e hoomaopope i na inea ame na pilikia o ia huakai@ Ehia la o lakou i hoomaka mai e hele, a iloko o ia heluna, ehia la i hoea mai me ke ola ma Hawaii nei@ Ua hiki ia kakou e ike i keia la i na pilikia ka holo moana ana, maluna o na moku nunui a pehea la kela mau la e holo ana maluna o na auwaa liilii@

 

E hiki ana ia kakou e ike iho, in a aole lakou he poe laeoo ma ka holomoana, a he poe ikaika o ke kino, ua @ele ko lakou hoea ana mai. Aka, ma he mea la ua oiaio ka kakou koho ana aku i keia la, he poe ikaika, he poe makau'ole, he poe miwoole, a he poe @auao. Ina aole, ua pau i ke piholo i ka moana.

 

Nolaila e ike mai ana kakou, i ke kulana o ko kakou mau kupuna mua. Ua nele anei lakou i ka loaa aua i na ma'i@ Aole, he ma'i no ko lakou. Aka mamuli o ko lakou ike @apaau, ua hiki e hoopauia na ma'i o ia mau la. Nolaila, e ike hou mai kakou he lahui paauao ka lahui Hawaii, i hiki ai ia lakou e hoopakele ia lakou iho mai na ma'i mai o ia mau la.

 

Alaila, ua hiki ia kakou ke hooia iho i keia la, ka mua he lahui nunui; ka @ua he lahui ikaika; ke kolu he lahui wiwoole; ka ha he lahui naauao.

 

Me keia mau haawina i loaa i ko kakou mau kupuna mua, alaila e hiki ana ia kakou o keia la e imi iho, in a paha ke mau nei no na haawina o ia ano i na kanaka o keia hanauna. Ke hoohia mai nei na keiki Hawaii o keia la, eia io @ oke kokolo nei iloko o ko lakou mau aa, ke koko no ua poe nei o ke au kahiko, a ke hooia mai nei ma ka lakou mau hana, aole no i nele ke awe'awe'a koko oia poe.

 

Aole anei keia mau haawina he mau haawina kupono e hoomauia, a e hookawowoia aku iloko a na keiki Hawaii o keia hauauna@ Ke manao nei au, elike ana ko kakou manao maluna o keia ninau. No ka mea, he mau haawina kupono e makeeia e kakou. He mau haawina e pono e hooikaikaia e kakou e ikaika ae ko lakou ulu ana. a he mau mea hiki wa@e no keia ia kakou e hana, in a kakou e ike ana, o ka noho kuokoa ana o ke ka@aka nona iho ke alanui mua e hiki ai e hoouluia ia mau haawina maikai.

 

Ua maopopo ia kakou, o ka noho kuokoa ana, o ia no ka noho ana o ko kakou mau kupuna. He nohona hamama o na ipuka, a ua loaa ke ea maikai i na ho@a apau o ke ola ana o ke kanaka. E ai ana i ka ai maikai, I hana ponoi ia iho e ka mea e ai ana. E hele ana i ka mahiai a i ka lawai'a no lakou ponoi iho.

 

Ua ike kakou eia na aina hoopulapula ke waiho mai nei, a e weheia aku ana i na la kokoke wale no. O ka loaa o ka aina e noho kuokoa ai oe e ke kanaka Hawaii, ka mea e hiki ai e hoomauia ko kakou noho Hawaii ana. E hooikaika e loaa kou wahi apana aina. E imi i keia mau la i na mea e hoomakaukauia ai kou noho ana aku maluna o kou apaua aina. Ke loaa keia mau mea, ke manao nei ko oukou meakakau, e hiki ana ia kakou e hoihoi hou aku i ko kakou lahui maluna o ke kahua mua o na kupuna o kela au i hala wale aku. Aole nae o ka loaa o ka aina a noho wale iho kakou, a na ha'i e lawelawe mai ka kakou, aole. O ka lalau iho o na lima, ame ka hoohana ana i kou ikaika ponoi ke alanui e hiki ai.

 

E ka lahui Hawaii ina aku kakou!

 

Na Anoai

 

Ua loaa mai i ke Komisina he mau hooia ana mai na kumu a'o mahi ame hanai holoholona o ke kula kiekie o Hawaii nei, e loaa ana ka lakou mau kokua ana, no ka hoonaauao ana i ua kanaka e makemake ana e loaa kekahi mau ike. A e hamama ana na kolamu i haawiia mai i ke Komisina no na ninau ame na pane.

 

Ina no hoi he mau manao kekahi o oukou e ka lahui maluna o na mea e kakauia nei maloko o ke kuokoa, e hoke mai. Malia paha he mau mea maikai kekahi i loaa i kekahi poe, e kakau mai. Malia paha, he mau ninau maluna o kekahi mau mea i pohihihi, e ui mai. Aole e pau na pohiihi ke niuau ole ai.

 

Ke mau nei no ka pii o na huamoa. Miuamina wale kakou, i ka ulolohi o ka waheia ana o na aina o kakou. Aka, e hoomanawanui mai kakou. Aole no hoi i loaa keia mau aina ia kakou i ka la hookahi. Me ka nui o ka hana a loaa. Me ka nui o ka hana a loaa na Komisina i kulike me ko kakou makemake. Eia aku a hoea mai ka la a weheia ai. Ma kou aoao hoi e hoomakaukau mua oe!

 

I wiwi no oe e ke kanaka Hawaii i kou kauka'i ana na ha'i e hana mai kau ai a e hoolawa mai ia oe me ka i'a. Ina oe e kanu ana i kau ai, a e hooulu ana i kau mau puaa ame kau mau moa, e ike iho ana@oe i ka pii ae o kou momona, a hoi mai ana ka ikaika o ke kino. I piha no na halema'i i na kanaka Hawaii o keia mau la no keia kumu a@ la. Ina oe e hoi aku ana e mahi a e hanai holoholona nou iho, e ike aku ana kakou e nele aua na hale ma'i, a e laupa'i hou ana ka aina i na kanaka Hawaii.

 

Hooholoia ka Manawa e Weheia Ai na Aina Mua o Molokai

 

Ma ka halawai o Novemaba la 22, 1921, ua hooholoia, o ka manawa mua no ku hoi ana o na Hawaii maluna o na aina ma Molokai, o ia no ka la @ o Ianuari, 1923 o ia hoi he hookahi makahiki me ka mahina keu i koe.

 

I@a o ia iho la ka la e weheia ai, alaila, ua uuku maoli ka manawa a ka poe i makemake e hoi aku ai, a no ke kumu, aole paha e makaukau ana kekahi poe. Ma kekahi aoao nae, ua pomaikai kakou i ka hooholoia ana o ka manawa, a hookahi makahiki, ua lawa kela no ka manawa o hoomakaukau ai na kanaka e hoi ana no ka noho ana maluna o kela mau aina. O ka mua, e ike iho oe e @e kanaka e makemake ana e hoi, i kou kuleana mawaho ae o na mea e haawiia mai ana ia oe e ke Komisina. Ina o ke @ala, e imi oe a e hookoe i kekahi mau dala ma kou aoao, n@ ke kumu, he mea ia e kokua mai ana ia oe i kou hoi ana maluna o ka aina. Ina hoi he mau holoholoua, e inalama oe i loan ai na kumu e hoowaiwai aku ana ia oe.

 

O keia mau aina e weheia aku ana, aia no ia ma ka pili kahakai o ka aina o Palaau ame Kalamaula. He mau aina momona o ka l@po. Ua malahi pu no @i ka loaa ana o ka wai. Ina e loaa ana he elima eka i ka ohana hookahi, a i iwakalua eka aina mauka, ua lawa keia no ka hoomaka ana. Aole no ke Komisina e hoonele ana i ke kanaka ikaika, in a e hiki ana iaia ke kanu, a e malama i keia mau eka he 25, no ka mea e loaa hou mai ana he mau eka.

 

O ka mauu alafafa ka mea hoowaiwai maluna o keia mau eka he elima. Me keia mau eka mauu e hiki ana ia oe e malama i mau kumulau puaa ame na pipi waiu, e hiki ai e hoolawa i kou manawa o ka la holookoa, hui pu mai me kau mau eka mahi mauka, ua hiki inoino i ka ikaika o ke kanaka ke hoohana apau pono. Aka in a he kanaka o ikaika ana, a e hiki ana e hana a oi aku mamua o keia, ua makaukau ke Komisina e haawi hou aku i mau eka nona ame kona ohana.

 

O ke kulina, âme na uala, kekahi mau mea e hiki loa ana i kela ame keia kanaka ke hooulu ma na aina mauka. Ua nui na hoailona e hoike mai ana, ua lawelaweia keia mau hana e ua kanaka iloko o na makahiki i kaahope aku. Eia pu no hoi ka Hui Hanai Holoholona o Cooke ma ke kanu kulina nei maluna o na aina, i like no ke ano me na aina o na Hawaii. Ua hiki @ ikeia @a kuau@a kahiko o na wahi i mahiia e ua kauaka i ka wa kahiko. Me kou mau eka hookahekahewai makai ame kou mau eka pa, a hui pu mai me keia mau eka mauka, ua lawa ka ohana.

 

Mamuli o ka lilo ana h@ uinau hoao keia i na kanaka Hawaii, no elima makahiki, nolaila, e pono no @a kanaka Hawaii, e hookuu aku i mau kanaka ikaika a i manao nui e holomua, i keia noho mau ana, a aia hoi a hooholo mai ka ahaolelo o Amerika mahope o ka nana ana mai iloko o keia mau makahiki elima, a ike kakou ua holomua io, alaila e loaa io ana no ia kakou, he manaolana maluna o ke koena aku o na aina.

 

O keia mau aina ma Molokai, he @apa uuku wale no keia o ua aina i haawiia mai no ka lahui Hawaii. Aia ma Waimea, Hawaii, kekahi mau aina waiwai nui no ka mahi ana, ame ka hanai holoholoua. O ka holomua o keia @inau ma Molokai, ke ki e weheia aku ai na aina ma keia mau wahi.

 

Nolaila, mai uluhua mai kakou e ka lahui. Ua loihi @a la o ka maka nui ana mamuli o ka nele aina, a ke ike aku nei kakou, eia aku ko kakou mau la o ka hoolawa aina ke nee mai nei. Aole o ka pupuahulu ke alanui e pomaikai ai kakou, aka, o ka hoomanawanui, a o ka hooikaika o kela ame keia kanaka nona iho, a mahope aku, ka pupukahi ana, e hooikaika like ana, e auamo like ana, a aole no e nele ana ka ike hou ana aku, ua huli hou ke alo o Hawaii iluna.

 

He Lahui Ike Anei ka Lahui Hawaii i ka Mahiai ame ka Hanai Hooholona?

 

I keia mau la e nee nei, a i na la e kueia ana ke Kanawai Hoopulapula ma Wakinekona e na enemi o ia ka@awai, ua loheia keia @inau, mamuli o na ku-e e hoike ana, aole ka lahui Hawaii he lahui ike i keia mau hana. Me ia mau ku-e no nae, ua hooholo lokahi ka Ahaolelo ma Wakinekona i kela kanawai, a i keia la, ke ku nei ma kona ano apau. Aole @ae i pau keia mau uinau, a i keia mau la no ke loheia aku nei no ia ninau. No na enemi o keia kanawai, aole no paha e pau ana ka lakou mau ku-e ana ame ka hapai ana mai i keia ninau i mau kumu no ko lakou mau ku-e. Ma ka aoao nae hoi o ka lahui, ua hiki mai ka manawa e pane ai kakou i keia ninau, a i ko kakou pane ana, e lilo ia pane i mea nana e hopau loa aku i ka lohe hou ia ana o ia mau @inau. Aole e lawa ana na pane i paneia e ko oukou meakakou ma Wakinekona maluna o keia ninau, aka, aia a hooia mai ke kanaka Hawaii ma kana mau hana, ua hiki io e lawelaweia keia mau oihana e keia lahui, alaila, hiki paha e pau.

 

O na pane ma Wakinekona, he mau pane e pili ana i na mea i hanaia e ko kakou mau kupuna, a mamuli o ia hiki ana i ko kakou mau kupuna e hana i keia mau oihana, ua hooia aku ko oukou meakakau, e hiki ana no i na kanaka Hawaii o keia hanauna e hana, i na hana i lawelaweia e ko kakou mau kupuna. E ike mai @ae kakou, ua laweia mai ko kakou mau kupuna, ame ko lakou mau ike i kumu e hooia aku ai i ko kakou lawa, e lawelawe i keia mau hana. Aka, o ka hooiaio aku nae, aia no ia kakou e ka lahui o keia hanauna. Ina e hiki io ana alaila, eia no ka ke mau nei na ewe ko@o o na Hawaii o keia la. Ma ko'u aoao, ua kukuluia aku ia mau kumu me na manaolana, ua pololei io, aka, o @a h@ ana @ae e kali ana kakou.

 

A no keaha hoi e hiki ole ai ia kakou ke hoola aku i ka hiki ia kakou ke lawelawe i keia mau oihana me ka Ianakila? Aole kumu maikai e hiki ai ia kakou ke kanalua iho i ka hiki ole, a no ke kumu, ma na hana liilii ke lawelawe nei no kakou ia mau hana. A in a ua hiki ia kakou ke lawelawe i keia mau la ma na mea liilii, pehea hoi e hiki ole ai ma na mea nunui@ E hele oukou ma na kuaaina i keia mau la, a e ikemaka ana oukou, na na kanaka Hawaii no e lawelawe mai nei na hana mahiai. A i lawelawe ole no ke kanaka, ka mua, no ka nele i ka aina, a o ka lua ua lilo ke kanaka Hawaii i ke alualu dala ma kekahi mau oihana e aku. A o ia haawina no ka kakou e ike nei, ma na ha@a hanai holoholona. Eia no kekahi mau kanaka Hawaii ke hanai holoholoua nei. Eia no kekahi mau kanaka Hawaii ke hanai mai nei i ka lakou mau pipi, na puaa, ame na moa. Ma ko'u manao ana, in a e haawiia aku ana ka aina i ke kauaka Hawaii, e lilo ana oia i mea alualu hanai holoholona, e ike aku ana kakou i ka makaukau o keia lahui ma keia mau oihana.

 

He oiaio no paha, ma ka manao ana o na enemi o na kanaka Hawaii, ua nele io no ka lahui i ka lawelawe ana i keia mau oihana i keia la. Ua pololei paha na olelo hiki ole, no ke kumu ua uuku no hoi na kanaka i lawa me ka aina no ka hoohana ana aku i keia mau oihana, aka, in a e loaa ana ka aina, a aole ia he ninau n@ keia manawa, no ka mea ua loaa ka aina, ke manao nei au e ike aku ana kakou, o keia kekahi o na lahui naauao ma keia mau oihana.

 

Iloko o na makahiki mamua aku o ka hiki ana mai o na kanaka o ko na aina e, maluna o keia mau paemoku, na na kanaka Hawaii no e hanai ana ia lakou iho, me ke komo ole mai o na kokua mai na aina e mai. Ia mau la ua heluia kakou ma ka helu o na haneri tausani. E hoomanao iho, iloko o na kaua i lawelaweia ia mau la, ua hiki aku ka nui o na kea i na manao, (4000), aole i ka hookahi, aka i ka umi a oi aku o ka aoao hookahi. O ke ano o ia mea he koa, o ia no na kanaka mai ka 20 ahiki i ke 40 makahiki, a in a ua hiki aku na koa i na mano. alaila e ike mai ana kakou, he helu kanaka nui maoli ko Hawaii paeaina nei i na la kahiko. A iloko o ia helu nui o na kanaka, na lakou ponoi iho i lawelawe keia mau oihana a kakou e kamailio nei.

 

I keia la ke h@luia nei na kanaka o Hawaii nei ma kahi o 225,000. O ka ninau, nawai @ hanai nei ia kakou?

 

Ua kamaaina paha oukou e ka poe heluhelu, ina e @ele ka holo ana mai o na moku lawe ai, na kakou no elua wale no pule, ua make kakou i ka ai ole? E hooia mai ana, nawaho kakou e hanai mai nei. A i kela au hoi aole hookahi paona ai i hookomoia mai na ka poe o ia au. E hooia hou mai ana, ua makaukau na kanaka Hawaii i keia mau oihana ia mau la.

 

Ua make anei na ewe o na kupuna, o kakou, a ua nele anei na keiki Hawaii o keia mau la i ka naauao, i loaa i ko lakou mau kupuna o na la i hala aku@ Ke manao nei au aole, aole loa. Malia paha ua hiamoe, a ma ia hiamoe ana ua manao kekahi poe ua make loa@ aka e haawi mai i aina a e ike @ keia mau paemoku, eia no ia ike iloko o na aa o na keiki Hawaii o keia la. He mau makahiki i manaoia ai ua make no ka ike ame ka ikaika au o ke keiki Hawaii, aka, i ka manawa i koiia aku ai na keika Hawaii e komo aku e hooia i ka make ole o keia ike i loaa i na kupuna Hawaii, ua ike kakou ame ko ke ao holookoa nei eia no ka ke kokolo nei no ia ike ame ia ikaika iloko o ke aa o na keiki Hawaii o keia la. Ahiki mai i keia mau la pokole wale no, ua leha mai na maka o ko na aina e maluna o Hawaii, no na keiki au, ame heenalu.

 

Wahahee wale oe e enemi o ke kanaka Hawaii, i kou manao ana ua make na ike o ko makou mau kupuna, a i keia la ua nele loa makou i ka, hiki ana e komo aku e hooia, i ko makoa malama mau no ia mau ike. E ike aku ana kakou me @ amaopopo loa, aole io no i make loa!

 

Ua kaulana @a Hawaii mahope o ko Kapena Kuke hoolaha ana aku, he poe ikaika na kanaka Hawaii. I keia mau la, ua lawa na hoikeamaka ana mai a na keiki Hawaii o keia hanauna, eia no ia ikaika iloko o ke aa o na keiki Hawaii. Aole iwaho e hele aku ai e ike maka i ka oiaio o keia mau mea, eia iho no iloko nei o ke kulanakau hale, maluna o na kahua mokomoko, in a paha ma ke kinipopo lima a wawae paha. Ina aole lakou i lawa ma ia mea, e hele aku ma na aina e, a e ike no lakou, aole wale no ke keiki Hawaii i hoike mai i ka mau o ia ewe iloko o lakou ma Hawaii nei, aka, ma na ka@ua mokomoko no o na aina e.

 

Aole nae kakou e na keiki Hawaii e pakele ana mamuli o @a hana a ko kakou mau kupuna, aka, mamuli no o na hana a ko kakou mau lima ponoi iho. Eia aku na aina a weheia mai nou e ke kanaka Hawaii. E hoo@a kaukau @ i@. E ike mua oe eia @a maka o na enemi ou ke @aka@ono mai nei maluna ou, no kou kapeke iki ae, a hoike ma paha i ko@ lawa kupono ole e lawelawe i keia mau oihana. Ahiki mai ia manawa e ike @ou aku ana kakou, ua papaluaia iho kou mau enemi. I mea @ hoka ai ua mau enemi la, e komo aku oe me kou naau, a e hooikaika e hooia me ke kanalua ole ua hewa lakou, a ua pololei hoi ko oukou meakakau.

 

Aole kakou e hopo wale ana. E loaa io ana ia kakou na hoike ana, ua lawa kakou ma keia mau oihana. Ma ko kakou aoao, e makaukau kakou. E kokua aku kekahi i kekahi. Ina ua ne@e kekahi, a ua lako hoi kekahi e kaana like kakou maluna o ia mau mea, a e loaa io ana no ka lanakila ma ko kakou mau aoao.

 

I nui ke aho, e ka lanui Hawaii. E hookuio ma ka kakou mau hana. E hookanaka. E hoomanao, eia kakou i ka auwae kahi i lana ai, i kahi @aiki. A elike me ka hopo ole @o @na kanaka Hawaii mua loa, I a@ mai ai i keia mau kai, ahiki i Hawaii nei, pela no na keiki o keia au, ka hopoole. Ua lohe pepeiao ia o Hawaii nei, aole i ike maka ia e na kanaka Hawaii mua, ua holo mai nae lakou, me ka wiwoole, me ka hopoole, a ua loaa, ua hooka wowo, ua hoolaha, ua hoolaupai, aole mamuli aku o ko hui ikaika aka, mamuli o ko lakou ikaika ponoi iho. Pela no na iwi o ua mau kanaka mua loa nei o oni mai la iloko o na he like ole, e hooia mai ana, ua waiho iho lakou he mau ewe koko i kulike me ko lakou, ka wiwoole, ka hopoole, ka moni i na hoino, ke ku ana me ka maloeloe a hoike aku, eia no makou ua makaukau, e haawi mai aina no makou!

 

"Ka Pila"

GRAFONOLA COLUMBIA

Moapopo ka Wa e Pau Ai. Na ka mea hoopaa noua iho e makaala ia mea nou. Ua hiki ia oe ke hulahula ahiki i ka huamele hope loa.

Uku Liilii ke Makemakeia

Thayer Piano Co.,

LIMITED.

148-150 ALANUI HOKELE

 

Ka Moolelo o ka Halawai a ke Komisina o na Home Hawaii o Nov. 29, 1921

 

Ua heluhelu mai ke Kakauolelo he palapala mai ua Kahu mai o ke Kula Kamehameha, he pane no kana leka o Novemaba 14, e hoomaikai mai ana, no ke noi i waihoia aku no ka hoolawa ana i kekahi poe haiolelo imua o na haumana, maluna o na kumuhana mahiai, ame malama home ana, a e hoike @mai ana hoi, ua kauohaia @ Mr. Webster e hui aku me ke kakauolelo i @a manawa i manaoia he kupono no na haiolelo o ia ano i ma@aoia.

 

Ua hoike mai ke Kakauolelo ua kakau leka aku oia me kekahi poe Wiliki Anaaina ame ka Luuaunui o na Hanahou no na mea e pili ana i ka wai o Waihanau, mauka o Kalamaula, a ua hoike mai ahiki mai i keia la, he elua leka i loaa mai iaia mai ia H. @. Allen, o Hilo; a ua kamailio pu hoi me elua a i ole ekolu paha mau Wiliki Amaaina o Honolulu nei, maluna o ka @ianau kumulilo no ke kii ana i ka wai i oleloia ae nei; a ua hui pu no hoi me Mr. Hugh Howell, he mea i kamaaina i na aina o Molokai, a ua hoike mai oia, ua manao oia, aole e oi aku mamua o $750 ka hoolilo.

 

Ua hoike mai o Cooke ua manao oia aole e hana i kekahi mea e hoopaa ana i ke Komisina ma keia halawai, oiai ua kakau aku oia ia Mr. Ernest Meyer o Molokai, e hoomaopopo mai, heaha la ka mea hiki e hanaia, uo ka malama ana i kekahi mea ana aina ame kona poe lawelawe, ke hele aku e lawelawe i keia hana? Ua hoopaneeia keia ninau ahiki i ka halawai e noho mai ana.

 

Ua heluhleu mai ka Lunahoomalu he leka mai ia Dr. A. L. Dean, Peresidena o ke Kula Kiekie o Hawaii, e pili ana no na makemake, kahi e hooliloia ai na meakanu ame holoholona o Honolulu nei, a e hoike mai ana, in a ua makemake ke Komisina, ua hiki iaia ke noi aku i na kumukula o ke Kula Kiekie e noii i ke kulana o na makeke kuai o keia mau mokupuni.

 

Ma ke noi a Mr. Dunean, i kokuaia e ke Alii Kuhio, ua kohoia e hoiia aku ke Kula Kiekie e noiiia ke kulana o na makemake kuai maloko o ke Teritore nei elike me ia i hoikeia mai maloko o ka leka a Mr. Dean, o Nov. 23, 1921. Ua waiho mai ke Kakauolelo i keia hoike:

 

Mamuli o kekahi noi e hoolawa aku au i ke Komisina me kekahi papaliana, e hoike ana i ka nui o @a lilo no ka hoomakaukau ana i ua aina pili kahakai o Kalamaula no ka wehe ana aku no na kanaka, ke waiho aku nei au i keia:

 

He mea pono e kukuluia i laina paipuwai mai ke poowai aku o Waihi ahiki aku i keia aina. O keia wai no na home. Hookahi iniha ke hoikeia mai nei he $9.70 @o ka ha@eri kapuai hookahi; hookahi me hapaha iniha @e $13.10 no ka haneri kapuai hookahi; hookahi me hapa i@iha, he $15.70 no ka haneri kapuai hookahi.

 

Ke koi aku nei au e kuaiia i elua mile paipu hookahi iniha, no $1024.32; elua mile hookahi me hapaha iniha no $1383.36, ame hookahi mile o hookahi iniha me hapa no $828.95, no ka huina nui o $3236.64. O ke kumukuai o na paipu ame ka hoomoe ana, i hui pu ia me ka lilo o kekahi pahuwai o 10,000 galani, ua manao au e hiki aku ana i ka $5000. No ka heluna hoi o $2000 ua lawa paha ia oe no ka eli ana i luawai, i wai hookahekahe no na meakuu. I pauma no ka hapai ana i keia wai no 30 a i ole 40 kapuai he $2000. Ile $1500 no ka hoololi ana i ke alanui aupuni; he $1200 no na auwaha hookahekahe wai; $2500 no na hale no ka poe ha@a; $3000 no ka eli ana i na kiawe; $2750 no elima mile pa uwea, e hoike mai ana hoi i na hoolilo apau o $19, 950.

 

Ke koi hou aku nei no hoi au e loaa na kanaka i makemake e hoi maluna o keia mau aina, a e laweia lakou in a ke ano he poe hana no na hana i hoiikeia maluna ae.

 

Ua manao au e loaa ana he pomaikai mamuli o ka hoololiia ana o ke alanui kalana e holo nei makai o keia aina, a e hoihoiia aku maluna o ke kiekiena, i hiki ai na home o na kapaka ke kukulu@a ma ia mau kiekiena, e pili ana hoi me ke al@nui hou, a ma ia hana ana pela e hookoeia ana na aina maikai no ka mahi wale no, mai na home aku ahiki i ke alanui kahiko e ku nei. Ke noi nei au e hooholoia i olelo hooholo e koi ana i na lanakiai o Maui, no keia mea.

 

Ka hoonohonoho ana o na huahelu maluna ae:

 

Lilo paipuwai, hoomoe ana

ame pahuwai . . . . . . . . . . .$ 5,000

Eli luawai . . . . . . . . . . . . . 2,000

Paumawai . . . . . . . . . . . . . 2,000

Kukulu alanui . . . . . . . . . . 1,500

Auwaha wai . . . . . . . . . . . . 1,200

Na hale no ka manawa . . . . 2,500

Eli ana i na kumu kiawe . . . 3,000

Pa @wea . . . . . . . . . . . . . . . 2,750

            Huina nui . . . . . . . . $ 19,950

 

Ua hoike mai ke kakauolelo ua ku@ olelo lana me ka Loio Kuhina malu@ o ka olelo hooholo, no ke koi ana a@ i na Lanakiai o ke Kalana O Ma@ ka hoololi ana i ke alanui aupuni, @ me ia i hoikeia maluna ae nei, @ hoike mai oia mamuli o ka @ ana o ua kanaka i ka auhau no @ makahiki, e pono no e kuka kama@ maoli no me na lanakiai, aole @ lalo o kekahi olelohoohol, @ lil@ nei i mea paa loa elike me na olelo @ ka olelo hooholo.

 

Mamuli o ke noi a ke Alii K@ i kokuaia e Mr. Akana, ua koh@ a'o aku i ke Kakauolelo, e hui @ kamailio aku me ke Kalana o Maui, @ ka hoololi ana i ke alanui i @l@l@ia.

 

Ma ke noi a ke Alii Kuhio, i k@aia e Mr. Dunean, ua kohoia e hooman@ aku i ke Kakauolelo, no ke komo @ aku e kuai i @a paipuwai, pahuw@, @ pela aku, elike me ia i hoikeia malu@ ae.

 

Na loaa o ke Komisina ahiki

            i keia la . . . . . . . . . . . $41@040.@

Na hoolilo . . . . . . . . . . . . . . . 4@11@

 

            Koena . . . . . . . . . . . . $37@28@

 

Ua hoike mai ke Kakauolelo ke @ lala nei oia no ka hele aku i Hilo. H@ waii, ma ka moku o Dec. 8, no ka @ ana i na aina o Keaukaha, Pana@wa ame Waimanu, oiai ua loaa mai k@ mau noi e weheia ia mau aina.

 

Ma ke noi a Mr. Dunean, kokuaia @ ke Alii Kuhio, ua kohoia e hoomana aku i ke Kakauolelo e hele ma @ alahele i Hawaii, a e hoike mai ma @ kahi halawai ma keia hope aku.

 

Ma ke noi a Mr. Akana i koku@ ua hooholoia e waiho aku i ka hooma@ kai ia Mr. Cooke, mai ke Komisina aku, no kona lokomaikai i ka malama ana i ka poe i hele aku e nana i na aina o Molokai.

 

Oiai aole he hana i koe, ua hoopa nee ka halawai a noho hou i ka @a lua, Dec. 7, 1921.

 

GEO. P. COOKE

Kakauolelo a Lunahoo@ana

 

Moolelo o ka Halawai a ke Komisina, Nov. 22, 1921

 

Mahope o ka heluheluia ana o @ moolelo o ka pule hala a apo@ heluhelu mai ke Kakauolelo he pa@a pala mai ke Komisina R. M. Du@ e pili ana no ka nui o na eka e p@naueia aku ai i na Hawaii e noi @ ana e hoi i Molokai, i lawa kup@ ai ko lakou noho ana, a ua no@ m@ oia e haawiia i 20 eka me ka haa@ hou ia aku i apana nui o ia a@ hooia mai oia i kona ikaika han@.

 

Mahope o ke kamailio ana ma@ o keia noi i elua apana, ua hooholo k@ Komisina me ka lokahi e haaw@ elima eka ma na aina pilikahak@, @ i 15 a i ole 20 eka aina maloo.

 

Ua hapaiia mai ka ninau no ke ka naka e kohoia aku ai no ke @ poo mahi @ana e hoomalu na hana @ ame ke a'o ana i na Hawaii e h@i ak@ ana maluna o keia mau aina. Ua @ holo ke Komisina o hala ana he maka hiki holookoa no ka hoomakaukau @ a mamuli o keia e hiki ana i ke K@sina e wehe i na aina no na k@k@ i Ianuari 1, 1923.

 

Ua noi mai ke Alii Kuhio, a ua ke kuaia mai e Mr. Dunean a hoohoioia e ko@ aku ke kakauolelo e launa kaka leka me Mr. L. T. Lyman a e @ kona manao maluna o kana uku @ao ai he kupono in a oia e h@ ana e lawelawe hana malalo o k@ K@misina, a e hoike mai i ke Komis@ keia halawai ae.

 

Ua heluhelu mai ke Kaka@olelo @ leka mai ka Hui mai o Chas@ M. @ Kaupalenaia, e haawi mai ana i ke K@misina, he 2240 kupuai @paipu @ iniha ame 8880 kapuni paipu o a @ (gal. iron), ma kona waiwaiia @l@k@ me ka waiho ana i keia manawa @ ke Awawa o Waihi Molokai.

 

Ua hoike mai ke Kakauolelo ua @ oia i ka @i@au owai la ka on a o k@ mau paipu me ka Loio Kuhina, @ la 18 o Novemaba, 1921, ua pa@ oia penei; "Ke manao @ au @ ia kumu ke a'o aku nei ia oe a ala@ o ka ninau ona o kela mau paipa, @ ke Teritore ao ia, a aole e hiki @ la weia mai kahi'i waiho ai mal@ kela aina i keia manawa."

 

Ua nui ka hoopaapaa ana o k@ K@misina maluna o ke ano e laweia ak@ ai ka wai maluna o na aina @ ka pomaikai o na Hawaii e hoi aku ana a ua noi mai ke Alii Kuhio, a @ k@ k@aia mai e Mr. Dunean a hooholoia e komo aku ke Kakauolelo Ma@ H@ko o ke Komisina e imi apau @ e hiki ana e loaa maluna o ka @ imi ana i wai ma Waihanau ame K@lama@la a e waiho mai kana @ i keia Komisina i kekahi halawa @ keia mua kok@ iho.

 

Ma ke noi a ke Alii Kuhio @ hoopaneeia ka halawai a noho hou i @ Poalua, Nov. 29, 1921 ma ka @ p.m.