Ka Nupepa Kuokoa, Volume LIX, Number 28, 15 July 1921 — KA HUAKA'I A NA KEIKI POOLA KIPIKOA NO KA IPUKA GULA O KALEPONI. [ARTICLE]

KA HUAKA'I A NA KEIKI POOLA KIPIKOA NO KA IPUKA GULA O KALEPONI.

(Hoomauia mai.) I mai la kela ia'u, "pehea i loaa ia oe kela ike?" Hoike aku nei au me ko'u minoaka pu aku. "Ma ko 'u aina hanau nia Hawaii, h# kakau moolelo kekah) hana a'n, no ka maoawa wale no nae, a he kakauolelo no hoi au no kekahi mau aha'hui Hawaii ma Hooo'ulu, ka hapanui o •Jra , 'u hana he hana uwapo me ko 'u mau haku hana, MeCabe, HamiHon & Renny Co., Ltd. ,1 hou mai la kela ia'u, "he nui no hol Hawaii a'u i ike ai jna Kaleponi JKskalameko ame Nu loka, aole au i ike ia lakou e kakau ana i kekahi mau ano nui o na mokuaina o Ameri(lea nei." : Eia hoi ka'n, "ua ake wale iho no lattou e ike no lakou iho, a ina lakou .c-;hele he mau makahiki, ua manaoia ua make, no ka mea, uole he mea e loheia no lakou ma ka aina; no'u iho ina an e hele iloko o na mokuaina liko .ple o Amerika nei ,aole loa au e poina i hoouna ana i ka moolelo o ka'u wahi e hele ai, a he meahou ia iloko o •k'jb'u aina, no lakou e ike mai ai." , 'Akaaka mai la kela ia'u, me ko maua huli ana aku hoi e nana i kahi i jrialamaia ai o ka fea, he wahi kokoke •hkahi 4 hoolulu o na mokukoa, Fort. Ma«pii,, kahi e ku nei o ka" halepohaku ,itsni o na Kelemania me ke kiahoomanao, i lilo i ke aupuni makua. . ia maua e kamailio nei i na meahou jTkeia aina malihini, o ka wa ia i pili «h&i ai o ka waapa kukeawa, a pau ae ja,na wahi paiki o makou i ka nanaia, 'Wu na knni apono a ke kukeawa, a ni .nau mai nei keia kukeawa ia'u, he 3isLole keia ua ano elemakule poupou a kahi klno. »...* , What people is thisf" eia no hoi J'k'4'u namu no ka iala ninau ia'u: is <he Hawaiian people, the Xo"bles of the Hawaiian Tsland9." ; mai la ua wahi haole nei mē ka luliluli o kona poo, a'u i mao.popo ole aku ai i ka manao o ka luli)uli ana o kona poo, heaha la, koe wale no ko'u minoaka ana iho, me ko'u kaniailio wale ana ilio no ia'u; , "Manao palia hoi keia poe o keia aioa, he kaniifulu loa hoi na keiki Hawaii no Kawaihae," a hu wale ae la.no ka'u aka, no ke ano hookano no o ka olelo mai ia'u. "heaha ke ano o keia lahui?" Na keia ninau wale no a keia wahi 'haole i hoaln koke mai iloko o ko'u

nouuoo me ka liikiwawe lua, « iuauauiuia mai ana inakou he poe Paele hanu pulupulu no ka Hfma, i laweia mai i | poe hana mamuil mai no hoi o ka paa.kiki o ka'u poe kriki, i ka po'.na i ka olelo makuahine, a he 01010 haole wale iho _la no ka hapanui o kā manawa, niimu pololei kekifhi, a namu uala rio hoi kekahi elike la me a'u, me ko'u a'o mau aku ia lakou p olelo oukou ma ka olelo niakuahine, ein nao, o ka'u olelo aohe hooloheia mai. Pela i hookomo mai ai keia i, kana ninan hookano ia'u, a pela au i kupale aku ai no makou iho, mn o kuu | olelo ana aku imua ponoi o kona mau | pukaihu, aole makou he poe Paele ka nu pulupulu no ka llema. E kuu Solomon aloha, ina ua hewa au ma keia wahi i kuu kapa ana ia mn-' kou iho he kokoalii, e waiho aku imua o ko kaua pae heluhelu, na lakou e pe ku mai ia'u, i ke 'peku a ka hoki me ka miula, keiki hoi a ka piula, malia •hoi aole no i nele loa o Lopaikihele wale, kahi ae'a auwana o Kauai, ma'li'a hoi o ola no au i ka inoa o'u man kupuna i hala 3ka a koe hoi au ka mea nana e hoike i ka nani o ko lakou koko e holo nei iloko o'u.

! Oiai ka heleuma o ke aliiwahine Wilhelmina e hin ana 110 ka makou holo ana aku, a hoea i Kapalakiko r he mamao o elin-a mile niai kahi a ma- | kou i ku ai, a ka piko ponoi o Kapalakiko, a. ia kau ana ae o ka heleuma o makou, o ka uee mali<» aku la no ia o ' ua kamaliiwahine iiei, me na opuupua ilima awili pu hoi me ka maile o Uawaii ana e hiipoi pu nei, a'u hoi e ike | la me ko'u mau maka ponoi, he like me ka hookomo ana aku o Hilo, no kona laula loa hoi, a he haiki iki mai no keia, i haiki no nae hoi i kahi aina eepa o Kao (Goat Island), ke kikowaena hoi o ka oihana kelekalapa uwea ( ole o ka oihana kaua o Kaleponi *nei, aia ma ko makou aoao hema a o ke "kulanakauha e hoi o Kapalakiko ma | ko makou aoao akau ,a makou e 'holo aku nei ,a'u hoi e nana la i ke kuku [ mai o na hale kiekie, a haahaa no hoi, a pepepe loa no hoi kekahi ilalo lilo jloa. He nani no i ka'u nana aku, eia na'e, o ka u'i, aohe no e loaa o Ilawaii, 'o ka'u kaena no ia o Hawaii no ka oi. , Aia ka waapa o na uniona ke poalo ( mau ana ma ko makou mau aoao, a'u i a'o aku ai i ka'u mau keiki, e j makaala no oukou iho ,aole kakou i aina, me ka lawe. i.ke ola o 'kahi kanaike i ka inanao o keia poe, a ina no ko lakou ku e mai ia 'kakou, e hooma(nao, e koa kakou apau me ka wiwo- , ole, he aina malihini 'keia, a e hooha- | like ia kakou me na kanaka o keia ka no ka'hi kanaka, me ka nana ole owai la oia, a e hoike aku kakou i na

kauaka o ktria aiua, aole kakou lie poe hohewale aka hf poe koa kakou a wiwoole, mai ko kakou aina aloha mai, a ina aole laleou e hankino niai ia kakou, a nrai hana wale aku kakou. 0 ke Akua wale iho no ko kakou alakai, aole loa o 'kakou mea e 1 nele ai, aia mau iloko Ona ko kak#u pialuhia. . . I ka p f *iu ana o ka'u mau olelo £oomanao i mau keiki, ua oho like mai lakou me ka lokahi, me na inipōniau. o ke u 'i, aole hoi.ka māka'u ame ka hopohopo maluna >Jto lakou mau helehelena pakahi apau, a hoomanao ae lu au no Paiea, ke A*" i Kamehameha, kana olelo kaula imua 0 kona mau mamakakaua ma kona moolelo: "Imua e[ o'u mau pokii, a iu;u 1 ka wai ' 0 kana hoi ia,' a o ka'u hoi keia o ka Lopaikihele wale, kahi kamahu'ieu 0 Kauai. "Hoohalike ia kakou me kanaka o keia aina, i ka lawe i ke ola. o kahi kanaka, no kahi kanaka, a mai hana wale aku hoi, ina aole lakou e hanaino wale mai." I Ile oiaio, aole loa lakou i hana wale [mai ia makou, elike me ka'u i lohe wale ai i ka poe walaau o fce kaona, hoonuinui olelo, <he ki ia ka poe apau ' oluna o ka moku e ka poo unionaj. he j oiaio no, o ka poe uniona no o lakou iho ka lakou makemake loa, aole hoi o | ka poe apau a'u e kapa nei i ka poe j hooiloilo a hoonui oleio. llc poe hohe huahaa loa i kupono ole i poe koa ' no kalii wa ma keia mua aku, e ala mai ai ke kaua o ko kakou aupuni makua me kahi a'upuni, ua make mua no keia poe i ka olelo wale no, aole ,hoi 1 honi i ka uwahi pauela. I līe oiaio, e lioea mai ana ia a e ike ana no au ia manawa, ua makaukau mau au e haawi ia'u iho ame ka'u mau leialoha wale iho no, ' no ke kokua ana i ke aupuni makua, 1 no kona hae, kona peresidena ame' koi na lahui, amo kuu lahui, me ka nana ; ole, heaha ka hopena no'u ame ka'u ! mau keiki, koe wale iho no kela mea nui iloko o ko'u noonoo, e haawi ana 1 makou i ko makou ola no na miliona ( kanaka o ke aupuni makua, ame na ' taii.sani o Ilawaii aloha, no ka hoopa■kele ana mai ka lima mai o na enemi. [ Aia no au e pili mau ana ma' ka aoao o kuu kamaaina, a ia la hoi e hoike mai ana i na wahi apau a ko'u mau maka e ike aku ai» a e ninau pu aku ui i kona inoa no ka'u huakai mua ai, a e niuau pu aku ai iaia, a na mokukolo hoi i pili mai ai ma ka aoao .no ka hoopili ana i ka moku i ka uwapo, no ka mea, he ikai'ka loa ke kai o keia • aina i ka huki ana iloko i ka wa kai nui, a pela no i ka w(t kai maloo, a ku-

hikulii īuai la kuu kamaaina ia'u i ko makou uwapo e pili aku ai, aohe ike nui ia aku o kanaka elike me ko kakou o Hawaii, o na hale maluna o na uwapo o keia aina, ua paa holookoa i ka hale, me na panipuka loloa, e uu ai iluna, he ano pamalo loa keia aina a'u hoi i olelo aku ai i kuu kamaaina: "Kuhi au ia Kapalakiko he aina ■hauoli, he like loa keia wahi me na ilina o ka poe make." Akaaka mai la kela ia'u a i mai la, "Pehea oe i īke [ ai ? " • - j "Ile oi aku ko'u ike mamua ou, ma , ko'u aina, ua ike oe, i k'a wa c pili aku i ai o 'ka moku i ka uwapo, o ka mea mua loa au e lohe ai me ka hauoli o kou o "Aloha. Oe'' mai ka Bana Hpwaii mai. Pau ia, o Waikiki Beaoh, Honi Kaua Wikiwiki, pau ia, ,See Hawaii First, pau no hoi ke.mele lahui o Amerika ame ko'u wahi aina." * "Pololei oc, aole hoopunipuni, ua ike au no'u iho, a ua olelo au o na kanaka Hawaii ua hapan pu ia lakou me na meakani, a i oi loa aku ma ka hulaku'i, hoolewa pauku kino, ka pahep loa, aole au i ike ma ko'u aina hanau, aole no hoi ma Amcrika nei, ma Ilawaii wale no; aole loaa o ka hana ma keia mau wa'hi, o ka oihana kaua wale no." ! Pili aku la ka moku i ka uwapo a pau ae la k& maua kamailio ana, kau no hoi ke kanuwe a iho aku la na ohua ilalo, aia na kanaka mawaho o ka hale o ka.uwapo, ua paa i na makai ame na kial, pii mai la no hoi na kanaka poola o ka uwapo, hemo na panipwka, ke pii nei ke kilina halakahiki, no'u iho ame ka'u* mau keiki, puuluulu ao makou i kahi hookahi, a iko iho la au ua pili makou i ka uwnpo .12, Poakolu, Inne 1, hora 7:.10 a. m. līe mea oiaio hoi ka'u e olelo nfi mai ka la a makou i haalele ai ia Hawaii, ahiki i Kapalakiko nei, ua Hke ka moana me ka muliwai ka hala 'i la na malie, me na wahi apiipii ale lelehune wale iho no, e kopipi hala ole ana i na papalina nohea o ke kamaliiwahine Wilhelmina, a'u hoi i kapa "Hauoli maoli au i ko'u hui ana me oe. loa me na keiki Hawaii o ke kipikoa, 'Wilhelmina, the Queen of Hawaii.'' Ia makou e puuluulu like nei lohe aku la au i ko'u inoa i ke kamāilioia mai, a 'hele ia mai la au e olelo, he makemake ke poo kapena. nui'o ka Matson Co. e ike ia'u, o ko'u hele aku la no ia a hoolaunaia mai la au e ka malamamoku ekahi, ana hoi i 'olelo mai ai ia'u, o Kapena,F. il/Edwards keia, ke poo kapena nui o Jfa Matāon laina, a o Geo. K. Kane no jioi keia, ke alakai o na keiki a lululima iho la maua, me kona oleJo pu mai ia'u: "Hauoli haoli au i ko'u hui ana me oe. Ile kanaka Hawaii oiaio no nawaii no ka'u wahino, a e noho. no oe maluna o keia moku ahiki i ka wa e mahelehele like ia ai na keiki Hawaii maluna o na moku apau." He ae waio no ka'u iue ko'u hoonui olelo ole aku, no ka mali'hini loa o keia haole ih'u ,eia ka he kanaka oluolu, elike me ka loihi o na la a'u e noho nei me ia.v 'O ka wahino.a o keia ua like a like. Pau ae la ko'u ike ana i keia haole ano nui o, ka hui, a hui ana au me ka hope pookupeua G. V. Paxton ame na haole no oloko o ke keena apau loa, AWOII \ ia lo ltn lnl/nn ro#li!iftl(>ln. ti 'he

keiki, na opuu pua rose lioi o ka uwapo, o ka 1.1 ikiiki welawel.i hoi o ke kaona o kaua, o Honolulu. Ma keia la no a makou i ku ai helo mai la ke poo kapena Eilwanls e olelo ia'u, ua makemakeia i eono kela no ka Maui, o ka 'hoomaka ana keia o'u e mahelehele i ka'n mau keiki iluna o na moku lawe ohua o ka Matson Co. He ae wale no ka'u malalo o ka hooko kauoha, o ka wa ia o keia kaniako ko'iko'i i olelo mai ai ia'u:-' "Gcorge, makemako au ia oe e noho i Kapalakiko nei, i akena no na koiki Hawaii." O ka'u i olelo aku ,ii iala, "e kali oe n hooponoj>ono pu a'u.. me inau haku, alaila ne aku au, ke ae inai lakou, a haawi pu aku la no hoi au i ko'u mahalo a oi loa aku, o kuu wa no ia i hui ai me ko'u mau haku o Honolulu, oia no ka peresidena nui o ka Hui Matson Co. ma Hawaii Kennedy, ke kakauolelo ame ka puuku, a na lakou paha i hoike aku i ko'u ano i mao'popo loa ai i ke poo kapena ko'u kulana i hele mai ai me ka puulu nui o na keiki Haawii, no ka wa mua loa wahi ana, ma ka moolelo o Kaleponi. Mahope iho o ka niakou kamailiO ana, huli hou mai la no ua kapena nei a ole'.o mai nei ia'u, "ua maopopo ia'u kau kulana ame kou moolelo, q ualiilina'i kou mau haku ia oe, a pela oe i hele mai nei; nolaila o na kauoha aine na mea. apau e pili ana i na keiki Hawaii, nia ou la wale no e ike aku ai au." v Haawi hou aku la au i ko'u māhalo me kela hoomaikai iloko o'u no ka Makua lani kuu alakai, aole Oia i hoonele mai i kana It#nwa noī