Ka Nupepa Kuokoa, Volume LVIII, Number 28, 9 Iulai 1920 — HAIOLELO A KA ELELE J. K. KALANIANAOLE ILOKO O KA HALE O NA LUNAMAKAAINANA [ARTICLE]

HAIOLELO A KA ELELE J. K. KALANIANAOLE ILOKO O KA HALE O NA LUNAMAKAAINANA

.Hoomnuia j ī's x?:e: p i-;P :fl oui kfir. kunl j a..i o aā iuo.i 1 koo aoio i hoela. ua ':si>ar.a aina i haawiM ."*na !i. I a hik.l e ikoia ina ke kiia.u_:ft3awai i r- k:« mni, ke kitli.wi nai amo iia alii ii miikahiki ma>, p ana i..-» kēia mnna hooiilo o -ka nialuna a nā aina nr-an ina keia mua oielo -naia.'o iho: <- 0 Ks.mfhameha I ka moa nana i ; ke aapuni, a nona no na* aina 1 aj»i2 oaai kela kihi a keia kihi o na i piemoL<:. olai nae ao!e nona ponoi ia wi.i»raī. No na aiii amr na inakaainaaa ] j. o Kamenamoha I ke poo, a iaia ka | *:v>po»opono ana o na aina. \olaila ' v*> maea ia īnanawa a i keia wa i lona I t i.t-i;iiii luea, *• hoolilo 1 kekah» iihi' J i ;na :ii aie ka ne o!e o kn mea iaia ka j r%->p-.nopono o ke aupuni." I*-»ko o k. n ia mau makahiki i ike raa> ' : - r.-i .•)!/» i.i ?ia pono o nā makaainana,! no nai» lakou ma ,keka- j h: mea e k? kanawai. O ka nina.i i mi.k'M'» o ka moi, na alii ame na maka--ouTia iloko o na aiaa o ke anpnni, k«-j !j i : riiCā oohihihi loa. t*a hoomaopo ! r.->ia ke:a kuieana like maloko o ke kunuianawal o uka mamuli o.na ■kUleaiA ma&mau., o na Ilawaii mai ki- j z mai. ua loaa ole ka malamaiania j o keia ninau mahele. Ile nipa ' >.zn i.on ka ap aaa aku ho ieuleana paa ke>ahi o na makaainana iloko "o . :: >po. a i ka hoao ana i «eia manawa - ••.•■"» Iu aianao, e koi mai ana no ia, * ar-- i maa hooponopono hou ana ma.laiai i aa moo'.elo pili 4 na aina o TT-wr.ii. . I l : k.-ia- man makahiki noao k«i--'--.ilan;: o ka nina. ua ikeia ke kupor i .-> ko k"ik'.ilu ana i aupuni, o ku ka„v ana mri ke kino mai o ka moi, e klii ,a na hookoia keia mea, ma o I _iihi nuiu kanawai mnopopo lea loa, .. lS4f», ame 1547. Ka mu?. ••'=.-■* kukulu ana i papa kuhina mana h -» v,i n zia Paemoku Hawaii"; ka lua, * • ī<? kuka'u an?. i ke keena mana hoo* - ■-> :i-i I'aemoku llawaii;" a o ke ko- . "k® kuka'u ana i ke keena hookol«<- '.:■-» ea Pnemoku Hawaii.-" T ka ma-r»-!v.. ao 1 ku koko ai ke aupuni me koia n.aa ku'.eana, i ku kaawale mai ke liino i «jjl ō ka moi, a i ka ikeia ana e h ū f.Ti« kria hooponopono kalainina uiut, :a ike pu ia no hoi ma kekahi aoao L'< ,> mea pono i ke aupuni e loaa mau aina no ia mahele i mea e ' -w: aku ai no ka hookuleanaia ana 1.. uia.'j aLia. kr kana'wai o kukulu ana i ke . -:a mr.na hooko. e paa ana He iana- ' o kukalo-ana i Papa Komisiba Alii, ■ iaawi a.«ui i pa hooki|leianā ain;; iā- Na keia papa i nōonoo na ko'i a . . lehulehu, a o kana olelo r >->}> ->!■> v- i hooj»aaia maluna o ke a;iI*j. h-'lo k«-ia ;<ipa iit.* «'kolu wale -» ■ { Io»n na Mikana kumu oloko ■■ -u ka ?uoi, i ol® aupunl,

na alii, ame na makaainana, a o keia poe ua like a like ko lakou man kuleana. Mahope mai iloko. o 1848 ua hookoia ka mahele, e ana i ka ai|ia iloko o oa apana ekolu. O ka moi, j» ! a'ii aiie oa konohiki ua loaa ia lakoa , he 1,6i9,000 eka. O ke aupuni, 1,505,i eka. O ke koena i hiki aku i ka : 984,000 eia, aole i haawiia i na mak-a-I ninnn». *k.i nn holo'akn la i ke kaliunu. Ma kein ua Loonoleia na makaainana mai keia mahēle ae 7 mah'ope o ka īo-' oiaioia aoa o lakou keka'ni i knleana iloko o hookahi hapakolu o oa aina .0 I ke aupuni; me-ka manaoio ana, malia I paha no ua hoololi auo hou ke kumu i : komo. koke, ole aku ai lakou ilOko o &"> I lakou maliele, ua noho iho mē ka man- , .0 j ana e paaia ana'keia mau -aina, malalo ! o ka hoomalu ana a ke kalauuu, no ki) ! lakou Heiha la kr aao o ua [ hoomalu la, ame ko&a ane, a i <jle ina ; aa , hookoia, aole i maopopo 1?h loa:. u&e, aole iā mau aūua' i hoi 1 | hoi hoū ia aku i iia makaainana, a ui I paaia pela e na moi pa?caUi, mai k?i »a* ! nawa mai o ka mākele iloko o 1848, afti» l ki mai i ka niaaawa i hookahuliiā ai £a I iloiwahine Lilipoka&ni mai kona noōt>- [ alii ae i ka 1893. I Mahope o ko'u hoiks aua aku la ij£% | moololo o na hoopowpono aina an'ii I ame ke kaulike ole i' hanaia akn l»ia- [ luna o na ip.akāai*i&9a, ē ka' poe e n<jjit> \ mana 'ana. ē -$dik'e aku au i keI kahi mau mea 'e lioomwkeike ana i k«; ! kahi mau hana hoapilikia i ke aupu'iM | Hawaii, i hpea*iad.i hoi ma ua maua q ko na aina e, i ulu nui ae ' hoi mamulī 0 na manao aluiau o kekahi pōe o ko ā*! aupuni e, e «oho an'?./m'a a e hui pu aoa hQi pne »fi meai e hōike fti?ā 1 ke ano o ke komo ana mai o keiā aina malnlo 9 ka malu 0 ke Rupuni b [ Amei-ika Huipuia. ! O na malihini mua i hoopiiikia auu i na paerapky, ojs* nō na IlukinU Mimuli 0 kn make9iake< 9 ke Kiwina |Jaronoff o Ala?ka, e kukūlu i Eukini maloko 0 keiā mau lia hōounaia mai' la ka moku Bering iloki>' 0 ka uiakahiki 1814, n?a kēkahi httqkia'i 1 aa P&emoku Ilawaii, .Ua ili keiā liōi'ku, aka ua ukali' koke ia mai e _na au-' ku hou ekolu- Ua kukulu ae na Rukini he papu ma kahi e ikeia nei o H'Jnolulu, a ua hookau a? i na pukuniahi malaila. Mamuli o keia, ua pihoilioi loa na.kanaka, 'a ua koiio aku ia mehameha I e kukulu i papu: maluna v o Puowaina, mahope koke 'aku 0 ke kulanakauhale o Ilonolulu; a kauoha' aku •>}» i na Hukini §• haalele i na H» waii. Ua'hooko lakou i' keia m'e'k» •ku-e ole rinū, a mahope mai 0 keiā'ūā loaa mai la i ka moi he mai ke aupuui Kukini mai. e hooia m%i ai\a iaia, o aa Jiaa» a na;Bukioi u'a me ka loaa ole 0 ka ae. b ke' aūpUni' 0 Rusi3. .. ' ' -' < ■ " . ..' ' " I ka -hoea aua mpi 0 Riejiard C!harl.ton, ke kanikela 1 wiiiaoia, O a sS|sj uā hopmakaia he uiiiu kukaVpili āupu | ann r .e ake 'ake 'a an'a £ a-, hpoponopōnp l ana a aupu'ni Hawaii, ij ! mau mai i kq aupuoi, a na ia"inea i' Ki)ot j ulu ae I mau ku : oe mawaena o $a;kāiv£ : ka . Ilav4ii arae ua; r mskfLāinana Bsf >• i t:iaia. ilokp 0 :1829-ua;li6of)uka ! ae la ka moi he kuahāua' , 'malUDk 0 £paa j inoa ame kp KnAhumāpu, iame' limi a)ii ! kiekie .e ae, iualoko oiaila e hōike ana j 0 na kanawai o kpna, aina,'e papa ojbu I no ia i ka popehi kanaka, aihub, moej kolohe, kuai an? i. na waio»a ; Uakikal>j ajisi i ke Sabafi ajrt« jka piliwaiwālaāāi n p 'keia mau e hoomalu 'aoa | no ia māluna o ka poe o' ko na e, [e noho ana maluna o keia mau paemoku, a maluna pu no hoi ō kona p_oe ka* 1 naka. ponoi. Ua b'ocfweliweli' mai' kē | kanikela Beritānia ia lakou me ka ipft- . iua 0 Beritania Nui in&' lakou ana e hana i kekahi mau kaoawai, »0 1 ka loaa jnua ole 0 ke appnoiā aoa s ; kona aupuni. Va paoe aku ka e i Uookoia ana āo ke kānawai iaalunā 0 ) ke -kanikela Beritania 'tt m&luua pn no i hoi o na k'ahaka Hawaii haahaa loa. Ua hoomauia keia mau hana ahiki i ka makahiki 1843, ka maoawa a lqi kil George Paulet i koei mai ai i V,%: wa.ii nei, a ia manav*a ua waihp na«i, I maluna o ka moi i kekahi maū koi ko'iiko 'i ame ka i koaa moku oo ke kaua >uapj, ina' aole ē Wo'koia kana mau koi. I niea e ākeakea « aku ai i kana mau a i ane.a ē koiuo hou ole āku ai iloko'o na ua haawiia mai na paeoioku, o'o ka pi*' nawa ia Beritania Nui, a ua hoounāU

"—. 1 he koraisjna, e. lawe ia mea imaa 0 ke Aupuoi 0 Beritaoia Nui. 'Ua kffe loa ia kaoa mau hana e kona aupuni, a uā hoea mai % 0 Hope Adimarala Thom : ma ka la 25 o lulai, 0 ia makahiki no. 09 e hoomalu ana i na āumo>tu. Bēfit£oia malpko 0 ka Pakipika i Honoluin. a hoopuka māi la he kuahaua e hoikōi' hou ana i ka nohoalii 0 Hawaii. Pola no hoi na pilikia i'l<«£a-mai/i kahi āupuoi liilii, mal ia Palaui mai, i | alu. ma; mamuli o na kū-g āoa'. i oji .k4-i • aawal. ©*Jtflfifr&i. • Va koi'māi..oJPaiāoir p a V. koai.i oa wāionā| oialoko aupuni. t?a '.hopniāuia;j&eis • ā ua koiiā mai ka "moi | ē hoouna 1 kpmisina 1 Palani. I ka ike : 'aaa o ,ka moi'i kā- hākikaki māu v iā <o.! | kuloko e Palaoi, e pili anā j :i iē tuai ana i na waiooa, ua kukiilu) ae la oiau i ku-0 waiona', ka mui ' ne» ka hoao aoa e hoppau i ke .kuiu- . ma-lu an# i na *aiooa, 0 4ā r ;&ine ' inān'alii.. O ka olelo hapholo. i āpaaol ?/! qo ;ia:. . I• **aolē;' "e inii i • waiā ka loaleal : . ' ¥ r .~^'| \ e kuai j: e walwai $i.' '' " •'" ■'; - '" j ' *'4si e' puhi v ', ( ■ &'Asc mākou ē ,haato ;; i-j£|'«-^o^' : ;l > '' kY'^^ Q ūV th , āu ohāna, : hoāliha jftUa, koe' wale,-rio- m l e> i kā *§$ āi?ā v o kekahi kauka lapaau ple,, . ... ;''-• makou e hāawi"i : ka wōiopā i o(i kāoaka lawelawe. i' uku . ;. 1 I ; tfs hi>w»iāuiai kein kulaoa- ,ifu-ee ahiki' 1 k'ā .niakākiki 1837 ka man'aWa i,''fi'opponopo'noia ai oa mea apā&''mVsa i »'āa- i m • • ; ' ■ o- na Aner'ilia •« -no.Kp' ik»S , keia- mau paemoku i oa ' 'p'ke kānu ko. ame ka haātf ■ • ua hoomakaii keia- o%ans,' 5 fi.kā ao-li oae 1 hiki aku . kiekie loa, aWkil/pi^Pā:' fiJ^ā .i'keUi kfnō ' inai āi i Wiakioekona oei, ā 9. kā i ua hPōholoia * pānaiiike, a aponoia e na aoao elua, e nā • , HōohuipuU ,ff ; , ame fee Aupuoi- Moi 0 '.. v"*.> | ' *T7s "Uo'pmāuia kēiā hoioipiia āliiki/ 1 ! ' ka '^ākāhiki nui 0 ua !Nlokuainā lT<>D&uspu:a ; o i 'hooKolo ai i ka;bilo, 000pouopoa.owa.iwai. komo 1 « ana i.'ke mā ka pāpi- j kuliiku)u o ; na waiwai koinowale iryitu}e ke oU t ā '« haawi ana i : kt^Ro^l^V' iiu ko Amerika i ka ukū. makan'a'o. $40. 0 kc!.'•tollj».• Himuli' 0. keia 1 nā pomāikai apaii o 'i j<)aa iaia, malalo 0 >ke kuikāhi jik'e. Oilamuli 0 koia bila a, j āme. ka.?haeha. o ka s<Msp^i-ka'''^o^\'■ liookomo i ka. lakou dala~.il oko o .na? oi? l āmp kā o;oau.,^p ( jini,;ua \ )oaā' ih6-lā nā kumu.kSi|»onV;^kopkāku\i' 01 i ,;ka noho' alii 0 kā ; moiwāliine.' V I "0 ka 1893 -ua; ' ooh9jUiv uāoālnā" p" fla | VeH'e in<y.lie mēa la. ua hai^a-1 ia keia # liookahuli aup^oi,. ādf ■ c[) nf kinaka'ē noho aoa iloko o"'k«a oiau pamoku, aka'naē, ma kā oiaio, ua^l^ookft nohoālii i'e ka ; oi4ftā ! q 4ā; Mpkuāina. Hi|iia 0. ~..niā« 'inuli 9 "ka' hō'olele an'a |nāi i kpa'ieai, ka p»ok«kauā; mai o ■ Āoiei-ikā feosetonā, me' ka loaa ole aku āe, a,.i ole, koi paha a kē a ae la i.ko lakou kiilanā q oa haleaīil ame'ka aupuoi. I , monawa e ooho ana 0 Ameiika Huipnia m'e' ke aupuoi Hawāii, n'ia ke kulana hōaloha, i hoomakā' mai ka iapaia aoa 'o ke kūikahi mua i Dc-' 2%, 1826. I keia la ae la, e lawelaweia on-a. oa oihaoa apāU, inā .k'e Wlaāa.maaioau : ine' ke ke'ake'a ole' ia. 4ipho % ao'ā kft maluhia" ame- ka māhi ke kulanakauhale,' .he, 0 kekahi uluaoa, a i. ole ;j»piKp pahā'. 0. ke ol.o,; a i ole-o y#>; pitoā p makaāinaoa, a i r :ofe I»Pe ;pabā 0 k« aina e. • k«kāhi la mai, ,he kumamāha hora, mahope 0 ka lelē .ana| p koa Aoierika, oiai iu ma ko'a { «• hele'ana Halealii, ua -ikeiak'a .he poē ,hapie, īie hopkahi paha- kakilni, i kooia mua ia aku> .e 4keia aoa ' ; I&kpu e'^e.kuhinā 0 Ameriks Huipāiā, '1 ; |fā' Oiaoawa koke e kuāhāilaia ai, ua ku ke aūpuni e hele aoa i' k» aupUnei, 'a ilailā- e helakMu" ioai ai 1 4ip lakou alakai i kfe .kuahaua, e hookākuli ana i ka moiwāhine, a-.e kukulu i aua i aupuni kuikāwa. A o ppā/ii Hele e iki i keia māu hāna, i hiiii la'n ■ ke ike . aku mawaho ae 0 ko lakou. he-: poaoi, o kē x kanaka pulumihale.. ■ | -OJra ilamuku ame ka lupakoā, 4 q i>a,j ; kēa 0 ka moiwahine, ua mākāukāu'iā»^^-! S,'.pee koke ā ,e la"we mai i 1 £al&aupuiiij a e :hopu i kā'pOtf?elpāā j fr»hi, akā mamiuli 0 oa\koa Aiio-1 |ri.ka r r|; iie ,^lo, : ame kekahi mau- 1000, ] i.ooike .i ke fiko, ke kuiou oanā i hoakoākoa inaī kā pāpa k'uhioa 0 ka m'oiwahinēi e ko>.pu. mp ia, ulāaua ¥: ka liank.j aoa'i. kekahi mea. Ua lōhe lok'pa.,ijttaLf k«ft -kphina.Amerika mai ' ma ke kaka'i,;! [ ike oia i ke aupuni kuikāwa a e ka*'j koo āna ma ia āupuni 'me uā ii)a oj Ame'ikā iliupuia. , | • Xi. ke ; aupuni kuika*?a i kukūlūiā p#l.ll uā ukaiiia aku 0 ke aupuni KepuhaUka, ' a māh'ojwp Āal Ua hoomalūiā .e AmenWi • ';• ;•' ;: vv ; f .v, Ke % kāmaino ..nei au i -k&ā māu ; mat»v>| āole oie i kā " i ?. ! ktn'kawn,!f i 'ole* iā Amei'ika llūipuia.] ■ paha-, 0 ko 'u iini hoō'kaW, 6 iā tip | kulūkithl ai»a aku i keiā t iu'iii a' I niakou pei- e. 1 ! no ka koopulapttU- •' iloko, olāilā'he hapa'-1 ) f<J}u kek&hi'o oa niakākioaoa i j pop"oift,- ākā J i - nānāniākaia i 'ia- mah'ilei. jt lilo aW4;i^.'^alitei^; me. kā e 'hoōmiUula' āi}ā; n«' na Vuit .pubaUf« ' 0 iā e :hj?liiT»ēl,U! i'aoā -rjPoel?Jy'ir ■-~ •'•.•*,. jVfā«ky. ?'%■ &k'elii K4pi*- W b 1 ' o k? i ikeia ma ke ano 0 03 . aupuoi, ma keia ke> kukalāiā. ao | ōēi. no ka' māpawa māmoa āe,.ā i keiā mānaw«, he waiwai no ke AUpuni Hae kaawale ā kaokoa ūiai k«kab? hipomalu 0 kela an\e keia ano like ole, o āa uku-hoplimālimu, 'na' Ipaa, l }>omaikāi 0 ia maā'meili £ 'lilo'no i* w«gTVai hiki e hōoliloiā- ame n$ hpo" pooopono e ae e hoomaopopoia aua *e 'ie-.VanaTvai. O. ua . paiapala, hqjpUma; Ūjn^ i ke kanaWāi i. fā ma.ū'wahi e 'iu nei, ; mā keiā Ve- hopman«Ja *ku oei. M - • ' Mamuli 0 ka lilol iu,ai keia mau āina i haua no na aina āupūni 0 Amerika Huipnia, a mamuli-o ke ka:

nawai kumu, eia malalo o ka hoomal.i ā!ne w hooponopouo ana a ke Teritor? ' oHawaii. -Q na aina; kupono i ka m»hi, i kaawiia ma ka i ke aupuni i k\ ua aneaoe e pau loa i ka hooliloia maihua - akū o keia manawa. Nplaila i ka manawa i hiki ai e hookuuia aa kalaunu, no ke kuaiia, a i oie* 09 ka hookuonoonoia, mamuli 0 ka Pai;ku 95 0. ke kumukanawai i hoikeia ae la maluu», ua aku e ke aupuui ho mau eka lo'Kūlehu, na hoolimalima loihi i haoaia'e ka Moi Kalakaua, e i>3ca-manawa.i apoooia ai ke kumukānawal 0 kā Bepubalika 0 Haw(tii, a i hoola ia maloko oluila, inn uā emi loa-moi oa eka 'aina .kalaunu i ka pāoawa o. . hoohoiaioa. ' O nā aina. i hoikeia j maloko o keia bila, ā i manaōia e hookaawale ae.hoi no ka;-hopJLimaiimaia. no 99 makahiki, nie ka.uku hāahsa loa i ka poe he kono lakou, he mau aioa kalauou, ka hapāniVi i malalo 9 oa hoolifn.v e K^lā^apa r mnkahiki i ha?o aku, a ke pāa ,āku "ht*i ua.o)au^^ooljmalima la. Ko mpoap noi %n oiai uā liiō māi keis :mau aioa. malālo P ka malu o ,Amerika Huipuia, maīope mai n kp la,kou hnowale'a aoa e ka : .ppe. ,hobkahVlv aupuoi i lanakilā, s\e •ke-' k'.ōkua ao& a ke kuhioa 0.. Amerik"a ; lfuipūia,; ua. hiki i ahaololo nui 0 iloko 0 kona naāuaō e ike mai i ka makou mau koi. . ; māu -kaoāka Hāwāii e uoho aoa maluna 0 na.āiūa i ka maoawa o kā ;ke anp; ; hā poe hoaaiiia, .momuii o* ana aku 3 'ka la■ltoii; māu leāa mai ia; lj\kou o 1 Kila oo'ia mau apana i nohoii e lakou. ~0 ;k® liūipa 'mu-' o. na- e"ka i lpaa v iā lakōīi, māiniili o keia mau koi, tiā tliki 'aku i ka pS,OOO a o keia mau eiā' ūa maheleholoia iwaena 0 ekolu tHUsani ohana; kcksjhi aoao ae hoi, 4tīL ; !oāā i ita phaoā he 33 0 na 'wikanelē h? 41,000 >iā! . . He mea ehapha nae lw, hopmaopopo 'a-fts/sniāi ,aole nā miHanele i hophaōa i ka iakou ikaika e. hoopa? kele i keia. niau kūleaoa ainā, i hiki ole āi ? e;;hooliloia-.Q,ku i'oko q na makah'iki p 'neē- māi ana, piai me ke k'anālua. ole. pia kOvO;.āpao, ua hooikaika lakou-e 'mā* heleia nā ainā mamoii' 0 ka k'oi, 6 ia wsle ho k'e alanni e hiki ai e hoopahoiaia lea ponp-. ma' ia iuau paemoku, pi.ii elike me" na. mea i ikeia i k'a neemua āna.o ka ; manāw.a, 0 ka oiea akaku pelo.j. a i iiiki e ike akuia niMa loa, i- na pomaikai ilpko. o- ōa .oihana mahuano nui, .e lulu- ac- ana,iloko. o: niau- «a komo .āku kā'lakou maū pahele aoa i \ūa .kanakā ho p6e no kelyāhi māu hanauna l'oihi i'nina āku 00 nial'ūna o.keia iiiau ainu iiaa ke aoo'he .wahi e. hooulu a\ ika lakou mea ai. Ua lawe liilii ia aku k.o māu o 'lakou aku ,a he •lijhulehu *pia mau ua lilo aku me ka. 'he iiku panāi.' Mapiuli q hāoa,- i keia la, 0 ka hapanui 0 . Hawaii ke uoho' nei, me kji aiaā' •;. ;*• , . . i f ".' r '\ (Aole • ;