Ka Nupepa Kuokoa, Volume LVIII, Number 28, 9 July 1920 — HAIOLELO A KA ELELE J. K. KALANIANAOLE ILOKO O KA HALE O NA LUNAMAKAAINANA [ARTICLE]

HAIOLELO A KA ELELE J. K. KALANIANAOLE ILOKO O KA HALE O NA LUNAMAKAAINANA

(Iloomauia mai.) 0 ka eha keia'o ka hoopukaia ana maialo o keia p»o! Oka ekolu oka hoopukaia a«a, e ikeia no ia ma ka aoao ewalu. —L. H.) Ke nalohia aku nei ka lahui Hawaii. A ina e man ana na kulana o kēia, la e 3ioe nei, o leeia lahui kilakila, ko'u lahui hoi, e u.alo mau loa akii ana iakou! mai na aku o ka hQnua. I ka o ka loaa mua loa ana I 0 keia mau paemojku ia Kapena Cooke, 1 ka 1778, oa koho, aku oia he 400,000 ka helunanui o na kanaia, a ua ano leleoi aku paha, ia kohor ana, he 250,000 paha ka helunanui poiolei. O ka helukanaka nao a na luna aupuni i hoōmaopopo ai iloko 0.1832, he 54 makahiki j mahope mai, ua ikeia he 130,319 kanaka Hawaii, a i keia la he 20,000 wale no Hawaii koho piha i koe, a o ifi he]una like no na'Hawaii koko hapa. O keia kanawai e maKemakieia nei. na ka hoihoi ana aku i na Hawaii maluna o ka lepo o ko lakou mau i mea e hoomauia ai ko kulana o keia lahui kanaka, ua hooi ia ae mamuli'o na kaia»lu pookela o ia mau paemoku, a e loaa io'ana no he lioomauia ana aku o ka nani mau, o ia lahui i na hanauna e hoea mai ana. ' Ke īnAnao nei au ma keia bila, ua' ul(i ae he kulana i kaokoa ae inai nā mea maamaii mai, a malia paha he kuleana ko makou malalp o ke kauawai, he oiaio nae he kuleana pilikino ko makou, »» koi aku e hookaawaleia keia maa aina. Aole makOu e noi ana e haāwi īnai' dukou ia mau aina ma ke ano J hā makana, aka ma ke ano he hana kaulike, a e kikoo mai i na lima kokua, me ka lilo ole ma ka aoao o ke aupuni 0 Amerika Huipuia, i ka lahui e hoao ; aua e hoopulapnla ia lakou iho; ho lu-1 lnii kanaka i aloha i ke aupulii o Amerika Huipuia. He kumuhana keia iua e hookukuia me na kumuhana e aku e pau ana lakou i ka haule me ka nalowale loa; no ka mea o ka haiia īuua, o iano ka lioao ana e hoopakele ia makou iho.. E lilo no nae ka makoa uiau hooikaika ana i mea waiwai ole, ina aole e hiki ia oukou ke paa aku Ika lima o'ka inealuku, e hoomake ana i ko makou lahni kanaka. Ke ike nei au i ke koikoi ftme ke kaumaha o keia kuniuhana i kau iho maluua o ko'u hokua: aka he ukana e pono e auaino like ia e kakou apau, a aole kaikou e liookuuia mai ana e ke kanaka ; a i ole e ko kakou Mea nana i haua, no ka hooko ole ana i keia haua, ina kakou e hoi hope ana me ka hooholo koke ole me ka holopoao i 'kei» kumuhana, no ka pono o na kanaka.Hawaii. 0 ke poo ekolu o keiā bila e lioomaopopo ana ia i ua hoololi i ke Kaua•wai Kumu o Hawaiil 1 mea e liiki ai'e ukuia ua hoolilo i ulu ae no k» noho ana o ka poe kaukanawai, i hele mai, mai na apana owalio o na paemoku, e lawela we i' ka lakou mau hana ma ha kau o ka ahaolelo, ua hoomaopopoia ma ka Pauku 301 o keia bila, o ka uku o na lala o ka akaolelo e hoonuiia ae mai ka $600 no kela ame keia kau mau, a i ka $1000, a. m'ai ki $200'no keīa ame keia kau kuikawa a i ka $500. A ma keia hoololi, ua hoonui pu ia ae ka uku mile, mai ka umi a i ka .iwakalua keneka o ka mile' hookahi, no kela ame keia lala o ka ahaolelo, uo ka hole ana inai ame kft hoi aha in.ii ka ahnolelo aku. Ua ukuia keia maifoko 'ae o na waihoiia'puuku o ke Terit ore.

O ka pauku ;lo2#o keia bila e hooniaoj»opo ana no 1a no Ka hoololi i ka ku 5«"» o' ke Eaiia'wāi Kumu o HaWāii, malaiia e makemakeia aua e aeia akn kc Teritore e hoonui ae i kona kuleana lioaie, aliiki i ka unii pakeneka o ka lielu waiwai o ke' Ter'itdre. Ūā manao. ko Teritorc he mea pono e hohniiiia ae keia pakeueka hoaie, i mea e hikl ai e hooneeia aku- na hana ano nui e kukn; luia nei, a- e manaoia nei e kuliulu aku. Ke makemakfe nei au e kuhlkuhi aku i keia ahaolelo i keia mnu mea, o 'ia hoi. o lta hapanui o na loaa i kupona no ka uku aua aku i na hoolilo o na anpnni i liala aku, ua loaa mai 110 ia, mai na loaa o ka baie dute, lialeleka ame l>anako haleleka, āVa mamuli o ka hoohuiaina ana, tia pau ka loaa ana inai o keia heluna ilala, ia manawa he hookahi hapalua o na loaa makahiki o ke Aupuni Hawaii. I mea e hiki ai e pani i keia heluna <lala i hoonelei'ā, ua kom-> aku ke Teritore e hoomahuahua āe i na :mhau ame ka hoopuka i ua bona hoaie. Ua hikiwawe ka ulu aua o Hawaii ina ua oiiiana hooholoinua pomaikai. mnhope mai o k'a ho'ohuiaina ana, a o nn mea i makemakeia »6 ia ulu hiki«awe ana, ua oi' aku niamu : a o ka hiki v lioolawaia, mamuli o ka auhau walo īio. a i mea e hoolawa ai i keia mau hoolilo mahuahua, ua hookikinaia mai makou e hoopuka i na bonā lioāie. o\a\ 'ke "komo pinepine aku nei makou iloko o ka aie, ua hooneleia uae mukon mailoko'aē o ka noonhoia ana iloko o na bita lehulehu i hooholoia i inau kanawai, maloko olaila e kokiia āna ke. aupuni fe<lerala i na mOkuaina lie lehulehu. I' kumu hoohalike e lawe ae kakou a nana i ke katiawai alaloa •mai»kai, i hooholoia iloko o ka makahi.'i 1914. Aole pomaikai i liaawiia mai «o j makon maloko o ia bila, oiai nae ua hoo-, lilo aku niakou he mau miliona dala no ke kukulu amo ka malama aua i na ala- j loa, e hoohana mau ia ana a oi aku e ua e noho la ma ia mau paemoku, a mamuli.o ia mea, ua koi ia mai makou e kukolu i na alaloa i ano okoa ae mai ua meaf 5 maamau, a kupono'ia makou—e hoofakea ae a e hana i kahua manoauoa loaune ke konokilika. Pela uo Uoi na hooneleia o Ha\vaii iloko o ke kau ahaolelo i.hala aku, mamuii o kekahi ma"U iiit'āblelb hooko»utia iloko o ka Bila Haleleka, ua hoonianaia e hooliloia he heluna <lala nui iM» ke kukulu ana i maii' alaloa. me ka huipu aua nie ua mokuaina, i īnea e hoolawa ai i hana na na koa i hookuuia inai ame na kela ame na koa maluna o «a aumokukaua. E ka Lunahoomalu ame na keonima* na o keia Hale, ua hiki ia Amerika ke kuhikuhi aku uie ka haaheo ia. Hawaii ame kana mau hana, .iloko o ke kaua honua nui no ka o nā"lioa-ka-uaka. I ka manawa i kuahauaia ae ai ke kaua e Amerika Huipuia ,ua plha mna'na helnnā koa kiai lahui o Hnwaii i ka 8000 kaiiuka. Mamua o ka holo

! ō ke 1 'katfflwfii e hookikkia ana i na kanpka e komo iloko o aa pualikoa, ua aktt he lehuĪPliu-o ko /nakoii mau keiki opio' (loko o ■pualikoi o flai aupuni ūhī. Ma«abo ao o keia poe, he heluna nui o lakou i komo ilpko o ke kaua ao kp lākpu aina, ma kela āoao o ka moana'kai, a he elimā o keia rriad keiki Hawaii \ heluia iloko o ka hplaua 0" ka poe mtia i haawi i ko lakou ola ho ko la&ou ama ame ko lakou hae. (Paipai iiui ia). ■ Aka nae, ua hooneleia makou īnai ko komo pu ana aku iloko 0 na kanawai e hoopomaikai ana i aa keia ame na koa i hookuuia. Ua hiW ia'u ke paku'i pu aku, aole wale 'ho o Ilawaii i leleoi'a'ku Hiaiona o na }ieluna 'kod i anakemakein, aka pa leleoi aku inaiuna o na koi (3iai:i ana, ho n#. hoaie lahūi ana he ēlimi, a mawaWo'ae o ka Mokuaina o Nebraso ia Wale no o na Teritore ame ou Mokuaina 1 leleoi aku maliina o na koi kuai pooleka kaua.' Mawaho ae o kei3 ua lelooi aku makou maliina o na koi kokua i ke Ke'a Ulaula ame na kokua ana i ka Ahahui Kokua Kaua i Hoohuiia. (Faipai nui loa ia.) Ke makemake nei au e kuhikuhi pu aku i keia Hale, ke manao nei paha kekahi poe lala o k'a aha'olelo nui nei, Panalaau e o Ilawaii, aole wale no i na mea e pili ana i kona kulana oihana, aka i kona poe kanaka, a e hookohio aku aua iaia ma ka papa like 'me Porvj Hieo ame ha Mokupuni o Pilipine. H'* okoa loa mai ia kulana aku, e na keouimana, ua komo mai o Hawaii malalo o ka mialu o keia aupuui, aole mamuli o ,ka īilopio ana malalo o ke kaua, aka mamuli o kekahi kuikahi hoohuiaina i aponoia, a hoohOloia e keia aupuni ame ke aupuni o Hawaii. Mamuli o ia kui,kahi ua hooliloia o Hawaii i Teritore piha no Amerika Huipuia. No 53 makahiki m'amua aku o ka hoohuiaina ua loaa ia Hawaii h» Aupuui Kumukanawal, a ua ikeia e na mana hui o ke' ao nei.

O na aupuiii ana ia manawa, ūa like no' mē ko keia' aupnni, a o na lauiia Amerika*ana, i hui pn ia me ke aloha kuokoa an»e. kaulike niau, iwaena o ha llawaii, ka mea npna i hooniu ae i na niea i lilo ai i mau hoololi liilii wale 110, i kupoiio ai oia e kdmo mai i •Teritore Amerika. Ua hooniaopopo mai ke Kanawai Kumu, o na kauawai o Ilawaii i ku-e ole i ke kumukanawai ame na kanawai o Amerika Huipuia, ame ke Kanawai Kūmil e hoomauia akū nb lakou. tJo loaa inai keia hooholo ana pela/mahope. o ka noii ana a keka'ni Komiaina Ahaolelo, i hoike mai, na lawa na hooia aua mamuli o na a'oia ani, 0 na mea pili'Amerika no «a ma'kāhiki he 75 i hala akuj mainua'o'ka aina aua, ua ulu ae he hooponopono aupuni ana, i like loa me ko Amcrika Huipuia, a no ia kumu, he mau hooloii liilii wale no ka' i manaoia e hooko ak'a. Iwaena o na kaūawai i i paa ipaloko o ko'makou mau buke kanawai no kekahi mau makahiki, o ke kanawii Halelekā Bauako ame ke kanawai B.ihakalupe, eia nae he umi makahiki mahope 'inai, ua hooholo iho la ka ahaolelo nui he mau kanawai i like me ia i loaa ia' Hawaii mamna o ka hoohuiaina, a i hoopauia e ke komiaina. Ke weio nei ka hae Anierika maluua o na haiekula 1 kukuluia malalo o nd. hooponopono ano Amerika ana, no hookahi haberi'makahiki, a maloko olaiia, ho olelo Berita* nia wale no ka mea e a'oia ana. Ke welo pu la no hoi maluna o 'na āha hookolokolo, e law£lawēisf iina' na hana ini ke ano Am.Orika, e Hoomaiuia 'ana e na lunakanaw&i a e lawela'we • ana hoi'tia loio i a'oia nialoko o ua kula kanawai 0 Amerika. Aole makou i Amerika wale no ma ka makon mau hana aine na a'o ana, aka' pela pu no iloko o ka hooūlu ana o na hana akeakamai, pili i na hana. mahi; ke kukulu ana i na oihana holomoku, a mahliia ae o keia na aūhau koikoi e, iikuia nei iloko o ka puuku lahui. Ūa pil' mahuahūa ae ko makou oihana kalepa me ka makoū mau hdna oihana. .No ka makahiki 1919, ua hiki aku ky makou mau' waiwai" i hoopu'kaia mtii i ka $88,000,000 ā o aa waiwai komo mai Ika $55,000,000. Ua ulu pu ae ko mumau tona moku mai ka 1,800,000 tona iloko o 1902 a i ka 5,000,000 tona ilokō O' 1914i • Mai ka manawa mai'o k«i'ho(yhuiain >j ua liaawi mai o Hawaii i kela dme keia makaliiki, i ka heluua o $3,000,000 iloko; 0 ka waihona.puuku lahūi, mai na loaa auhaii kuloko mai, hale dute 'ame ka haleleka mai. Ua hiki ia 'u e paku'i aku 1 keia, i ka makahiki" i pau i lune 30, 1919, ua uku niai ke Tcritore o Haw.?ii he .$19,000,000 iloko o ka waihona puuku, a o ia ka helū 34 iwaena o na mok.iaina ame na Teritore e helu pu ana i ks Apana o eolūmhia nei, no na loaa kul-i--ko ame ua 'iiuhau ē rte: 1 E hooinando iho oukou e na keonimaua, o keia heluna maluna ae ia o na hoolilo apau o*ko aupuni federala e uku nei. Ua haū'Oli makou i k'a : liaaft*i āna mai i ko makou auhau no na hoolilo o ke aūpuiii 'fedov rala, elike me na mokuaina e ae, aka, e; ku-e ikaika loa ana makou no ko makou hoon'eleia ame ka huipu ole ia #loko o na kanawai, e kokūa ft*na ke aupuhi federala i ka mokuaina Hk'e ole, ame na kanawai e hoohe'mahema loa ana la ma- , kou. Ke hookaumaha nei makou ia niakou ilio, a e hookauwa mau aku ana no no ke kukuliii ana ame ka malama aūa i ko makou Mau alanui, oiai nae, e hoohana mau ia auU lakou e ka oihana; koa. Ua loaa no ko makou kanawai nona limahāna poino, ke kanawai.aohana, anie k8 kanawai hoaie iika'poe niahiai. M'awaho ae o k#ia u& hoolilo aku a oi maluna o ka miliona- dala i 'kelae ajne keia makahiki no ka ioonaauao ana i ka poe o ko na aina e. 1 ka hooholo ana i keia niaū kanāwai, aole niākoū i manao e kokuaia mai e ke aupūni v federaln, no ka hooko ana ia • kanawrai, aka, ina ke aupuui e makemake ana e kokua i na uiokuaina me na kanawai o keia ano, alaila heaha la ke kumu i hoo neleia ai o Hāwaii mai na pomaikai mai oia ano. (Paipaiia.) Aole makou e noi ana i kekahi mau pomaikai aka e ku-e ana makou 1 ka auhania o ko makon man makaainaua na ka pomaikai o na makaainanū' o' uā mokuaina e aku. Oka makon walē uo e noi nei o k'e kaulike. Ive oni mau mai nei ka Pakipika iniua o kakou ma na hana pili lahui. K ponb o Hāwaii - e hanaia>. niaalahi koua alahele mai ka aiua paa aku nei. B pono e lioohāna hou ia ko makou man awa a o ka makon mau hanahou e hooko ia. Ina e aeia ana kela hoonui ana ae i ke ana kiekie, o ka palena o ko makon hoāfe ana, ā ♦ hookoia na liana hou, alaila e Hlo io-no o H»V waii, aole' wale n'o n\a ka inoa, aka rt»c ka oiaio, ke Ālāloā Kea nme ka Parodaiao o ka Pakipika.