Ka Nupepa Kuokoa, Volume LVIII, Number 21, 28 May 1920 — KE MAU HOAKAKA PILI AUPUNI, PALAPALA I. EE AUPUNI O HAWAII NEI [ARTICLE]

KE MAU HOAKAKA PILI AUPUNI, PALAPALA I. EE AUPUNI O HAWAII NEI

Ke Kumn. 1 > . ■:■ Kr;Tiawai Rjmu a i ole Kanawai A.ipuni o Hawaii noi, ua ka- .<•» Kitr:awai K;imn. I'a ano kalike -• z.\ eooma'ipopo hooponopono aupuoi - i.H m* ko kekahi mokuaina - \ .-."Kīi.na. »;•':«r, r.al<«kaia i emi iho • O ii..!if. ti«: k.-- ki»!anaka:iha!e por», ' K "ī r *. * C. . :r. Kanawai Kuwu?) Oihana Mana Hooko. : r poo ka Oihana Mana Hooio i- ke Kiaaina. Ua hooko,...j /.i e ka Pereiidena me ka ae ana •. An.< S?nate Lahui no ke kau oiaa- . . • h:* makahiki. .-■»«•;. u no ka manawa oihana bea ■/-• ."a al i:£ Kiaaina?) • Ni Mana me na Hana a ke KiaaLaa. ;. .na o ke Kiaaina ke ko'iko'i o : - -l:o .ona i na Kanawai Lahui ame K Teritore. 1 w : makemak-ia ai e hiki n) :.u r-h!! ; ka oihana kaua lahui— i ; . . m -i:na m? ka oihana kaua -.1 kn o ke auponi me ! n . la'.a e kanoha i ka oihana. - ar.a * noho poo ana n'o ka j .u'.i- \ aina. ! - . n-> e L K-kohn i na poo o nq i-.« • -nnn.i H-hulehu o ke Teritore - .ah: m::: ! jna oihana e ae. r.o f kakauinna, a i ole e vito .i r. 3 apau I hooholoia e| . { "»3-. a'.::: i k.i ahao!(v«o i'! r. . :.-;kr.A nn ka hooholoia o na ni.i' • e!ima mau hoakak*» * . -••.2 • I.iana a j{e K'aaina.) Ke Kakauolelo o ke Teriiore. •> • Ea^aio!* l !.. o ke Teriforp na ka •r»--. ;.n r- h.-»okobn me ka ae ana o -. • S- i.ahui no ke kan oihan\ -^nkahiki. ,\ ?r.. : e malamn i na moolelo lawea - .a: ? apau a hoouna - ■ o !a. i ke aupuni ma Wa- \; na ao f hoolaha akea i na kuahaua -• Kaai&a. no hoi oia i ka oihaoa K : ;ū wn p kaawale aku ai o k3 n, a ::.j ka niaaawa oihana hea, i l.oi;; ke Kakauolelo o ke Teri- .■'? K hoike mai i ekolu mau hoaka- - kana ina;i hana.) N- Luna. Olhana eAeoka Oiliana Mana Hooko. r » . a Loio Knhina no ka mea alakai no na luna oihaua »Teritore. \iir;a n--» e iaweiawe kumu hoopii ku-e '■••» hoopiiia no ke kalaima, .•■) noi ka !oio ma ka aoao o ke : r.- . ma na hihia kivila. j Puuku ka niea iaia ka ohi ana i = 'sa. ka uku ana aku no na kikoo . L.nī Luaahooia mai, me ka ma•ii■•: a:.a 1 boik.* mooholu no na dala o - T-*'.tor,\ *» -. i Lunahooia !:a mea nana e amana ... ./_uia «ku o na dala o ka lehulehu - .i T , .iku. a nana no hoi e imi pono i *•«-.♦• oiL.ma a ka l'auku me na luni e ae. (i :-. > Makai Kiekle ka mea nana e na palapala kanawai o na aha • ,i e malama i ka maluhia, : •' : oinlii iioi i ka lehulehu maloko < j 'i •-iT<ire. | " - 'i Luna Nui *o na Hou ka| . h:a ka !ioopono]iono o na hana-pili :ia a*vnpa.. me na hana hou e ae o'l**»; ■» : Luna Nui o ka Oihana i io •:« ue-a :a'::i ka mana hooponopono i i . r ; aupiiei me sa kuli kuokoa apai». . - " :ke mai hoi no kekahi mau luna i.'i '.:i an»i nui o ae o keia oihana?) Na Komisira, me na Papa. 1 ) k»-k;ihj maa luna oihana e ae o ka 1 • . Mana Hooko, o ia no ke Ana . h.'i. • Krtinisina Aina Aupuni, na Ko- : Oibana Mahiai, me Hooululaaa, K<'.Tii-,i»a Oihana Hoonaauao, na lala • iīa p;<pa Oia, na laia o ka Papa N'ana •*'<a::a.«. *na laia o ka Papa Oihana*Le- ■■-•-'■• we ra !ala o na Papa Hoopaa; '» -'-.i rujtu iana oifctrna apan na ke • h '««kohi», me ka ae ana*o ka \. 2 - : r?*e Teritore no ka manawa oi- •- eha makahiki. % ī. mai i na inoa o na Komi- - ' 3 -n,- r .n Pipi. PALAPALA 2. na LUNA oihana pekekala. luau luna oihana ko Amenka Hui- * -.a nei o ke Teritore. !?•: -»:;tlja<ūelo ko ke Teritore nei ma- : =.o o ka Ahaolelo Lahui, i kapaia he : Āohoia no ka maaawa oihana ;» .-•ia u.aiiahiki. Ua loaa iaia ke knleana ito!e nae ku-:eana kōko.-' iße hookah: Ahn T>ia Apana (Aha Amerika—Aha Fede-

nOuy!u!ō, o b ayj Hke 'jo me na' Aha Federalk o- Amenka. - Hs; i lueakanawai o keia aha, hookahi loio, he ilamnku a he kakauolelo no hoi. I 0 keia poe &pau na ka Pere9idefia e hookohu no ka manawa oihana o eha m:kahiki. He mau Inna oihana no kekahi i komo pu iloko o ka Oihana Kukeawa, Oihana Ohi Auhau Loaa Kuloko, Buro Oihana Ouli, Oihana Hooulu Mahiai, Oihana Hoopa* Lahui E, ame na Halo Leja. (Pehea ka Elele kohoia ai? Heaha kona mana iloko o ka Ahaolelo Lahui? Heaha na luna oihana o ka Aha Federa!a? Heaha hou ae kahi mau luna oihaon o!ai!a?"OHl3ju Kaa ĪLanawai—Ahaolelo. ileko o ka Aha Kau Kanawai o n.'ij waii oei, he Aha Benafe, a he Hale o na | Lun&makaainana. Ma kā Poakolu ekolu o Feberuari o kei3 me keia makahiki! helu oi, e wehe ai ka Ahaolelo. 0 kona I eoho» ana ho malamaia maloko o ke Ka- i pita;a (lfa'e Oihana Poo) ma Honolulu. Ke Scnau. O ka Aha S?nate, he umi-kumamalima ona mau lala i kohwia no ka manawa oi- ! I ; hana pakahi o eha tnakahiki; ehiku o lakou e kohoia i kahi kaii koho, a ewalu j hoi i kekahi kau aku, a pela e aui ma.i j u ke koho aoa. I I (Heaha na mahele o ka Aha Kau Kanawai? I ka wa hea e weheia ai l;.i Ahaolelo? He ehia Senaioa?) i He eha mau apana koho Benalpa, penei: Apana Ekahi: Hawali, me eha Seuatoa. Apana Elūa: ilaui, me eko'.u Ēkolu: Oahu, me eono Senatoa. Apana Kauai, me elua! S?natoa. j (Me kela, me keia apana-mokupuni, j ua komo pu na mokupuni 11:115 kokoke | mni.) (He ehia mau apana koho R?natoa?) b ke fv?natoa he makaainaoa kane oW nona na makahiki i emi ole i ke kan ikolu, he ekolu makahiki c> ka nōho ana 1 Hawaii ne!, a he kūpono hoi i ke koho ! haloka. (E hoike tnai i kekaai mau hoakaka! zio ka hookupono i kekahi Senatoa?j 2Ta Hale o'ua Luaamakaainana. Ma!oko o ka Hale o ua Lunamakaainana, he kanakolu lala i kohoia no ka inanawa oihana pakahi, he elua maka.h:.ki. He eono apana koho lunamakaainana, penei: Apana Ekahi: Hawaii, |me eha Lunamakahinana. Apana Elna: ' llawaii, mn oha Lunamakaainana. Apa-1 'na Ekolu: Maui, me ēōno Lunamakaai-1 Inana. Apana Eha: Oahn, me eono l>ut namakaainana. Apana Klima: Oahu, 'me eono Lunamakaainana. Apana Eo,no: kauai, me eha Lunamakaainana. , O ka lianama.kaainana, he ipakaainana kane oiā, nona na makahiki i em'J ole i ka iwakalua-kumamalima, he ekō-1 lu hoi makahiki i noho ai i Hawaii nei,! ahe kupono ho: ike koho ba)oko. | I ,He eLia mau I.unāinakaainana? Tle | ehia mau apana koho Lunamakaa'.nana? ! E hoike mai i kekahi mau hoakaka no | ka hookupono i kekahi Lunamakaai- i nana.) j Manawa Koho Baloka. O na Senatoa me na Lunamakaainana ■he kohoia e ka lehulehu i ka Poalua mahope iho o ka Poakahi mua o Novemāha o kela, me keia makahiki helu mau. (I ka wa hea e kohoia ai na Lunamakaainana?) i | Ka Hooholo Ana i Kekahi KanawaL Na ka Ahaolelo e hana i na kanawai 0 ke Teritore. lle hooholoia ka bila kanawai elike uo me ke ano e lawelaweia ai no ka Loohoio ana i kekahi kanawai o ka Ahaolelo Lahui. e hooholoia kēkahi bila e na hale elua, a kakauinoaia e ke Kiaaina, e lilo no ia i kanawai; a ina hoi ia e vitoia (apono ole ia) e ke Kiaaina, algilā, e hooholo hou ia ē na hale elua, ma ke 'koho ana a ka q>lna-hapakolu; a ina ho\, e waihoia npe. ke kakauinoa ( oje ia e ke Kia&ina po umi la, ē lilo no ia i kanawai, k? ole nae, e hoopanee ka ahaolelo 'iloko o keia manawa. (I ka wa hea na Senatoa me na Lunie kohoia ai? Pehea e lili ai kekahi bilā i kānawai T?Htore?) PALAPAXA 3. OIHANA HOOKOLOKOLO. Aha Kiekle. 1 O ke poo o ka oihana hnokolokolo o ke Teritore, o ia no ka Aha Kiekie. Hookahi lunakanawai kiekie ame eiua hope luaakanawai o ka Aha Kiekie. L'a hookohuia keia poe lunakanawai e ka Peresiflena, nie ka ae ana o ka Aba Senato Lahui no ke ka\l oihana o eha makahiki. A o ka hana a keia aha, ola ;no ka lawelawē &nft i na hihia i Waihoi:i aku ipai ka Aha Kaapuni aku. I .. .: 'a: v '• r"■ | (He 'ēhia mauAhk Kiēkie oke TeriJtore? mau lunakanawāi o keia "Tthi:, 'STJelresr"lstkoTr-F kapaia aH -- Hea^ 'ha ka oihano a keia Aha?)

Ali» K*»ynnl. He elima Aha Kaapnai, .penei: 13, Eaapuni Ekabi: ekolu lnnakaaawai. Aha Kaapuui Clua: ' Hani, he hookahi luaakauawai. 4ha kaapuni Hawaii, me hookahi lunakaoawai. Aba Kaanuoi Eha: Uawaii, me hookahi lunakanawai. Aba Kaapuui Elima: Kauai, me hookahi lunakanawai. O na Aha Kaanuni ka aha kanawnl maua, naoa e lawelawe i na ano h'ihia like ole o ke Teritore. Va hookohuia keia uiau lunakanawai e ka Peresi<lena me ka ae ana « ka Aha Senate Lahui, no be kau he eha mak.iAikL (He ehia meu Aha Koapuni? Pehea • helupapa ia ai lakou? Ileaha ka oihana a keia mau Aha? Xawui e ni lunakanawai, a no ehia kau?) Aha Apaua, He iwakalua-kumamaiwa Aha Apana o ke Teritore. Ona Aha Apaaa pakahi, iua noho hoomaluia no ia e kona lunakanawai i kapaia he lunakanawai apaaa, a i hookohuia e ke Kiaaina no ke kau o eha makahiki. Iloko o keia mai aha e lawelaweia ai na hihia liilii, e'.ik? me aa hoopaapaa nme na hakaka. (He ehin mau Aha Apaua? Pehea e kapaia ai kn lunakanawai o ka apana? Pehea ka loihi o ka manawa i hookohiiia ai keia poe iunakaoawai? Hftiha ka oihana a k'ia mau Aaa?.) Kan.e.wa.l Kalana-. Ka Kalaii». O k° Teritor{» o īlawaii ne'.. ua mahm leia iloko o elima Kaiaūa. 1. O ke Kulan&kau'oale oihaaa poo, ma'ke Ka!fcna o Honolu'u, i hui pu ia o Oahu' i *'ifle na aina apau i kooio ole me kekahi kelana okoa. He M>ia io Honolulii f Sohoia no ke kau he eha niakahiki, a oia no ka lunahoonia'u o ka Pnpa o ip Lunakiai. N» aupuni e ae, ua like lei ia rae na kalana okoa. • f 2. Kalana o Hawaii. O Hilo ke kūlanakanhale poo o ke kalana. 3/ Kalana o Maui/i hui pu ia o nai me Molokai, (koe akn ke Kalana •» Kalawao). O Wailuku ke kulanakaulrale poo o ke kalana. 4. Kalana o Kauai, hnipu ia o Niihau. O Lihue ke kulanakauhale poo. 5. Kaiaua o Kalawao, he wahi apana uuku wale no ia o Molokai, U maialo o ka maiia o ka Papa Ola o ke Teritore. ('E hoike mai i na huina kalana, ma na kulanakauhale poo.) Ka Luna Oihuna oke «> i a O-kela, me keia kalana (koe aku o Kalawao), penei na lima oihapa: Ka I.nnakiai, Makai Xtii, iaia ka ōiaha o na aha V.orono!o; kakaaolelo o ke kalana, luaahooia, puuku ame ka loio kalana. Xa lunakiai ka m.ina, ma ka hoop.v nopono ana i na pomaikai apau o k.A lehulehu. Xa lakou no e naTja i na i'ana a na luna oihaoa malalo iho, ame ka hookohu ana aku i na luna oihana a lakon e manao ai he kupono. Na lakou no e hooikaika na koi ana a ke kālana, , apono hoi i na pomaikai e ku-eia mai ,ana. Na lakou no e hooponopono ua hui |makai kuioko, ame na inea e..p|ii ana 'no ka hoomaemae ana. Xa lakou nō « hoomikaukau na mea hoolilo, a mailoko mai o na loaa, e maopopo ai na hoolilo o ka makahiki. (E ha'i mai i na inoa o na luoa oihana o ke kalana?) 0 ke Kulanakauhale oihana poo nie | ke Kalana o Honolulu, ame ke Kalana 0 Hawaii, he ehiku mau lunakiai pakahi, a o Maui me Kauai, he elima pakahi. (Ile ehia mau iunakiai o kela me kei.-i kalana? Heaha na oihaila nui 6 nn lunakiai?; 0 ka Makai Xui hoi, o ka hooko ana kana i na kanawai e pili ana no ka malama aua i ka pono me ka maluhia iioko 0 kalana. Oia no ka mana o ka aha koronelo o ke kalana. Nana ao e ho ; puhopu na lawehala hana i na karaimaj a laM-e aku ja poe na ka lunakanawai apana e hookolokolo. A nana no hoi e lawelawe na oihana o ka Aha Kaapuni e hanaia ana iloko o'kona kālana. ' (Haawi mai i eha mau oihana nui a ka !Makai Xui?) , 0 ke kakauolelo ka mea naoa lama i na moole!o.lawelawdi wai apau o ke k&lpna, a oia no, iw>i k€ kakauolelo o ka P&pa o na Lunakiai. (Heaha ka oihana a ke kakauolelo?) O ka lunahooia ka mea nana e amaua 1 k& ukuia aku o na dala i aponoia e kd papa lunakiai, a i hooholoia hoi ma ke . kanawai. Xana no hoi e imi pono j nj 1 buke oihana a ka puuku i kela me keia mahioa a. hoomakankau pu me ia, i kn na hoike hapaha imua o na luhakiai. (E hoakaka mai i ua olhana a ka lunahooia?) 0 ka puuku ka mea iaia ka ohi an.: ' i na loaa, ka uku ana i na dala mai ka waihoua mai o ke kalana. (Heaha ka oihana a ka pauku?) O ka loio kalana ka mea aiakāHeanawai no ka papa o na lunakiai o ke kalaiiā. Nani jao e lawelawe na knniū i hoopii ku-e i ka poe apau i hoopiiia.mo [na Jtsraima, a .oia hpi. ka Joio aoao pale no k!T kalana ma. da īulu-i kivila. >:•' - . ■Ehoakaka. «ai niharji, a Jfca loio kala<na?) ; ~ v t ~ ,

: O !Te/tlal»9aV»ibalp oihana peo me ie Kalana o Honoluly,/na hoomaopopoLa'ka la koho baloi% \ ka Poalna mna, makope ibo o ka Poakfiii mua iloko o lune o n& m&kphiki heln keu- Ma keiabi mau iolanā okoa, o ka wa koho, i ka Poalua mua, maho'pe Iho o ka Poakahi el'ua'iloko o īune o ua niakahiki Jkeu. . A ma ka la mua o lulai o ia makahiki 00, e law?la«-e ai na luna oihan.a ma na keena oihana. a o ka manawa hea, e kohoin ai keia mau luna oihana?) PAIiAPALA 4. | . j KUX*A27AKAUHALE AUPUNI. j - &ttn!fcs&nrai Kulenakankale. i O ke kules.ua me ka mana o ke kuU- | naksvfctfe poo e loaa no ia maloko o na j | kumukanaW&i i aponoia mai e ka aha-j [olp|o o Amerika līuipuia, 0 ke kana- j j W kulauakauhale poo he ahaoleio, s j oihana. hooko, aiue oihs.ua hoo^olokolo.; (Ō&£i Sa maiiā e apouo fti i na kumu- j Uul|Lnakauhskle? X heaha kaj oiljttVa a ke kumukanawai? Ka boo-| j maopopo ana mai i ka ponn amp ka ma-l I n a o ke ku!c.uakauhale poo.; ' ' Oj&&n& Ahiolelo. i'; • — • ; • • ; I Ka mana o.k'a jlbao>lo e loaa no ; .a f !ata r msrtf ka papa o ke kulanaikauhale. : Maloko'.'o 'na kulinakauhale nui, )i<? j<?hia hale o l?a aha.kuka, 'a'ma n* kuH- ; nakaiihjiTo iiinf.'ho hoAkahi wale no. Ua kulāia&kauhale poo ilojko p-*a igaba_,flkapata io keena, a o ia ' niāii : nialalo o hookahi a ol ! aku msu $hafcukā. O na .kanawai o ke bifran2i poo, ua kapaia ia he.' kumukauaWai kulaoakauha'e - a "Soi. elike me na kumnka- ' iiawaiii hooholnia mai e na hoa o ka aha i kaurkanawa| oAmerika Huipui&.\ \ I ka ahaolelo? Na lala o p#pa o ke kulanakauhale? Pehea ke ■ā£o ; jnai na kulanakan'liilii mai? Kapaia nsi kumukanv wei kulamaiauhale, he-aha? A pehei laliou i hooholoia aif Oiluaoa Hooko. * 0 ka oia no-lre poo o na luna•hooko o ke kulanakauhale oihana poo. Ka oihana a ka o ia no ka maka■aiā ana i ta.4awelawe pololeiia o ke. kanaw^i'o- ke oihana poo •;el!ke" me"k9 mea i ho.oholoia. (Owai V a manā hooko o ke kulan/i- - poo? kana oi- • 3 ' 0-k4.'mii o nā o ke kulanakauhalt» aia no ia ka lawelawe luna oihana, .ā4 ole, e ka papa pāha. "■ >Kft. k> oihana takkai ime ka oihau.i Ikāl'wai e inalama ke -olk ame na' w»iwai o ka lehnlehn. , . N« .b mhana alānUi e hana, mālama a kopmāemae na ilanui o ke kylanAkauhale. N a ka oihana o.Jift Papa Ola e hana :Ym rula ame.ka lawrJawe ana i na mea ■V pili ana'i o ka lehulehu. O ka. oihana hoonaāuao hoi, nana.no }'e makaala. nSi bana. e pono fii na kula 0 ka pihana waiwai, iaiu ka ana i na auhau &me na dala a ka lēhiii*bu..,: He oi aku no na oihana like ole mi kekahi mau kulanakauhale okoa, a ho mau «iiiana nui no hoi ka ia mau keena pakahi. (E hoike na oihana elima o "kulanakauhale oihana poo o ke aupuni? ! Heaha ka oihana pakahi? Pehea e lawelaweia;- ai. keia mau oibana?) f l4iA|tibinAwai. O ahfi hookolokolo o ke kulan ioihana poo, o ia no ka aha kanawai o na Mokuaina, e hanaia ana it-">-okō o ke kulanakauhalp ame ka aha apana o ke kulanakauhāle., aba o na mokuaiua e hookolokolo i ksi poe lawehala- ma ka ha'iha'i aoa. i mokiiaina.- | Ka .ka e'hooiplokolo i ka |poe lawehaīa, a ha'iha 'i i ha kuinukanawai\kū.T»n&tyuhaty' . . (Heaha, na aha- o W kuE'hōike mai i ka oihana 'a ka Aha Apana?) JTa Lun» 04ti*n* o ke Kalaaa. O na luna oihana ko'iko'i o ke kala* na, o ia no na lunakiai, luna makai, loio ; kalana, aha kakauolelo, ka- ' kaii moolelo, lunahooia, luna' auhau, lunahelu kahūknla nui. O na liinaklai, h3 ekolu wale no i •kaKi wa, o l&kon ntf. ke poo o na oihani 0 ie kalana. *; * v ' '• . 0 ka luaa-makaij 'nana no e hooko na kanawai a e malama i ka mahihia. ka mea nana e hoopii na .hAhiia kararma, a oia no ka loio ma ka aoao 0 ke mā na hihia kivila.' 0 Wa iaha korone!o ka mea nana.f imi ii- h'uli pono i kte kumu o na hihia mako main'Mna a-i hoohuāiia paha. <lamji i na moolelo lawelawe oihana a ka U 'k.e : kakauoAelp-; mea ®iana e ma- j pafaj> .naluiyikiiu.; *. f 1 moōielo ka" mea naaa e -malama-i^&#■ «ooīēlo otJp,kft]ana, edikc 0 |FlūnSfiß'§ ~*S£

ni<-j na lakou 'e" aubad "a ohi.. i na dala auhau oke k»lana. ... O ka. pnuku ia -mea iaia ka qh} ana i na loaa, ka uku ai>a akn, me ,ka malama ana i hoike moohelu no na dala o lt& waihona. O na lunahooia ka mea iaia k& mana kmioha i ka puuku i kahi e ukuia ai ke dala o ie kalanā, a nana no hoi e imi pono i na buke oihana & ka puuku. O ke kahukula o ke kalana ka me.i nana e hoolala ka oihana o na kula aupuni. (E holke mai i na luna oihana o ke kalana? He ehia lunakiai mau? A heaha ka lakou oihana? Heaha ka oihan.i a ka lunamakai? lleaha ka oihana h ka loio kalana? Hfjaha ka oihana 'a -*.*» aha koronelo? Owai ka mea nana e malama ka moolelo o ke kalana? Heaha ka oihana a ke kakaumoolelo? Heaha hoi ka oihana a ka luua auhau me ku lnnahelu » .ka oihana a ka puaku? Heaha ka oihana a kā lunahooia? O keaha ka oihana a ke kahu kula?) M&na. Koho Ealoka. O keia mau luna oiha-na apau, he kohoia e na mak&ainana o ke kalann no ke kau oihana o eha makahiki. An?ane pau loa o Amerika Huipuia (soe uuku loa), a o ko lakou koho baloka ana, aia uo ia i ka la koho baloka kuu laula. (0 ka manawa hen p kohohi ai na luua oihaaa?) —— Ma kti halawai a ka papa n na lanp,kiai n:a ka po o V:a Poalua noi i hooholoia af ai e halii aku i na alanni o k.i apana o Kakaako me ke 11 < lillii.