Ka Nupepa Kuokoa, Volume LVIII, Number 12, 19 March 1920 — Page 1
| This text was transcribed by: | Kamehameha Schools Gift To Dr. Chun |
| This work is dedicated to: | Dr. Michael J. Chun |
Ka Nupepa Kuokoa
KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.
Oi loa ke helu
Kanaka i keia
Makahiki 1920
Kou o hawaii Nei me kekahi
Mau Kulanakauhale o Ameri
ka ma ka nui o na Kanaka
i Keia Nae ke Emi Mai
Ma kekahi Mau Apana
Ua Lele oi Loa ka Heluna Nui ma
na Mokupuni Apau Apuni ke
Teritore o hawaii Nei
Ma ka hoike helukauaka no ke Teri
tore o hawaii nei i hoopukaia ae e Mr.
Richard C. Lappin, ka mea iaia ka helu-
kanaka o Hawaii nei i keia makahiki,
@ me ke uoha i loaa mai laia mai
Wakinekona mai, e hoike ae i ke akea,
i loaa ai ka hoomaopopo aua, ua oi loa
@ ka heluna kanaka o Hawaii nei i ke-
la manawa mamua o ka manawa i he-
i'a ai he umi makahiki i kaahope aku
@
O ka heluna nui o na kanaka maloko
@ nei o ke Kulanakauhalo a Kalana o
Honolulu nei, ua biki aku makahi o ka e
117,606, oiai nae o ka heluna kanaka
@ o umi makahiki i hala aku nei, ua
hiki wale aku no ia i ke 35, 578, he he he-
luna kiekie loa, i oi aku mamua o ke-
kahi mau kulanakauhale he hookai ha-
@ kaukani maloko o Amerika Hui-
paia i keia la.
O ka heluna nui o na kanaka maloko
@ o keia Teritore, me ka helu ole ia
o na kanaka o ka oihana koa ame ka
@ kaua, ua hiki aku ma kahi o ka
249,992 no keia makahkiki; iloko hoi o
na makahiki he umi aku nei i hala, o
ka heluna kanaka ia wa, he 191,909, ua
like me 58, 083 ka oi ae o ka heluna
kanaka o keia makahiki i ko ka wa i
hala.
Penei iho ka hoomaopopo aua i ka
@ kanaka no kela ame keia moku-
@ e hookuku ana i ko keia makahiki,
@ ka helukanaka o ka makahiki 1910:
O ka heluna kanaka o ka makahiki Mokupuni
o Hawaii ka 1910, he 55, 382, a i keia makahiki hoi, he 64,896, ua like m
@ ka oi ae o keia helu hou ia ana.
No mauai. me ke komo pu mai o molokai o ka helukanaka o ka 1910, he
29,762 no keia makahiki, he 37,385, ua
like me 7623 ka oi ae o keia helu kaua-
ka hou me ke komo ole mai uae o ke
hahua mai o kalaupapa me kalawao.
No kalawao me kalaupapa, o ka he-
lu kanaks no keia makahiki he 667, a i
ka makahiki 1910, he 785, ua like me
@ ke em iho ka heluna kanaka ilo-
ko o na makahiki he umi, mamuli paha
o ka hookuuia ana mai o kekai poe
mai, a mamuli no hoi kekai o ka lawe
a ka make, pela iho la i emi mai ai ua
kanaka ma ke kahua mai.
Maloko ponoi iho nei o keia kulana-
kauhale, o ka heluna kanaka iloko o ka
1910 ua hiki aku ma kahi o ke 52,183.
I keia makahiki hoi he 80,369, ua liko @
28, 186 ka oi ue i keia makahiki.
Emi Kahi Mau Apana
Ma ka hookuku aua i ka heluua ka-
@ka ma na apana, ua ikeia he eha mau
@ i emi mai ka heluna kanaka ma
keia helu hou ia aua i keia makahiki,
mai ko ka makahiki 1910 mai, o ia na
apana o Kau. Hawai. He 4078 i ka
makahiki 1910, a he 4028 hoi i keia ma-
kahiki: waianae, ma Oahu noi, he 1846
@ 1910, a he 1802 I keia makahiki;
@ Midway, he 35 i ka 1910, a
@ keia makahiki; Kalawao me Ka-
laupapa. he 785 i ka 1910, a i keia ma-
kahiki he 667: Hana, Maui, he 3241 i
ka 1910, a he 3100 i keia makahiki 1920.
Kia malalo iho nei ka hoike helukaua-
ka no kela ame keia kalana, ma na
apana .
HOIKE HELUKANAKA 1920
teritore o Hawaii
KAA OLE KE EO
MA KA HOOKUKU
HAKOKO ELUA ANA
No ekolu hora a Oi o ka Hakoko
Ana o Naeole me Espetvedt
me ka Hina Ole o Kekahi
MAOPOPO OLE KA WA O
LUA E HAKOKO HOU AI
Manaoio Nae e Hoao Hou Aku
Ana kela Mau Moho Ahiki i
ka Hina Ana o Kekahi
O ka mauaolana o ko Honolulu nei
põe e ika aku i ka mea nana e aha'i
ae ana i ka lanakila, o ka hakok ma-
waena o Alfred K. Naeole ame Louis C.
Espetvedt, ma ka po o ka Poalima aku
nei i ala, ua pho vale ia, @ o
ka loaa ole ana o kekahi olelo hooholo,
no ka mea mai k laua manawa mai o
ka hoomaka ana e hakoko, abiki wale
no i ka hoopau okoa ia ana, aole he mea
o laua i hina ilalo.
No na hora ekolu, me na minuke he
iwakalua o ka hakoko ana o kela mau
moho, me he mea la, he hapaha hora
wale no ko laua manawa i haule like
ai iluna o ka papahele, o ka nui o ko
laua mana wa, iluna @ no e ku ai, me
ka hooikaika ana aku o kekahi e paa
kekahi pela wale no laua i apa ai, ahiki
wale i na Hora o ke aumoe.
O kela ka elua o ka manawa o ka ha-
koko ana o keia mau moho, me ka nia-
naoia, ma kela hakoko mua ana a laua,
o ke kumu o ke kaa ole ana o ke eo i
kekahi, mamuli mai o ka pokole o ka
manawa, nolaila i hooholoia ai. ma ka
po o ka Poalima laua e hakoko ai, in a
no e komo aku iloko o na hora o ke au-
moe, aole ia he mea e pilikia ai, oiai he poaono ae kekahi la.
Ua nui no hoi ke ohohia o ka lehulehu
e ike aku i ka mea uana e aha'i ae ana
i ke eo o kela hakoko ana, no mea
o ka moho o laua e kaa ai o ke eo iaia,
e ku hou aku ana oia me ikeda, no ke
kaili ana i ka inoa moho hakoko mai
kela Kepani mai, ka mea naua e paa
nei i ka in a moho o keia Teritore.
E makemake mau ana Naeole o no-
ho iluna o ka papahele, me ka manao e
hana pu mai ana kona hoa hakoko me
ia, ma ia ano hookahi, aole nae he ae
iki o Espetved, uo ka mea ua hele a
kau ka weli iaia, ia Naeole, elike me
kela hanaia on a, ma ko laua
hakoko mua ana, o kana i makemake
mau ai, iluna no laua e ku ai, a mai
luna aku no e kula'i ai ilalo
No ka aneaue e piha na hora elua
o kela noke ana o laua i ka imi i wahi
no kekahi e hina ai ilalo, ua uoke okoa
mai la ka poe makaikai i ka huro ia
Espetvedt, ma ke ano paheneheue, no
kona ae ole e noho iluna o ka papahele,
aka nae mahope mai, mamuli paha o
kela uoke mau o na kauaka i ka uwa
ua oho like iho la ua mau moho nei
ilalo, a hoao mai la o Espetvedt, e paa
ia naole, o ka mea apiki nae, he hana
maalahi loa ia naole ke hookaawale
aku iaia, o ka mea apiki ma, aole e
hiki iaia ke hoohina aku i kona hoa mo-
komoko
He elua mau hakoko mua, maloko o
ka Hale Phonenix, mamua o ka hoomaka
ana o ka hakoko ano nui loa o kela po,
a uahoohauoliia aku ka manao o ka
lehulehu no ia mau hakoko ana.
O ma mea elua i ku mua e hakoko ma
ka hapalua o ka hora ehiku o ke ahiahi,
aole i kaa ke eo i kekahi o na moho,
aka no ka elua mai nae o ka hakoko, ua
kaa keeo ia David Kaleikini, mamuli
o ka hiki ana iaia ke kula'i i kona hoa
hakoko, he haole koa iluna o ka papa-
hele, no elua manawa.
Aole i maopopo ka mauawa e hakoko
hou aku ai o Naeole ma, no keia mua
aku, aka ai o Naeole ma, no keia mua
aku, aka ia no ko laua mau lunanui ke
nono mai nei, uo ka @ hou ana i
mauawa no kela mau moho. ehoikeike
hou ae a'i i ko laua ikaika me ke aka-
mai ma keia mua koke iho.
EIA KA HE HUAKAI NO KA POINO
Ma Lihua, Kauai, haalele mai ai o
Peter M. Naluai i keia ola ana, mahope
o kona loaa ana i ke ma'i flu, no ke-
kahi mau la pokole wale no a o kona
kino wailua ka i hoihoiia mai no Hono-
lulu nei ma ke Kinau, o ke kakahiaka
o ka Poakolu aku la i bala.
No na makahiki lehulehu i noho hana
ai o Peter Naluai, maloko o ka oihana
kukeawa me kona lilo ana i hope luna
kukeawa a i kakauolelo poo no hui ou
kela oihana.
Ma Honolulu nei no kona wahi i
hauauia ai, me kona hoonaauauaoia ana
maloko o ke kula o Sana Lui, a i kona
make ana aku la, ua piha iaia na maka-
hiki he kanaha-kumamaha.
No ka ma'i o Mrs. Naluai me kana
mau keika ma kona ainahookuouoono
ma kauai. i holo aku ai o Peter M.
Naluai no kela pilikia, eia nae ua lona
iho la oia i ka ma'i, ahiki i ka hoiholia
ana maloko o ka halema'i ma Lihue,
malarial oia i make ai, a no ka ma'i hoi
o kona ohana, ua auhee aku me ka po-
hala o kana wahine me na keiki.
LOAA MAI NEI
KE KOPE O KA
BILA KANAWAI
E Hoopuaia Ana na Pohihihi o
Koonei Poe ke Kanawai Hoo-
kuonoono no na Hawaii
O NA AINA PAPA ELUA KE
HOOKUONOONOIA AKU ANA
E Hookoeia Ana na Aina Waiwai
Loa no ka Hoolimalima Ana
Aku i ka Mea Koho kiekie
Ma ka Poalua o ka pule aku nei i
hala i loaa mai ai na kope o ka Bila
12,683, i hookomoia aku e ka elele ka
lanianaole maloko o ka Hale o na Lu
namakaainana o ka ahaolelo lahui, o
keia ka bila e pili ana i ka hoopulapula
hou ana i ka lahui Hawaii; maloko o
kela bila, e hoakaka ana, ia i kekahi
mau hoololiloli lehulehu i ke Kanawai
Kumu o Hawaii nei.
O keia ka bila a Kauka Raymond i
ku e loa ai, ma ka halawai makaainana
o ka malamaia anan malalo o Ala Paka
ma ka po o ka Poaono, ka la 6 iho nei
o keia mahina, me kona olelo ana, i ka
maikai ole o kela bila, o ia ka hookauia
o na Hawaii ma ka papa like me ko na
Ilikini, aole hoi he haaiia i manawa
no na Hawaii e paio ai no lakou iho, i
ka manawa e loaa ai ka aina ia lakou.
Penei iho ke ano nui o kela bila ka
nawai:
Ke hoamanaia nei ke Kiaaina o Ha
waii, me ke apono ana mai o ke senate
teritore, a ke kauohaia nei e hookohu i
kekahi komisina, e hookahuaia nei maa
nei, a e ikeia ke Komisina o na Home
Hawaii, o ia hoi i eha mau makaainana
o Hawaii, he elua o lakou i mau Ha
waii piha, a hapa paha. O ke Kiaaina
ka elima o na hoa, a lunahoomalu no
hoi ma ke ano o kana oihana la, no ke
komisina. E hana na hoa o ke komi
sina me ka uku ole, a e waiho mai i ka
hoike no ka uku ole, a e waiho mai i ka
hoike no ka lakou hana iloko o kela
âme keia elua makahiki imua o ka alia
olelo.
Puunane Aku i ka Aina
Ua hoamanaia ke komisina a ua kau
ohaia e hookaawale no ka puunaua ana
aku i na hawaii piha a hapa paha i na
aina aupuni o ke Teritore malalo iho nei
penei:
mokupuni o Hawaii Kamala Puueo,
Kau, 11,000 eka; Puukapu, 15,000; Ka
waihae I ,13,000, âme Pauahi, 750 eka,
maloko lakou apau o Kohala Hema;
Kamoku 5,000, âme Nienie, 7350, aia
laua a elua maloko o Hamakua; Humu
uls mauka, Hilo, 53,000 eka.
Mokupuni o Maui kahikinui; 25,000
eka, âme na koena aina aupuni maloko
o ka apana o Kula , 6000.
mokupuni o Molokai Palaau, 11.400,
Kapaakea, 2000, Kalamaula, 6000, Ho
olehua, 3000, Kamiloloa i ame II, 3600
âme Makakuapaia, 2200.
Mokupuni o Oahu na koena aina au
puni maloko o ka aina o Waimanalo,
4000 eka, e koe ana mailaila mai ua
aina ko, ke kahua o ka oihana koa ame
na aina pili kahakai.
Mokupuni o Kauai na koena aina
aupuni ma Waimea, 15,000, Moloaa, 5,000
âme Anahola, 2000 eka.
Ua hoakakaia no nae, o na manao o
keia pauku, aole ia e pili i kekahi hapa
o na aina i hookaawaleia maluna ae, in a
ia ma kahi o kekahi ululaaui hookaa
waleia.
ua hoakaka hou ia no hoi, elike me
ka mea e ikeia ana, e wae ke komisina
i cela âme keia manawa, i kekahi mau
aina aupuni okoa aku, o ke ano like, a
e hookaawale ae no ka hoohana ana
aku, no na hana i makemakeia maloko
o keia pauku ma ke ano hookahi a me
ke ano hoi me he mea la ua hoakaka
maoli ia maloko o keia pauku.
hoolimalima Loihi
O na aina aupuni i hoakaia mamua
ae nei, e waeia ana mahope aku nei, a
e hookaawaleia ae no ka manao o keia
pauke, e hoohanaia no ia a e hoomaluia
e ke komisina e oleloia; a e hoolimalima
ia aku i na Hawaii piha a hapa paha no
ka manawa o 999 makahiki, ma ka apa
na aole e emi iho i ka 20 eka, aole hoi
e oi aku mamua o ka 80 eka o na aina
mahiai o ka paa elua; a i ole aole e
emi iho malalo o 200 eka, a aole hoi e
oi aku i ka 500 eka o ka aina hanai ho
loholona papa ekahi, ai ole aole e emi
iho i ka 500 eka, aole hoi e oi aku i ka
2000 eka o ka aina hanai holoholona
papa eluda, no ka uku hoolimalima o $1
o ka makahiki no kela me keia home
hppkuonoono, a malalo hoi o ka haiia e
ka mea paa hoolimalima make ano he
home a aina mahiaia paha, a malalo hoi
o kekahi aelike hou aku, e kaa aku no
ka hoolimalima malalo o ka hiki e hoo
pauia, a e hoolimalima aku ka aina i
kekahi põe okoa aku i na kupuna ha
waii, ke hooko ole ka mea paa hoolima
lima, e noho, hoohana, a i ole mahi paha
i ka aina no ka manawa o ela maka
hiki ma kekahi wa hookahi.
I ka wa e hopauia ai, e hooholoia ka
waiwaiio o na hanahou e ka papa o eko
lu poe koho i ka waiwaiio, e kahoia ai
e ke Kiaaina, a e ukuia aku ke kuleana
o ka mea paa hoolimalima iloko o na
hanahou, e ke komisina mailoko mai o
ka waihona hoaie home Hwaii, i hoa
manaia maloko no o ia pauku hookahi.
ua hoakakaia no hoi, i ka manawa e
hoolimalima hou ia ai kekahi apana
(E nana ma ka aoaoa ekolu.)
AOHE MANAOLANA
NO KA LANAKILA
O KA POE OLOHANI
Uwalo ia Alakai o na Pilipino i na
Alakai Uniona o na Kepani
e Hoopau i ka Olohani
KOI OIA I NA KEPANI
OLOHANI E HOI E HANA
Maopopo Iaia e Paio Ana na Ha
ku Mahiko Ahiki i ke Kaa Ana
O ka Lalakila Ia Lakou
Mamuli o ka hoomaopopo ana, iloko o
keia mau pule e nee nei, ua paa loa ka
manao o na on a o na mahiko ma Oahu
nei, e ku aku a paio me na limahapa
olohani ahiki i ka ikeia ana ae o ka
aoao e lanakila ana; a@ hui pu iho no
hoi me ka hoi hou ana o kekahi poe
Pilipino me na Kepani limahana i ka
hana o na mahiko, i hoouna ae ai o N.
C. Dizon, kekahi o na Pilipino alakai,
ma na hana olohani i kekahi leka i ke
kakauolelo o ka hiu uniona o na Ke
pani, e hoike aku ana i kona manao e
hoopau loa na Kepani i ka olohani ana,
a e hoi hou lakou i ka hana o na mahi
ki, me ka hoohakalia hou ole aku.
Ma loko o ka leka a kela Pilipino, e
hoakaka ana oia, ua hiki hou ole iaia
ke ku malie i kahi hookahi, me ka@ni
mua, ole aku i na Kepani olohani i kona
manao maoli, o ia hoi, aole no kona haa
lele ana i na alahele apau e pono ai na
limahana, aka mamuli o kona ike maoli
ana i ho no, aohe waiwai i koe e hoomau
aku ai i ka olohani ana.
No na Pilipino wahi ana, he heluna
nui o lakou i hoi hou aku i na hana o
na mahiko, a o na Pilipino e noho nei
ma Kalihi, malalo o ka hoomalu ana a
na Kepani, maloko o na hale i kukuluia
no lakou, aole loa he maikai a he kui
kahi o ko lakou noho ana, o ka mea
wale no i maopopo iaia, ma ka manawa
mua loa, e hooko ole aku ai na Kepani
i na mea na Pili[ino i makemamke ai
ma kela wahi, e ku ae ana ko lakou ala
kai, a a'o aku i na Pilipino apau e hoi
hou i ka hana, nolaila ua hoea mai i ka
manawa e hiki ole ai i na kepani, ke
kauka'i mai no ke ko o ko lakou ma
kemake ma ke kokua ana aku a na
Pilipino.
A'o e Hoopau i ka Olohani
Ua ike pono keia Pilipino alakai, i
ka nui o na pilikia a kona lahui kana
ka i hoomanawanui ai iloko o keia wa
o ka olohani, no ia pilikia, i hiki ole
ai iaia ke nanamaka wale aku, no ka
mea wahi hou ana, ua paa loaka manao
o na on a mahiko, aole e maliu mai, e
loaa he mau kukakuka hou ana mawa
ena o lakou ame na alakai o na lima
hana.
O ke alahele wale no e loaa ai kekahi
pono i na limahana ma keia Pilipino,
o ia no ka hoi ana o na limahana apau
i ka hana a mahope aku o kela manawa
e waiho hou aku ai i na koi kupono
apau imua o na on a o na mahiko, no ka
noonooia mai o na ukuhana kupono no
lakou.
Ue kuhikuhi aku keia Pilipino i na
alakai o ka ahahui uniona o na Kepani
i kahi e loaa ole ai ka lanakila i na
limahana ma keia olohani ana, o ia no
ke ala ku e ana mai o ka lehulehu i
kela hana olohani, malalo o ke kumu,
he põe Kepani ale no ka i komo iloko
o kela hui uniona. Ina no he mau kau
kani o na kaukani dala, e loaa aku ana
iloko o ka waihona kokua o ka hui uni
on a, iloko o keia ame keia mahina, aole
no ia he kumu e kaa ai ka lanakila ia
lakou.
Ua hoakaka pu ae keia Pilipino i ka
manao o kekahi kanaka Amerika, ana
i manaoio ai, o ka mea pololei maoli no
i, o ia ka hoi hou ana o na limahana
olohani apau i ka hana, a e waiho aku
na mea maikai apau, e hoea aku ai i ka
hookoia ana o ka iini ame ka make
make o na Pilipino ame na Kepani pu,
Ua hoike ae keia Pilipino i ka mea
oiaio maoli o na Pilipino i hoi hou i
ma hana o na Pilipino i hoi hou i
na hana e na mahiko, pela hoi me ke
kahi põe kepani kakaikahi, me ka hoo
lohe ole ia mai o na hooikaiki ana a na
alakai o ka hui uniona o na Kepani, e
papa ana i ka poe olahani, aole e haa
wipio.
Ma na mahiko apau i olohani ai na
Pilipino ame na Kepani, he hookahi wa
lw no mahiko i hoi ole ai na Kepani i ka
hana, o ia ka mahiko o Waimanalo, aka
nae, i ka nana aku, elike me ka hoi lii
lii mau o na Kepani o kekahi mau ma
hiko e ae i ka hana, i kela ame keia
manawa, e huli hoi hou aku ana no na
Kepani o kela mahiko i ka hana, ma
keia mua aku; o ka minamina i na dala
a ka mahiko e uku mau ana ia lakou
ma ke ano he mau limahana, pela me na
uku manuaku, ke kumu nana e kono mai
ia lakou ,he oi loa aku ka pono o ka ohi
ana mai i kela mau ukuhana kiekie, ma
mua o ka pokakaa wale iho no, me na
wahi kokua liilii e haawiia aku ana ia
lakou e ka hui uniona.
Ua ike na alakai o ka hui uniona o
na Kepani i ko lakou kulana kupilikii
i keia wa, me ka hoohana ana ma na
alahele apau e haawipio aku ai na on a
o na mahiko, o ka mea apiki nae e ike
ia aku nei, ua nui ka poe wawahi olo
hani, e hele mau nei i ka hana i kela
âme keia la, me ka pilikia ole loa o na
mahiko ma kekahi ano.
Iloko o mna hooweliweli o na manawa
WAE NA KALAPU
REPUBALIKA I KA
LAKOU MAU ELELE
Kuikahi ka Wae Ana i na Elele
ma, ka Hapanui o na Kalapu
a Kakaikahi ka Poe Ku-e
NOONOOIA KEKAHI MAU
KUMUAHANA ANO NUI LOA
KOHO Okoa Kekahi Mau Kalapu i
Mau Lunanui Hou no ka Hoo
Piha Ana i na Hakahaka
I kulike ai me ke kahea i na Kalapu
Repunalika apuni keia Teritore, no ka
wae ana i na moho elele, no ka aha
elele e noho mai ana maloko o keia je
lanakauhale, ma ka la 7 o ka mahina
ae nei o Aperila, ua hooko ae na kalapu
o na mahele koho ia kauoha, ma ka no
ho ana ae o ka halawai a na kalapu ma
ka hapalua o ka hora ehiku, o ke ahiahi
o ka Poaono aku la i hala, a ma ke ahi
ahí o keia Poaono aku la i hala, a me ke ahi
ahí o keia Poaono ae, e koho maoli ia
ai na moho elele i waeia, ma ke koho
baloka ana.
I waena nae o ka hapanui o na kalapu
Repubalika, ua nohoalii iho ka lokahi,
ma ka waeia ana ae o ka heluna wale
no o na ell i makemakeia, aka nae
he ano paonioni no ma kekahi mau ka
lapu, mamuli o ka oi wale aku o na
inoa i waeia, ma ia ano iho la, e mala
ma maoli ia aku ana ke koho baloka
ma ke ahiahi o keia Poano ae.
Mawaho ae nae o ka wae ana i n
a elele, ua hoakaka kekahi mau kalapu i
na mea e pili ana o i ke koho peresidena
o Amerika, pela hoi me na hana kalai
aina kuloko, a ma ka hoomaopopo ana i
ka mano o ka hapanui, o ka poe i hoa
kaka ae i ko lakou mau manao, aia ma
luna o Leonard Wood ko lakou hiilani
ana i moho peresidena na ka aoaoa Re
pubalika i keia kau, oiai nae, ma ke
kahi mau kalapu, ua mahae na manao
no ka lakou mau moho peresidena.
Koho Hou in a Lunanui
Ma kekahi mau Kalapu Repubalika
ua koho hou ia na lunanui, mamuli o ka
waiho hakahaka o kekahi mau kulana.
Ma ke kalapu o Manoa, o ia ka mahele
ekolu o ka apana eha, o Joseph Orden
stein ka i kohoia i kakauolelo, me ka
wehe ana aku i buke hou, no ke kakau
inoa ana o na iaia o ke kalapu
Ma ke mahele eha, o ka apana eha
na nui maoli ka poe i hoea ae ma ka
halawai a ke kalapu, me ke kohoia ana
o kekahi komite, no ka hoomakaukau
ana i kekahi mau hana, e wahihoia aku
ai imua o ka ahaelele ma ka manawa
e noho mai ai, a ma ke ahiahi o keia
Poaono, ewaiho ae ai kela komite i
kana hoike.
Ua koho hou ia na lunanui o kela ka
lapu, pela no hoi me kek kalapu mai o
ka mahele elima, apana eha, me ka we
heia ana he buke inoa no na lala o kela
kalapu no ke kakauinoa ana no keia nee
ana aku.
Ma ke ano nui ke olelo ae, ua piha
ohohia maoli ka halawai a na kalapu
ma kela ahiahi Poaono, e hoike mai ana
no ke komo ana aku o na manao oho
hia iloko o na Repubalika, no ka hoo
uka kaua kalaiaina e hoea mau ana,
aole wale no ma ka mea e pili ana i ka wae ana ae i ka moho peresidena i keia
kau, aka, no ka hoonee pu ana aku ke
kahi i na hana kalaiaina imua, ma Ha
waii nei.
Oiai, ua ulolohi loa kekahi mau kala
pu i ka hoihoi ana ae i na onia o na
elele i waeia ma kela po, nolaila ua
hiki ole ke loaa piha ka papainoa o na
elele o kela ame keia mahele, aka o
keia nae malalo iho nei na inoa waeia
ae e kahi mau kalapu:
Apana Eha
Mahele Ekolu- J.B. Enos, Joseph
Ordenstein, George Maile, Raymond C.
Brown, Malcolm MacIntyre; eha mau
elele e kohoia.
Mahele Eha - Robert W, Shingle, C.
S. Davis, T.H. Petrie, A. D. Castro,
H. E. Murray.
Mahele Elima -Clarenee Crabe, Lor
rin Andrews, Elmer Davis, Robert Hor
ner, eller; Wm. Thompson, John Lucas,
A. M. Cristy, Leonard Withington, na
hope.
Mahele Eono -J. P. Mendiola, John
Pau, Wm. S. bush, G. K. Kane.
mahele Ewalu -O. P. Spares, E. K.
Woodward, H. Whiteomb, E. K. Sch
warzberg; ekolu e kohoia.
Apana Elima
Mahele Elima -W.W. Goodale, Os
car P. Cox, J. G. Duarte.
Mahele Ewalu -A. W. Van Valken
burg, F. K. Archer
mahele Umi-kumamakahi-R. M.
Duncan, J. C. Lane, N. Fernandez, W.
A. Hall, J. H. Hakuole
mahele Umu-kumamalua-H. J. Auld,
C. E. King.
Mahele Umi-kumamakolu -A.L. Cas
tle, G. R. Carter, S. P. Correa.
Mahele Umi-kumamaha-W. Knox, T.
Pedro, Moses Kekahio.
ae nei i hala, no ke ala ae he mau olo
hani nui ma na mahiko o na mokupuni
mawaho o Oahu nei, i ka nana aku, ua
ice na alakai olohani, i ka hoohokaia
ana o ko lakou makemake ma Oahu nei,
e hooi loa ia mai ana ko lakou pilikia,
ke hoao e kahea i olohani nui ma na
mahiko e ae, no ka mea aohe wahi o na
kokua e loaa aku ai i na limahana, me
ka nana ole ae i na wahi kupono no la
kou e noho ai.
HOI HOU KEKAHI
POE KEPANI I
KA HANA MAHIKO
Malamaia he Mau Halwai e na
Alakai Olohani no ka Papa Ana
i na Kepani AOle e Hana
NANA OLE IA NA A ʻ O ANA
A NA ALAKAI OLOHANI
Pii ka Hoonaukiuki o na Kepani
I ke Kahunapule Kepani o
Kahuku a Ala Ku-e Iaia
Me ka lolohi no aka me ka maoppo
loa nae e ko ole ana ka makemae o na
Kepani olohani e hoohoku aku i na ma
hiko, no ka ea ka hoi liilii kau nei, ma
na mahiko like ole apau o Oahu. Ke
hooikaka mai nei no hoi na alakai o na
limahana e kaohi i na limahana mai ka
hoi hou ana aku e hana malalo o na ma
hiko, eia nae, ma na hiohiona maopopo
ke nana aku ke hoi liilii aku la no ke
kahi po Kepani i ka hana, he hoike
ana mai ia me ke kuhihewa ole aohe
mana o ka leo o na alakai, no ka mea,
aohe hooloheia mai. Ma ka manao o
kekahi põe Kepani he ninau aku o ke ku
ana o ka olohani a na linahana.
Ma ka Poaono kau la i hala ua hiki
aku i ka 100 mau Kepani limahana i hoi
hou aku e hana me na mahiko, elike
me na huahelu i hoolahaia ae e na nu
pepa Kepani o keia kulanakauhale. Ma
kela la ma ka hoike a na huahelu a na
mahiko he 101 mau limahana olohani i
hoi hou aku i ka hana ma ua mahiko
eono o Oahu, koe o Waimanalo. Ma ka
mahiko o Kahuku u apii mahuahua hou
aku ka heluna o na limahana Kepani i
hoi hou aku i ka hana ahiki i ke 46,
ma ka mahiko o Waipahu he 26, ma ka
mahiko o Aiea he 42, Waialua 6, a ma
Ewa he 11. ma keia mau huahelu ae la
he hoike maopopo ana mai ia aneane loa
e hiolo âme na alakai o lakou.
He mau halawai ka i malamaia ma
Wahiawa a me Manana no ke noi ana
aku i na limahana olohani e hoomau
aku i na limahana olohani e hoomau
aku e hana me na mahiko, o na ala
kai o ka poe olohani i ka poe olelo, a ua
lehulehu ka na manao i hoikeia ae e noi
ana i ka poe e hoolehe mai ana aole e
hoi hou aku i ka haa, "in a no ia he
mea e make ai lake i ka poloi."
O kekahi o na kakauoleol a ka hui
uniona a na limahana (o Tsutsumi ka
inoa, ka mea i pakele i ka make ma ke
Sabati iho nei, mamuli o ker kahuli ana
o ke kaa otomobile ana e kau ana ma
kekahi wahi kokoke i Aiea, o ke kaa
ka i nahaha a pakele mai oia me ke ka
laiwa. E holo ana ka oia no Laie, po
ino e nae ke kaa ma Aiea. No ka poino
ana o ke kaa ua kahea hou mau oia i
kaa oto hou a maluna o ia kaa i holo
aku ai ahki i Kahuku. Aohe kumu e
ae o kona makemake ana e holo no Ka
huku, no ke kauoha ana aku no ia i na
limahana Kepani malaila aole e hoi hou
aku i ka hana, a wahi ka ana o ka ho
ike na ae ua paa loa ka manao o na
limahana Kepani ma Kahuku aole e hoi
hou aku e hana me ka mahiko, eia nae
ua hoi aku la no kekahi poe.
No kka hoole o ke Kahunapule T. En
puku, ka mea nana e malama ana i pa
hana o ka misiona Hongwanji ma
Ka
huku i ke kauoha a ka Bihopa Imamura
e hoi mai i ke kulanakauhala nei ahiki
i ka pau ana o ka olohani ua ukiukiu na
Kepani olohani iaia a ua noi ae ka i
ka Bihopa Imaamura e kau aku i kekahi
hoopa'i maluna on a mamuli o ka lilo
ana o o ke Kahunapule Enupuku i mea ku
makaia i na limahana Kepani.
I kulike me ka hoakaka a ke kahi o
na nupepa Kepani o ke kulanakauhale
ke nui loa mai la ka laha ana a ka ma'i
flu mawaena o na Kepani olohani ma
Waialua; he eon mau make i hoikeia
mai ma ka Poaono aku la i hala, a he
50 mau haumana o ka halekula Kepani
malaila i loaa i ka flu. Ua hooikaika
ke kumukula o ke kula ma Kawailoa
ma ka hana an ae hoopakeleia ai ka
põe i loohia i ka ma'i, eia nae, i ka ma
nawa hope oia pu ka kehai i loaa ia
ma'i ma ka Poaono aku la i hala.
Ua noiia mai ka ahahui a na kauka
Kepani ma ka peresidena l a o ia aha
hui e ka ahahui uniona a na limahana o
Waialua e haawi aku i na kokua i ka
põe i namwaliwali ma ia apana, a e noho
ana ka halawai o ka ahahui a na kauka
e noonoo maluna o kela noi mai Wai
alua mai.
I kulike me ka hoakaka a ka nupepa
Kepani Nippu Jiji o na hoa o ka ahahui
uniona o Kauai he mau makaainana
Amerika lakou i hanauia mai e na ma
kua Kepani e he mau hoa hoi no ka pu
ali American Legion, ua hoouna mai
lakou i kekahi hoike e hoakaka ana no
ko lakou hookaawale ia lakou iho mai
ka ahahui uniona mai a na Kepani ma
Kauai, a e malamaia ana he halawai no
ka noonoo ana i ka lakou no ka hookuu
ana aku ia lakou mai ka paa ana he
mau lala no ka ahahui uniona a na lima
hana Kepani o Kauai.
u aoi aku mamua o 1800 mau kanaka
wawahi olohani i hele aku i ka hana
me na mahiko ma ka Poakahi nei, he
1787 mau Pilipino, a mawaho ae o lakou
he 1000 põe o na lahui e ae i hele aku
LANAKILA NA
KEIKI O PUNAHOU
MA NA HOOKUKU
Hahani Loa ke Kula o Kameha
Meha ma na Hookuu lealea
maka Poaono i Hala
LIHI LAUNA OLE AKU KA
HAPANUI O NA KULA E AE
Ala Nae na Ku-e Ana no ka Polo
lei Ole o ka Olelo Hoohole
ma ka Heihei Kukini
Ma ka hookuku o na kula mauka ae
nei o ke kahua paani o ke Kula Kame
hameha, ma ka auwina la o ka Poaono
aku nei i hala, i aha'i ae ai na keiki o
Punahou i ka lanakila, mamuli o ka
loaa ana ia lakou he heluna nui o na
helu, a haule hoi na keiki o na kula e
ae, eia nae he elua wale no helu ka oi
o Punahou a Kamehameha.
O keia ka manawa mua loa i loaa ai
ka hanohano ia Punahou o ke kuleana
ana i ke kiaha makana, oiai nae i na
makahiki lehulehu aku nei i hala, o
Kameahmeha wale no ke aha'i mau ana
i ka lanakila ma ko lakou aoo, ahiki i
ka noho on a ana maluna o kekahi mau
kiaha a@a, mamuli o ka loaa mai o ka
lanakila, ma na hookkuku ana apau no
ekolu manawa neepapa.
He nui no na kula i komo ma kela
hookup ana, no ka lealea like ole, e
laa na kula o Punahou, Kamehameha,
sana Lui, Mills, McKinley ame ke Kula
Kiekie o Maui; o na kula haahaa loa o
na helu ma ka hookuku anan o kela la,
o ia na kula o Sana Lui me ko maui.
I waena nae o na lealea apau i komo
ai na moho o na kula e hookuku, ua
hookahaha loa ia aku na keia o Puna
hou, i ka hiki ole ana ia lakou ke aha'i o
Kamehameha i ka lanakila ma ela hei
hei; oiai nae o kea ka heihei a na mo
ho o Punahou i kau aku ai i na manao
lana, no ke kaa o ke eo ma ko lakou
aoao.
Me he mea la nae, o ka keikei oi loa
aku o ka pihoihoi ma kela hookuku ana,
o ia ka heihei kukini no ka pahu pokole
o hookah hanaeri ia; ma keia kukini
he mau inuha wale no ka oi o ka moho
o Punahou i ko Kamehamehea, me ka
hoopaapaaia o ka olelo hooholo a na lu
nakanawai, ma ka haawi anan i ke eo ia
Willia o Punihou, aole hoi ia Auld o
Kamehaeha.
Ma na ano apau, ua piha maoli ka poe
makaikai me na manao pihoihoi no na
lealea i hookukuia e na kula, ma ka
hiki pono ole i na luunakanawai ke hoo
malu, i ka holo mai o na kanaka, e ake
ana e ike i ka hopena o kela ame keia
heihei.
Ua nui ka mahaloia, o na moho mai
ke Kula Kiekie mai o Maui, no ke kaa
ana o kekahi mau helu o na heihei i na
moho o kela kula, oiai nae o ka hoea
ana mai no ia no keia kulanakauhale ma
kek kakahiaka o kela Poaono, a ua olelo
ia, in a he mamua o ka manawa e komo
ai iloko o na hana, hookuku, e oi loa
aku ana na helu e loaa ia lakou, mamua
o ko lakou mau helu ma kela Poaono.
WALAWALA HE KOA MAU KAHI
KIEKIE MAI
Ma ka po o ka Poalima aku la i hala
he koa on a i manaoia ua eha ka i laweia
ae i ka halema'i o na poino, a mahope
o kona nanaia ana e na kauka a ikeia
aohe wahi o kona kino i poino, aohe
mau iwi i hakihaki a mau palapau e ae,
ua hoihoiia aku oia e hoopaa i ka hale
paahao.
Ma ke kakahiaka Poaono ae ua ala
ae la oia a nana mai la ka ma ka ha
kahaka o na hao o ka rumi paahao a
ninau mai la ka no ke kumu o kona hoo
paaia ana aku malaila. Ua hookahakahaia
ka wiliki i kona wa i ike aku ai aohe
rike heluna o na ma'i no ka pule i
aku iaia no kona ona kona kumu o ka
hoopaaia ana aku.
Ua lilo ia pane a ka wiliki halepaa
hao i mea hookahaha aku i ke koa, he
uuku i ho ka ia kahaha on a, he oi aku
kona kahakaha me ka mihi pu i kona pa
keel ana mai make ma ka manawa i
hoike aku i ka makai motokaikala
iaia, ua loaa aku oia e waiho ana iluna
o ka papahale kameki o kekahi hale
hoolimalima mahope o ka walwala ana
mailuna mai o ka papahele elua, he
wahi kiekie aneane kanakolu kapuai
I ka manawa i pau ai ka holoi ana a
ua koa la ua hoi aku la ola me ka pili
kia ole o kona kino me he mea la aohe
i eha.
i ka hana. he huina o 45000 mau lima
hana i hele aku i ka hana ma na mahi
ko. Ua hoike pu ia mai o na kulana
hana i paaia ai e na kepani ike hana
mamua o na haole ame na Hawaii ka
i lawe aku la ia mau kulana, a e loaa
ana ia lakou o na kulana hana kie
kie, a i na Kepani olohani hoi e noho
hanaole ana.
ua lilo i mea hookahakaha i kekahi
mau limahana ka ukuia ana mai o na
dala manuahi e ka mahiko o Waianae i
kona mau limahana paa mau a ua lilo
ka ia i mea nui na na limahana Kepani
olohani e noonoo nui ai.