Ka Nupepa Kuokoa, Volume LVIII, Number 4, 23 Ianuali 1920 — Page 5

ʻaoʻao PDF (1.78 MB)

This text was transcribed by:  Kamehameha Schools Gift To Dr. Chun
This work is dedicated to:  Dr. Michael J. Chun

Ka Nupepa Kuokoa

KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.

He Moolelo no

Keaka Tazana

Ka Weli o na Ululaau Mehameha o Aferika a o ka Hoaloha o no Holoholona Ahiu

 

I kela koe kokoolua ana iho o Keaka me Miriama, apo aku la kekahi lima o Keaka ma ka poohiwi o Miriama, uo ka mea aia ke aloha ke koui la iloko o kona puuwai, me kona puili ana mai la Miriama, iloko o kona umauma, a noke aku la i ka honi, ia laua nei e tulumi ana, iloko o na wiliau o ko laua aloha, aia hoi, ua holo mai la na kanaka Paele, me ke noke ana 'i ka uwa.

 

Aohe he manawa hou aku no ke kakali ana, aka hookuu aku la o Keaka i koua paa ana ia Miriama, a huli mai la ihope uo ka paio ana me kela poe Paele, aia no hoi o Miriama ma kona aoao, me kana laau ihe i makaukau mau e ku aku imua o na enemi.

 

No ka ike ana mai o ua Paele, aole he haua maalahi na lakou ka aa ana mai e hakaka kino me ka kanaka ikaika bookahi n ko lakou mau maka i ike ai, i ka lilo o ka mapu i mea ole imua on a, nolaila ua hoohana okoa mai la ua poe Paele nei i ka lakou mau papa, aina pua ke lele makawalu mai la maluna o Keaka, me ke ku ana mai o kekahi pua ma ka umauma, a he kookahi ma kona uha, o kona hina aku la no ia ilalo.

 

Aole he pua i kiia mai ia Miriama, no ke mea ua makemake na Paele e hoopakele no i kona ola, no ka hoihoi pu ana aku me lakou. I ka ihe ana o ua poe Paele nei, ua hina ke kanaka opio ilalo, hoomaka nui mai la e holo imua no ka pepehi ana aku iaia a make, a e hopu aku hoi ia Miriama, o ka wa nae ia a lakou i lohe aku ai i ka paapaaina mai o na lala maloo o na kamulaau, no ka mea ua huli hon mai o Akuta i hope no ka hoopakele ana i kona hoaloha, mahope iho o kona lohe ana mai i ka leo uwa o na Paele.

 

I ka wa i ike aku ai o Koraka i ko laou poino, aohe he hoohakalia hou ana iho, aka hopu aku la oia ia Miriama, a hoomaka aku la e  holo, me ka hauoha pu ana aku i hoka poe kanaka, e holo no ko lakou mau ola. Mamua nae o ka hiki ana i ka nui o na Paole @ pakele, ua loaa aku la kekahi poe o lakou i na lima o na mapu, a haehaeia ko lakou mau kino, me ka pepehi okon ia o kekahi poe a make, a pakele hookahi aku o Koduka emfwyp shrdlu cmfwyppupju mamuli o ka manao o Akuta, he oi aku ko lakou hoi hou ana mai ihope e nana ai no ka palekan@ o Keaku, mamua o ka hoomau hou ana aku i ka hookolo ana mahope o Miriama.

 

I ka hoea ana mai o Akuta a ike i na pua a ka lokoino ma ka umauma, a ma ka u@hn o kona hoaloha, ua lalau iho la oia i kela mau pua a huki aku la mai ke kino aku o keaka, me ka hakihaki ana a liilii, palu aku la i ke koko o kahi i eha, me ka hapai ana ae ia Keaka, a hoihoi aku la no kahi papa'i hale a Keaka i hana ai no Miriama.

 

No kekahi mau la ka waiho ana o Keaka i ke eha, me kekahi laau ole e hoola ae ai ikona mau pala-pu koe wake no ka palu mau aku o Aknta i kona mau eha: i ke ao ame ka po, aia mau kekahi mau mapu e kiai ana iaia, i ole ai e hoopilikia wale ia ai e na maku a e na moo paha.

 

I cela âme keia manawa, e halibali mai ana no o Akuta i mau meani nana, e laa ka i'o holoholoua, ame ua huaai, a iloko o kekahi mau la lehulehu kela hoomanaw@nui ana ua ola ae la kona mau wahi i eha, a hoi hou mai la no hoi a ikaika iloko o kona kino.

 

Noko nae e kela mau la ame na po a ua o Keaka e waiho ana i ka ma'i, aole ke mea nui e ne iloko o kona noonoo, no ka pakekana wake no o Miriama, ua oi lon aku kona noonoo no kela kaikamahine, mamua o kona pilikia, a no kela kaikamahine wale no, i hooikaika loa ai oia, e loaa Maramn, o ka men wake no mana i hookomo mai i na mauao hopohopo iloko on a, no ka loaa hou o kola kaikamahine opio iaia, o ia ka pepehi ana, o na Paele iaia a make, elik me ka hana mau a kela lahui kanaka, i ka lakou mau pio, in a aia no ke ola iloko oua, alaila e loaa aku ana no oia iaia aole e pakele.

 

I ka hiki ana iaia ke hele a haalele aku i koua wahi pupupu hale, ua ai nui aku la oia i no i'o holoholona, a o pii mau ae ana no hoi ka ikaika o kona kiuo i kela ame keia manawa, ahiki i kona olelo okoa ana aku ia Akuta ame kona maou hoa, e haalele ana oia ia lakou, no ka huli ana ia Miriama.

 

Mokuna XII

 

Aia hoi ma kapa o kekahi muliwai akea e moe ana kaloko o ka ululaau, e kaahele ana kekahi mau kanaka ili keokeo elua, a ka mea kakau moolelo e holauna aku nei ia oe e ka mea heluhelu me laua. o Kala Jesena uo ia ame Sela Mabina, kela mau kanaka a kaua i kamaaina mai ai, ma ke kahi mokuna aku nei i hala o keia moolelo.

 

He hana maa ua keia mau kanaka, ka hele ana mai i kela ame keia makahiki, no ke kalepa waiwai ana mawaena o na kanaka Paele, a no ka aihue ana i kekahi mau waiwai a laua i makemake nui ai; no ka hahai holoholono ana paha, a i kekahi manawa, uo ke alakai ana mai i kekahi poe kanaka ili keokeo, ma kela alna, i hele a kamaaina loa ia laua. Mahope mai nae o kela haluwai hope loa ana o laua mo ka moi o na kauaka Arabia, mai ia manawa mai ko laua hoomamao mau ana mai na kauhale mai o na kanaka Arabia, me keia huakai nae a ua @au kanaka nei, ua hookokoke, aku la laua ma na kauhalo i nobo ai no kanaka Arabia, he hookahi kumu o ko laua maka'u ole, o ia no ka noho nui ole ia o kekahi mau wahi kaawale e ua kanaka, koe wale no ka poe Paele, he lahui kanaka i lilo i emeni no na Arabia, mamuli o ka hoopilikiaia ana o na Paele e ua Arabia iloko o na makahiki lehulehu aku i haahope.

 

Ma keia huakai nae a u amau kanaka nei o Afrika, he hookahi a lana hana nui, o ia no ka huli ana i na holoholono ahiu, noloko o kekhi paka hoikeike o na holoholona ma Europa, ma keia la a kaun e ike nei i ua mau kanaka la. @ hookokoke aku ana laua i kahi o kekahi umii nui i waihola no na gorila.

 

la laua e hokokoe aku ana i kahi o ka umii, ua hoomaopopo aku la laua no ka paa no kekahi gorila i ka umii, mamuli o ke kakani o na gorila he nui ma kahi o ka umii i waihoia ai. Ke lone maoli aku la no la@@ i ke kakani mai o ka leo o ua gorila he mau heneri, a laua i koho iho ai. aole he kumu e ae o ka hanakuli o kela mau holoholona, mamuli wale mai no o ka paa ana o kekahi o lakou i ka umii.

 

Me ke akahe'e lou ua mau kanaka nei e hele la, uo ka mea ua nui ko laua kamaaina i ka poino ma kela ano hana, oiai in a e hemahema ana ka hele ana, e lele okoa mai ana na gorila maluna o laua, a he nui ka poe i make i kela ano holoholono, i ko lakou wa e hele ai no ka pahele ana i na holoholoua abin.

 

He mau mauawa no ka keia mau kanaka o ka hele ana me na umii gorila, me ka lilo nae o ka paa o ka umii i mea ole, no ia kumu, ua hana laua i kekahi umii hao kila paa loa, e hiki ole ai i ka ikaika ame ke akami o ke gorila ke hana i wahi e hemo ai @ailoko aku o kahi paa.

 

Oiai ua mau kanaka nei i hookokoke aku ai i kahi o ka umii i waiho. ike i'o aku la laua, ua paa he hookahi gorila uui iloko, a e noke aua i e kupaka i o a ia nei me ka hoao ana e wawhi i ka umii. aohe nae he wahi mea a makili ae ka paa o ka hao i hauaia ai; Aia hoi mawaho mai e hoopuni ana i ka umii he mau haneri o na gorila, mai ka liilii mai abiki aku i ua gorila pilixua, me ka hoao aua e wawahi i kela umii, eia mae ua like ko lakou ikaika me ka ole, a e noke ana no hoi kekahi poe gorila i ka uwa, me ka hanakuli ma ka lakou olelo.

 

Aia hoi ma kahi e kokoke ana i na kanaka ili keokeo elua, ame na haneri o na gorila, ke hoekepue kau la o Keaka mahope o kekahi kumulaau a ike aku i ka hana a na gorila, ame ka hakilo pono o na kanaka ili keokeo elua i ka laua pio maloko o ka umii.

 

Ua @oea like aku o Keaka ma ka manawa hookahi a na kanaka ili keokeo elua o ka hiki ana ma@kel awahi, me ko ia nei ike ole ia mai nae e @@@@ mau kanaka, a i ole, e na gorila paha.

 

Aole na gorila i lilo i mau healoha no Keaka, aole no hoi he euemi nona. he mau manawa lehulehu no kona o ka halawai pu ana me na gorila, me ka hoopilikia ole mai iaia uei, pela no hoi kona waiho malie ana aku i kela ano holoholoua, mamuli o ia lilo ole ana he mau hoaloha, aole no i lilo ka paa ana o ko lakou moi i ka umii, i mea ano nui i koua noonoo, koe wale no kana noho malie ana aku, a n@na i ka hopena e hanaia aku ana maluna oua, e na on a na laua kela umii.

 

No kona makemake nae e iko pono i ka helehelena o kela mau kanaka, haalel eaku la oia i kona wahi e pee ana mahope o ke kumulaau, me ka nihi hole ana aku a ma kahi e ahuwale ai na mau kanaka n@i,  ia wa i hoopuiwaia mai ai kona noonoo, i ka ike ana aku i ko @ua mau helehelena eia ka o na kanaka no na laua i ki mai iaia i ka pu he mau makahiki aku i hala. nolaia ua pii mai la kona inaina @ kela mau kanaka. me ka hooholo okoa ana iho iloko on a, e hookau a@u no oia i ka make maluna o laua, in a e loaa iaia he manawa @@pono loa no ka hana ana aku pela.

 

Ke noho malie loa aku la o ua o Keaka nana i ka hana a kela mau kanaka, alaila he hookahi o laua i ku ae iluna, a kahea aku la i @ a gorila e hele ma kahi e, a iloko no hoi o ia manawa hookahi i @aku ai ka lua o na kanaka i kana pu raifela iwacus o na gorila o@i e akoakoa mai ana mai kahi o ka umii e waiho ana.

 

Aia no o Keaka ke nana aku la, me kona manao, e alualu mai ana kela mau gorila no ka hopu ana i na kanaka elua, mai hana mai no p@ha lakou pela, o ke ki hou ia ana aku he mau piha pu elua mahope aku, ua naholo nui aku la ua mau gorila nei, a @alowale aku la iloko o na kumulaau.

 

I kala kaawale loa ana aku o na gorila i kahi e, ua hookokoke aku la na kanaka elua no kahi o ka umii e waiho ana, a ke manao mai la hoi o Keaka, e pepehi aku ana paha laua i ka moi o na gorila, nolaila aia oia ke noho mai la me na manao pihoihoi, aole no kona minamina i kela holoholona, aka no kona hele mai la a piha i ka hoonaukiuki i na kanaka elua.

 

Ua lehulehu wale kona mauawa i halawai pu ai me na gorila, me ka hoopilikia ole mai iaia nei, aka no kela mau kanaka ili keokeo nae, ua ki oka mai laua i ka pu iaia, nolaila mawaeua o ke gorila e paa la iloko o ka umii ame kela mau kanaka, he oi aku kona ano @oaloha i ka holoholona, mamua o kona lahui ponoi, a hooholo koke iho la no @ia i kona manao, he oi aku kona kokua ana aku i ke gorila mamua o na kanaka ili keokeo.

 

Ua like loa no ka olelo a na mapu me ka ua gorila, nolaila ka@eo aku la oia i na gorila mo ka leo nui, ua kuhihewa maoli no kela mau kanaka he gorila keia e kamailio aku nei mahope o laua, ke alaalawe la ka laua @a@a ana iluna o na kumulaau, aole he ikeia mai o kekahi mea. @iai ua pe@ ae la o Keaka, iloko o na iaia, ia wa oia i kahea hou aka ai ma ka olelo a na gorila i ka pane ana aku.

 

@Ow@n keia o K@raka ka hieua oloko o na ululaau, ke kanaka kaika hookuhi maluna o na holoholona, ame na kanaka, O keai mau no oukou. Ua hiki loa ia 'u ke hookuu lanakula i ko oukou moi, ke ae mai oukou apau ke kokua ia'u. Eia ka'u kauoha ia oukou apaa, i ke oukou wa e ike mai ai ia'u e holo aku ana no kahi o kela mau kanaka e ku mai nei, o ko oukou wa pu ai e holo mai ai, me ka hele ana aku maluna o laua, e ike auanoi oukou, e pakele ana ko oukou mai mai ka make mai.

 

"Elike me kau i makemake ai e Koraka, pela no makou e hooko aku ai," i olowalu like mai ai ka leo o na gorila, mailuna mai o na kumulaau, nolaila me ka hakalia ole iho, o ka haalele aku la no ia o Koraka i kona wahi e pee ana, a hoomaka mai la e iho ilalo o ka honua, me ka holo ana aku imau, me kana laau ihe.

 

@ ka ike ana mai a na gorila i ka iho ana iho o Koraka ilalo, he hookahi ko lakou haalele like ana aku i ho lakou mau waki e kau ana, a holo mai la imua he ekolu haneri mau gorila.

 

Aole i noonoo mau na kanaka elua e hanaia mai ana kekahi mea e hookahahaia ai ko laua noonoo, a ia laua i ike aku ai ia Koraka, me ka ihe e paa ana iloko o kona lima, a i ka nui hoi o na gorila e ho'o mai ana imua o laua, ua hoomaka aku la laua e ki i na pu ra@fel@ a oiai nae ua hele laua a piha loa i ka maka'u me ka pihoihoi, na hala-hu wale aku la no ka laua mau poka i kahi e loa, alole @@h@ launa aku ia Koraka.

 

Ke hookokoke loa mai la na gorila no ko laua wahi e ku ana, ke nana ia ua mau kanaka nei i kahi o ko laua palekana, aople he maopopo iki, a no ka hooopakele ana ae i ko laua mau ola, ua hoomaka aku la e holo aia no hoi na gorila ke alualu aku la mahope o laua.

 

Aohe no nae he wa a paa aku ua mau kanaka nei i ka puliki ia e na gorila, ua oili e mai la ko laua mau kokua, o ia ka laua mau kauwa Paele, a na lakou i ki mai i na pu i na gorila, ua auhee ua mau holoholona nei, a pakele hoi na kanaka kolohe.

 

Ma kela manawa a Koraka i ike aku ai i ka mama o na kanaka elua i ka holo, aole oia i alualu aku mahope elike me ka hana a na gorila, aka hele aku la oia, a kahi e waiho mai ana ka umii, wehe ae la oia i ka puka a hamama, ka hana hiki ole i na gorila, mamuli o ka nele i ka noonoo elike me ko kekanaka, hakilia no a hemo ka puka, o ka oili mai la no ia o ka moi o ua gorila, a hoomaka aku la e alualu mahope o ka nui o kona lahui, e hahai la mahope o ko lakou mau enemi.

 

Aole i hoohakalia iho kela moi o na gorila, ma ka haawi ana mai o kona mahalo ia Koraka kona hoopakele, eia nae, aolo ana e poina no gorila, no kana mea i hana aku ai no ko lakou moi, in a nei no ka hoea mai i ka manawa e makemake aku ai o Koraka i ka lakou mau hokua ana, iloko o ko ia nei manawa o ka pilikia.

 

Ke noho hookahi la no o Korake me kona makemake ole e hooluhi wale iaia iho, ma ka holo pu ana aku me na gorila, ua ike oia, in@ no ka loaa aku o kela mau kanaka elua i kela mau holoholono, e make ana laua i ke pepehiia; a iaia i hoomaopopo aku ai, eia na gorila ke huli hoi mai la, o kona haalele iho la no ia i kela wahi, a hoomau aku la i koua hele ana no na kauhale o na kanaka Paele.

 

Ma kala huakai hele nae a ua o Koraka, ua hoea aku la oia i kekaai wahi oneanea, i ulu nui ole ia e na kumulaau, nolaila ole e hiki iaia ke hele maluna o na kumulaau, nolaila hele aku la oia maluna o ka honua, me ka alaalawa ana no nae o kona mau maka, ma kela ame keia wahin no na holoholona ahiu.

 

Iloko nae o kona nanea i ka hele, ike aku la oia ma kahi he mau ia helo wale no mai iaia aku, e ku mai ana kekahi pua elepani, aole keia i honi aku i ka hohono o kela mau holoholona, no ka maa aia oia ma ka aoao lulu, ua kaa e ka ike i na elepani nona, a o kekahi elepai pilikua ka i hoopinana ae i kona ihu iluna, me he mea la e hoomakuakau ana no ka holo, oiai,o na kanaka ke enemi ino loa o kela holoholona, mamuli o ko kakou alualu mau ia e pephi.

 

Mamua nae o ka hooko ana akiu o na elepani i ko lakou makemake na pane e aku la o Koraka i ka i ana aku:

 

"Aole a oukou mea e maka'u ai, owau keia o Koraka, ka hoaloha o na holoholona," me ke kau ana ae o kona mau lima iluna, a iloko no hoi o ia manawa hookahi, i hookuu iho ai ka elepani pilikua i kona ihu loihi ilalo, e hoike mai ana i ka auhee ana aku o ko lakou maka'u no ia nei.

 

Hole pololei aku la ua o Koraka imua o ka elepani pilikua, a mamua pono kau o ka ihu lohi, i ku iho ai oia, me ka maku'u ole, i ka hoopa ana mai o kela ihu i kona kino, me kona hamohamo ana aku i ka ihu,a i ke kino o ka elepani, me he mea la ua kamaaina loa kela holoholoua iaia ame kana mau hana.

 

He mea oiaio, no na makahiki o ko Koraka hele ana iloko o ka ulu laau, o ka ele pani hookani kana holoholoua makemake loa, ua ka noho malie, a o kela no hoi ka holoholona hookahi i kauia ka weli e na holoholoua apau. O na holoholona liilii nawaliwali, aole o lakou maka'u iki i ka elepani, no ka hoopilikia ole aku ia lakou, aka in a e ike ana ka liona i na elepani, aole e aa ana kekahi okela mau liona e hookokoke mai, no ke mea ua oi aku ka maka'u o ka liona i ka elepani, mamua o no holoholona e ae.

 

Ke hele la o Koraka la o Koraka iwaena o ua elepani, e hoopapa aku ana ma ko lakou mau ihu, a ma ke kino, aole he piena o na elepani, he hookahi nae elepani o ka hoopa ana mai i kona ihu ma ka wawae o Koraka, a hina ke kauaka opio ilalo, alone lae ia he mea no Koaraka, e huhu ai, a i ole, hoopilikia mai paha na elepani iaia nei, he maikai maoli kona launa ana me kela mau holoholona; me kona hoohala ana i kekahi mau hora iwaena o lakou, me ke kau ana maluna o ke kua o na elepani, me he hana lealea loa la ia iaia.

 

I ka ike aua o Koraka, ua lawa kona nanea ana me na elepani, ua hoomau aku la oia i ka hele ana nomua, aia ka pono o koua hoea aku i kahi i ku ai o na kauhale o ka poe Paele.

 

Ma kahi paha o ka hora eha o ke ahiahi, hoea aku la keia i ua kauhale nei, e holoholo mai ana no ua kanaka, e nonoho ana no hoi kekahi poe malalo o na kumulaau o ka hoomaha ana, a ma ka ia nei ike aku, ua makaukau maoli kekahi poe kanaka, me na ihe loloa, ame na panapua, nolaila he hana makehewa nana ka hoaano ana aku e hoikeike iaia, no ke komo ana aku iloko o na kauhale, e huli ai ia Miriama.

 

Me ia malamalama no nae, aole oia i noho malie, aka ua kaapuni oia i ka pa e hoopani ana mawaho o na kauhale no elua manawa, me kona hakilo ana i ka hale i hoopaaia ai o Miriama. Mamuli nae o na kanaka, ua hiki iaia ke honi aku i ke ea o Miriama, nolaila maopopo loa iho la iaia aia no ke kaikamahine maloko o kekahi o na kauhale, kani i hoopaapio ia ai, aia a uhi mai ka po, o kona manawa ia e hele aku ai no ka hoopakele ana mai iaia mai ka mana mai o ka Paele, nana i aihue mai iaia aku.

 

He hana naaupo wale no ka hoao ana aku e hoikeike iaia iho imua o na kanaka Paele, nolaila kakali iho la no oia me ka hoomanawa uui, o ka uhi mai o ka mala o ka po, o kona manawa ia e hele aku ai e hoao e hoopakele ae i ka kaikamahine opio mai ka mana mai o ka poe ua lakou e paapio mai la iaia.

 

I ka poeleelo ana no hoi, ia wa i ho a ao ai na kanaka Paele i ka lakou mau ahi, ma kela ame keia wahi o ko lakou pa, a ma ka ma lamalama o ke ahi, i hiki loa ai iaia nei ke ike aku i ka holoholo mai o ua kanaka, a e momoe ana no hoi kekahi poe iwaho o ke kahua akea, no ka hoonanea ana ia manawa o ke ahiahi. Ia Koraka no ka ike, ua pouliuli loa i kela manawa e hiki ole ai oia ka ikeia mai, o kona iho malie iho la no ia mailuna mai o ke kumulaau ana e noho ana, a haule ana maloko o ka pa, ma kahi mamao loa no nae, mai na kauhale mai.

 

Ke hoopilipili loa la keia ma kahi pouliuli, e nihi hele ana me ka malie loa, e hoolono ana hoi kona mau pepeiao, a e honihoni ana hoi kona mau kukaihu, no ka ake no e maopopo laa iaia, in a paha aia i'o o Miriama maloko o kekahi o na kauhale e kuku mai ana me he mea la i ka nana aku, me ke akahele loa ua o Koraka e uhi ihele la, no ka mae aole e hiki i na pepeiao lolohe o na ilio ke maopopo mai, na ka hooa ana o kekahi malihiui maloko o ka pa, a oki loa aku hoi ka honi ana mai o ko lakou ihu, i ka hohono o kekahi kanaka malihini.

 

Me ke hoomanawanui no o Koraka e hele la, malalo o ke aka pouliuli o na kumulaau, a iaia nae i kokoke aku ai, ma ka hale e ku ana ma kekahi aoao o ua kauhale nei, akahi no oia a honi aku la @ ke ea o Miriama, ia wa i opooppo ae ai ka oili iloko on a, no ka hoea mai i ka hookoia ana o kana misiona o ka hoomanawanui ana aku iloko o ka poino ame ka make.

 

O na lima ame na wawae, e kokolo hele ana, no ka hopohopo o ikeia mai e na Paele ame ka lakou mau ilio, pili ana keia mahope o ka hale ana e honi aku la i ke ea o Miriama, alaila hele ae la oia ma kakahi aoao e hoea aku ai i ka puka komo, a mamua nae o kona oili loa ana aku ma kahi e huli pono ae ai i ka puka, aia hoi ike aku la oia i ka noho mai o kekahi Paele, ma ke ano he mea kiaia, a e paa ana hoi kekahi ihe loihi iloko o kona lima, aia hoi naka paea ame ka pua kakaka. ke waiho pu la ma kona aoao.

 

O ahí nae o ka laki, aia ke alo o kela Paele i kahi e nana aku ana i ka pualu o na Paele ma kahimamao loa, e akoakoa ana maialo o ke ahi, a o kona kua ka i huli mai iaia aku; ke alaalawa la kana nana ana ma o a maanei aole on a ike hou aku i kekahi Paele, o ka Paele kokoko loa mai nae, aia oia ma kahi o ke kanaono, a kanahiku paha kapuai, mai kahi a ka Paele e noho kiai ana ma ka puka.

 

Oiai o Koraka e kiei mai la ma ka aoao o ka halelole, he elua vale no mau alahele ana e noenoo la, no ka hiki iaia e hoopakele ia Miriama, o ka mua, o a no ka pepeni ana aku i ke kia@ a make, laila komo aku oia iloko o ka hale, a lewa mai i ke kaikamahine opio, a o ka lua, o ia no ka nihi hele ana mai ahiki ia ke komo au iloko, me ka ike ole ia mai.

 

Ina nae no kona hooko aku i kela alahele mau, aole no ia he hana maalahi, no ka mea e hakaka lima ana laua, me ke kupaka maluna i malalo, a malia e kahea ae ana kela Paele me ka leo nui, o ka holo mai no ia o ka nui o na Paele e ae, e pepehi mai iaia nei. Ina hoi no kona hooko aku i ke alahele elua ana i ma@ao ai, he hana paakiki loa ia, oiai aia ke kiai mamua pono o ka puka o ka haleole kahi i noho ai, e hele ole ai kona ike mai i kekahi mea e hoea aku ma imua ona.

 

No kekahi manawa ko Koraka noho malie ana ma kela wahi, aia hoi kona poo ke haua la elike me ka maalea ame ke akamai i loaa aia, kiei hou mai la ua keiki opio nei, a ma kana hoomaopopo, aole pili loa aku ke kua o ka Paele i ka puka, aka aia paha ma kahi o ka umi kamamalua iniha, alaila pili aku, o ke ku aku no a paio no ke ola ame ka make.

 

Aia no ka puulu o na Paele ke nonoho la ma ka aoao o ke ahi, me he mea la, e hoohauoli ana lakou ia lakou iho, a in a no paha no ko akou nana mai, i kahi i ku ai o ka hale i hoopaapioia ai o Miriama, aole ana no e hiki ia lakou ke ike maopopo mai ia Koraka, i kau a mea o ka olinolino o ko lakou maka i ka malamalama o ke ahi.

 

Aole he manawa hou aku no ke kakali wale ana a hoohakalia ana paha, in a he manao kona e hoopakele ae i ke kaikamahine opio, no laila hoopili loa aku la ua oKoraka i kona kino, i ka paia o ka halelole, e ha'i malia ana hoi kona mau kapuai wawae me ka pala mimo loa, e lohe ole ia mai ai ka nakeke he hookahi kaina wawae i ka manawa, pela iho la kona hele malie loa ana aku ahiki i ke ku ana mahope pono o ke kua o ka Paele, alaila hamama ae la ka waha o ua Paele nei, ke ano o ka poe i hele a makehiamoe, me ke kikoo ana o na lima i o a ianei, a i ka hookuu ana iho ma kona mau aoao, ua hoao mai la oia e hilina'i ihope.

 

He mea maa i kela Paele, i kona wa e hiamoe ai, e hilinai ana oia i ke pani paka i hanaia mamua o ka halelolo, iaia nae i hilinai aku ai, ua pa aku la kona muu poohiwi i ke kuli o Koraka, a mamua o ka hiki ana i ua Paele nei ke uwa ae, i kau a mea o ka pihi kahaha, ua paa e aku la kona kauia i i na lima wikahi o ke keiki a Ta zana, ke noke la hoi i ke kupaka i o a ia nei, he ole ka makili ae o na lima o Keaka, ua like me kekahi umii i aneane e pili aku kekahi aoao me kekahi, a iloko o na minuke helu wale no aia hoi, pau iho la ka onioni ana o ke kanaka Paele, no ka mea ua haalele mai la ke ola i ke kino, a ua pau hoi ka ike ana i ka la i ka mea mehana.

 

"Eia anei oe e Miriama maloko nei o keia hale!"

 

"Auwe, o oe no ka keia e kuu Koraka," @ pane mai ai o Miriama me ka leo malie, me ka piha i ka maka'u no ka loheia mai e ku Paele i hoonohoia aku no ke kiai ana iaia.

 

Haha aku la na lima o Koraka ahiki i ka pa ana o ke kino o Mirila i ua kaula i hoopaaa amerritoryw.e mfwyp vbgkq emfwyppupuiu ma i nikiikiiia i ke kaula o kona wohe ae la no ia i kana pahi, a okioki aku la i na kaula i hoopaaia ai ma na lima, a ma na wawae a i ka homo ana ae o Miriama, koi koke aku la no o Koraka iaia e halaele laua i kela hale, a e holo aku no kahi e pakele ai mai na Paele aku.

 

Ia inuma nei nae i oili mai ai ma ka puka o ka halelole, ua hoea mai kekahi ilio, a e hanuhanu ana ma ua wawae o ka Paele make i ka wa mao i ike mai ai ia laua nei, a honi mai la paha i ke ae o kekahi kanaka malihiui loa, ia wa i hoomaka ae ai ua ilio nei e aoa me ka leo nui, elike no hoi me ke ano mau o na ilio, na kela leo aoa o ka ilio i kono aku i na Paele e akoakoa ana ma ha'i o ke ahi nui, e huli mai ka lakou nana ana no kahi o ka halelole a ka ilio e aoa aku nei, a ike mai la i ke kaha ana aku o Koraka me Miriama ma ka aoao o ka halelole.

 

Aohe no hoi he wa a nalo aku o Koraka ma, mahope o ka halelole, ua ike e ia mai la nae laua, ia wa i holo mai ai kekahi poe Paele he eono ka nui, me ka lakou mau ihe, me ka hookolo ana mahope e kahi a ka ilio e noke la @ ke ana, no ka mea ke alualu la ka ilio ka Koraka ma. Ua hoao no o Koraka e pepehi i keia ilio me kana ihe loihi, eia nae ua maa ka ilio i ka aloalo ana i na laau ihe a na kanaka Paele, nolaila ua lilo na hoao @na a Koraka i wahi e haalele mai ai ka ilio ia lua i mea waiwai ole, na kela leo aoa o ka ilio e alakai pololei la i na kanaka Paele, ma ka meheu a na pio e holo nei no ko laua palekana.

 

No ka amaamau @oa o ke aoa ana a ka ilio, a hui up iho no hoi me ka uwa o na Paele e alualu la ia Koraka mai ua oili ae la ka nui o na Paele i waho mai ko lakou mau halelolo mai, he hookahi ke alualu like ana mai i na pio, aohe nanaia ae o ka pooleele, aia ka lakou nana, ma kahi i a ilio e aoa la.

 

Ua holo pololei loa kekahi poe Paele  no kahi i hoopaaia ai o Miriama, o ka mea mua loa i halawai mai me ka ike a ko lakou mau  maka, o ia uo ke kino make o ke Paele  kiai e waiho ana ma ka puka, alaila komo okoa aku la kekahi iloko o ka halelole, a i ke iko an@ aole ke pio ma kahi i hoopaaia ai, ua noke ae la oia i ke kahea me ka leao nui, o ka manawa no ia i holo nui aku i mahope o ka halelole @loko o ka pouli, me ka noke ana i ka hoopuka i na olelo hailiili, no ke kamohewa nana i kaili aku i ke pio.

 

Ua nui loa ka manawa no Koraka ma e pakele ai, in a he hiki ia Miriama ke hele me ka awiwi, ole nae pela, ua hele kona mau wawae a opili, me ka maeele, i kau a mea o ka nakiia i ke kaula, aka nae i ka ike aua o Koraka, ua kokoke loa na kanaka Paele mahope o laua, hapai ae ia oia ia Miriama iluna o kona kua, a hoomaka aku la e holo no kahi o ke kumulaau e ku kokoke mai ana, aole nae keia ho hana maalahi ma kona aoao, oiai aia ka ilio ke lele aku la iluna on a, nolaila e huli mai ana oio ihope e hou ai i ka ilio me ka ihe, a e holo aku ana imua, pela wale iho la no oia i pa ai ahiki i kona hina ana ilalo, me ka lele ana aku o ka ilio e @nhu iaia.

 

I ka hele ana hoi o ua o Koraka a ku hou iluna, ua hoea aku le na kanaka Paele, a he hookahi no hahua ana a kekahi o lakou i ka laau ma ke poo o kiriama, o ka pau iho la no ia o ka hiki ana i kela kaikamahine ke hele.

 

I ka ike ana o ua poe kanaka Paele nei, ua kaa ka lakou pio malalo o ko lakou malu, ia wa i lele nui mai ia maluua o Koraka, eia nae aole he hana maalahi na lakou ka hopupio ana iaia, aka o ke Paele mua loa e loaa ak@i ana i kana laau ihe, e haalele ana ke ola iloko o kona kino, a i ka wa hoi e nahu mai ai o ka ilio ma kona wawae, e hopu iho ana oia me kona mau lime, a hahau aku i ka Paele e hoonahoa mai ana imua on a.

 

 

He hookahi Paele i hoao mai e ho@ i kana ihe in Koraka, ua lilo mai la nae kela ihe iaia nei, a he hookahi no ouou ana aku i kela ihe iloko o ka puuwai o kela Paele, uwoki oe o kaka ana na wawae iluna o ka honua. Ike mai la hoi ka nui aku o na Paele i ka make ana aku o kela hoa o lakou, holo nui mai la imua, me ka manao h@hana maalahi na lakou ka pepehi ana mai i ke kanaka ili keokeo ma kuhihewa nae ia nonoo ana o lakou, no ka mea ua like maoli o Koraka me kekahi elepani i hele a have i na kanaka, aia kona mau lima a elua, ke hookau la i ka make, a i ka eha maluna o kona mau enemi, o ka poe apau e loaa aku ana i hana mau puupuu mahanahana, e hina aku ana lakou i luna o ka honua.

 

No kekahi manawa loihi okoa kela ku hookahi ana aku a Koraka e paio me ua Paele, ua hele mai la oia a luhi, aia hoi ke koko ke kihe'ahe'a la maluna o kono kino holookoa, o kona hooma@ ana aku i ka paio ana me na euemi i papaumi a pa iwakalua ae ko lakou mui imua on a hookahi, ua like uo ia me kona lele ana aku iloko o ka luakupapa'u, nolaila kahea aku la oia ia Miriama i na olelo hoolana i ka i ana aku:

 

"E haalele ana au ia oe iloko o ka lima o keia poe kanaka, aka e hoea hou mai ana no a@ a hoopakele ae ia oe mai ko lakou mano mai, nolaila o ke alona no kou e kuu Miriama, a hui hou aku kaua."

 

"Ae, o ke aloha no kou e kuu Koraka, hoomanawanui, a e kakali aku au me na manaolaua no kou kii mai e hoopakele ae ia'u mai loko mai o ka make." i pane aku ai o Miriama. me kela leo nawaliwali no on a, mamuli o ka hahauia ana aku i ka pauku laau m@ koha poo.

 

Iloko o ke kahaha o na kanaka Paele, ua huli aku la o Koraka holo no kahi e hu mai ana o kekahi kumulaau, a nalowale aku la iloko o ka pouli. Ua noke aku na kanaka Paele i ka kiola i ka lakou mai ihe, aohe nae he mea loaa ia lakou, no ka mea a'a ke keiki oloko o na ululaau o Aferika, ma kahi e hiki ole ai i na ihe e lele makawalu la, ke lihi kokoke aku iaia.

 

Kokuna XIII

 

I kela hala ana mai o Koraka, ua hoihoi hou ia aku la o Miriama me ka hoopaaia o na lima ame na wawae i ke haula, maloko no o kela halelole mau, hoihoiia aku la no hoi na kino make o ma kanaka Paele no na kauhale, no ka waiho ana a kanu aku me kekahi le mai.

 

Ma kela po, ahiki wale no i ke ao ana, aole e hiki ia Miriama ke mamoe, o ke kumu no ka nui o ke eha ma kela hahauia ana aku o kona poo i ka pauka laau, a no na hoomanao kekahi no Koraka, no ka hoea hou aku e hoopakele ae mia, eia nae mai kela po mai a hiki wale no i ke ao ana ae ma kekahi la mai, aole he hoailona no ka hoea hou aku o kona hoopakele.

 

(Aole i pau.)

 

He Moolelo no ka

 

MAKAIKIU MAKENEKI

 

a i ole

 

KA OHUA MAI KA PA KAPILIMOKU

 

MAI O SEKOTIA

 

"E Baia, e hoopau loa oe i kau kamailio hou ana mai no keia mea. Alole lea he men nana e hoohihia mai ia'u a ue ike oe ia mea. Eia hou, aole oe i heluhelu i ka nopepa ahiahi o keia la. Ina oe i heluhelu in a ua ike oe i ka makemake ole o na makaikiu Paiani i kekahi mau oleloike e pili ana i kela karaima, no ka mea, ua loaa ia lakou kekahi ike maopopo loa i nei manawa no he kanaka nana i pepehi i ke kanaka Pelekane maluna o ke kanahi.

 

"Ma ka ike i loaa ae la lakou o ke kanaka kiai Palani oluna o ke kaaahi ka mea nana i pepehi; a in a e hiki ana ia lakou ke hooiaio ia mea, alaila e loaa pu ana ia lakou ka mea nana i aihue i na @aimana a Wilemota."

 

Ua lilo keia mau olelo a Sa Keoni i mea hookahaha i ko Binamu noonoo, eia nae, aole oia i hoikeamaka ae i kona kahaha mawaho i keia mai ai ia ano on a.

 

"O ke kiai Palani oluna o ke kaaahi i nei manawa." i hoopuka ae ai oia me ka malie loa.. "Ka, he kanaka ino ma@li hoi ha kola."

 

"Pahea iho la kou manao, e Mr. Baia, ua koho hewa auei na makail" i ninau mai ai o Gerena ma ke ano hoonaukiuki. "Aole anei oe i manao, in a e kau mai ana na lima o na makai maluna o no  poohiwi o Mr. Nila, oia ke kanaka pololei loa nana i hana kela haraima!"

 

"E loaa i'o iho ana no ia manao ia'u. e Keoni, elike me kau i hoike mai ai la'u, me ke ku-e no nae o ia inoa i ko'u mauaoia."

 

"He keonimana kahiko maoli oe e Kupuna i hooliloia i @lo! Ae, ma kou munao ana iho ma keia manawa me he mea la ua loaa mai ia oe kekahi ike oiaio maikai loa no ka hihia pepehikanaka i ua hunaia aku iloko o kou keena oihana maloko o keia hale makai @e nei, oia hoi na daimana no lakou ka waiwaiio he 20,000 paona, na daimana a Wilemota o ke Alanui Paka, mahope o ke koi hoomanu ana aku ia Mr. Nila e haawi mai ia mau daimana, a i ole, kekahi @apa paha o ia mau daimana, a i ole, kekahi hapa paha o i mau daimana, a i ole, ua laweia mai paha ia mau daimana me ka hoakaka ole aku ia Mr. Nihla no ka hopena e hoea mai ana mahope, Auhea o Batolomaio?"

 

"E hoole aku ana au i ke hoolohe hou ana aku i kau olelo hoonaukiuki, e Sa Keoni, no ka mea ua oi loa aku kau mau olelo mamua o ke kapono e hiki ole ai i kekahi mea ke hoomanawanui i ka ole aku,. Me ke kanalua ole ua kaawale aku kela mau daimana mai na lima aku o Mr. Nila. a in a he makemake kou e ike i kahi o a mau daimana i waihoia aku ai, a e loaa aku ai hoi ia oe, ke manao nei au ua hiki ia'u ke kuhikuhi aku i kahi i waiho ai.

 

"Ua kipa ae o Mr. Nila i keia kakahiaka i ka Hale Hoolo Wai@ma, ma ke alanui Hauaemana, a no kekahi hana no hoi ko'u kumu o ka hoea ana aku ilaila ia manawa, a pela au i ike ai iaia malaila. Iaia i hoea ae ai i na keena hana o ka Ahahui I.O.T.A., he puolo kekahi ana e paa ana i kona lima, iaia nae i hili mai ai e hele aohe mea ma kona lima, o ka puolo ana o ka lawe ana ae, ua haaleleia eia maloko o kela hale oia ka mea maopopo loa, Malin @aha e olelo iho ana oe he puolo wale no ia no kekahi mea okoa aole no na daimana.

 

"Ae paha; aka, e ao ana anei o Mr. Nila e waiho i kekahi waiwai makamae nona ka waiwaiio he mau haneri kaukani paona, he mau waiwai loaa hewa, maloko o kona hokele ponoi e noho nei. A, in a hole, ihea hou ia wahi ana e hiki ai e waiho aku i loaa ai ka malupia?

 

"Mawaho ae o keia ua maopopo ia'u kekahi mea e pili ana i ka @hahui I.O.T.A. Nolaila, oiai no au mo ka manao kanalua, eia ka'u ia olua, e iho koke aku olua i kai a komo aku i ka hale o ka Ahuhui I.O.T.A. me ka hoohakaiia ole iho, Aole au e hoole aku ana no ko'u hewa, malia, ua kuhihewa i o paha au, aka nae, ma @eo'@ manao iho na pololei ka'u." alaila hoomaha iho la o Binamu, me ka nana aku i na helehelena o kona mau hoa in a ua ilo aku la @aha kana mau olelo i mea no laua e hooniia ae ai a aole paha, a i ka hala ana o kekahi manawa i hou aku la:

 

"E hoomanao olu i keia, in a no ko olua halawai me ka poino @e holoi nei au i ko'u mau lima a maemae me ko'u kaawale lua mai ka huikau pu ana aku me ka olua hana."

 

Ma ko Keoni helehelena a Binamu e nana aku ana me he mea @a aia iloko on a ka manao kahi i paio ai no ka hiki iaia ke hilinai maluna o ka nuhou ana o ka lohe ana iho la ame ka ole. Eia nae, @na e manao iho ana oia he pololei ka hoikeuna o ka lohe ana mai @a, ke ike ole iho la nae oia i ke kupono o kona hele ua ka hale o ka ahahui a Binamu i kuhikuhi aku ai.

 

Ua hala he mau minuke ia lakou o ka noho haman ana, o Sa Keoni ka mea mua o lakou i ninau mai: "Ea, auhea o Batolonaiol".

 

Mamua o ko Binamu pane ana aku, mana mua aku la oia i kahi o na pakaukau e kuku mai ana ma kahi kokoko mai, a i ka iko ana @ohe mea noho mai malaila, i ae la: "Ua lak kakou i ka loaa ana @ keia wahi kihi mehameha e loho ole ia mai ai ka kakou kamailio ana."

 

He mea oiulo aole hookahi mea malaila ia manawa, elike no me kana mau mea o ka ike ana ma ka manawa a lakou o ke komo ana mai oia mau no. O ke kanaka i noho ai maluna o kekahi noho ma kekahi aoao aku o ka paku, ke kanaka a ka poe heluhelu e hoomanao la i komo mai ai me ka paa o ke p@o i ka hauhoaia, a i manaoia ai ua kala loa ia oia i ka hiamoe mamua iho, a ka poe heluhelu no hoi e hoomanao la aole oia he mea okoa aku, o ka Lu@anana Baida no ia e hoolonolono ana i na olelo a nei mau kanaka, aole oia ma kona wahi i moe hoololo ai i nei manawa.

 

I na manawa apau a Binamu e kamailia ana me kona mau hou mamua iho he hopohopu mau iloko on a no ka loheia mai o ka lakou mau mea e kamilio ai, aka. ma nei manawa, me he mea la aole ia mea he maka'u i koe iloko on a, a ua nana mai oia i kona mau hoa me he mea la he kanaka oia i kaawale loa mai na ano hoouluhua noonoo ae he nui. He mea kana i i hauoli ai, oia ka mea maopopo i ka hana aka.

 

"he mea kau i hauoli nui ai, e Mr. Baia, pele ka'u ike aku ia oe, @eaha nae la ia mea ke ike ole nei aui Ina paha ia'u kekahi iakSa Keoni me ke ano kehaha ame ke ano hoi me he mea la ua piha i ka huhu.

 

Me kona poo e kulou mau ana ilalo, a me kona mau maka hoi e apoi mau ana, ke hana mau la kona mau manamanalima i ka omilomilo i kona mau umiumi. Heaha la kana mau mea e noonoo ana ia manawa aole mea i maopopo.

 

He kanaka o Sa keoni aole i ke kiekie loa, ale no hoi i ka poupou loa, aka o ke kiekie kupono nei no. He helehelena kona o ke ano kanaka makua, a he nanaina hoi a kekahi mea no e ike aku ai aole ia mea he maka'u wale iloko @a. He pu'ipu'i maikai kona kino a ma kona helehelena nae he hiki loa i kekhi mea ke heluhelu aku i kona mau ano apau he kanaka puuwai koko, a he piho i na manao kolohe ame ka epa.

 

Ma kana mau hana kolohe apau e lawelawe ai he holopono ka mea i ikela, koe wale no a ma o kona mau hoahui la e puhili ai kana hoonee hana ana. Aole aoi e koma kino ana iloko o kekahi hana kolohe ana e ike ana he hana hua ole ia. O ka wahine kane maka ame ke keiki makua ole e hele mai ana imua on a no ka haawiia aku o kekahi kokua ia lkou e hoi hele aku ana lakou me ka loaa ole aku o kekahi kokua.

 

"Ua uku au i ka'u hila no ka noho ana maloko o kela hokele au i hoonoho ai ia'u," wahi a Sa Keoni o ka pane ana mai, nolaila aole au e haalele ana ia oe i nei manawa, e Baia," i pane mai ai o Sa Keoni. "auhea o Batolomaio"

 

"O maikai loa, e Keoni; pahea oe i nei manawa! Mauna au o ke kahua hana pono i keia manawa oia no ka hookomo ana mai ia Gadona, kela keonimana opio me kakou," i pane aku iai o Binama.

 

"O, ua pono loa kela, e ka moniana!"

 

"Pela no ko'u manao."

 

"Ia oe i hele ae ai i ka hokele no ka hui ana me Batolomail," i hoomau mai ai o Se Keoni, me ke kulou ana iho e lalau i kana ekeili @leele ana o ka lawe pu ana mai me ia mai Ladana mai, "na lohe aku au i kau olelo ana ae o Batolomaio ke hele aku ana e hookolo mahope o Mr. Nila, a in a o ka moolelo a maua o ka hoike koke ana aku nei ia oe ka mea oiaio, alaila ua maluhia kela mea elike me ka maluhia maloko o ka hale.

 

"Eia nae hoi ke olelo mai nei oe ua hele aku o Nila a waiho i kekahi puolo ma kekahi hale maanei, oia hoi maloko o na keenahana o ka Ahahui I.O.T. a. kahi, me ka maopopo loa ke olelo ae ua hookomoia aku iloko o kekahi pahuhao paa loa.

 

"Pehea iho la i hookuu aku ai oe i kela kanaka e hele me kou hoao ole e paa oia, a in a no kona paa ole ia oe, no ke aha no hoi kou mea hele ole mai e hoike ia'u no kahi ana i hoahu aku ai i kela mau daimana. I ha'i aku au ia oe i nei manawa he uku ka loaa aku o kela mau daimana ia kakou, ua kaa aku la kela mau daimana in a nae o na daimana i'e kela a Mr. Nila i lawe aku la nokolo o ka hale o ka ahahui, malao o ka malama ana a ka poe ekoa e hiki ole ai ke loaa aku ia kakou; o oe ke kanaka kupono loa e kahia aku ma ahewa ana.

 

"He kanaka hupo maopopo maoli no oe, e Baia. Ia ku-e mau no au i kou honkomo pu ia mai iloko o keia hana mai kihoni mai aole.

 

(E nana ma ka Aoao Eono.)