Ka Nupepa Kuokoa, Volume LVII, Number 39, 26 September 1919 — Page 1

Ka Nupepa Kuokoa

KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.

Haule na Keiki o Hilo ma ka Heihei Waapa

 

Ahai Ka Waapa O Ka Healani I Ka Lanakila

 

Poho Wale ka Manaolana o na Keiki o Hilo ma ka Heihei Ano Nui o ka la

 

Nui Na Heihei E Ae I Kaa Ai Ke Eo I Ka Hui Makala

 

Hoi Luu Na Keiki o Hilo i ke One o Hanakahi ma ka Loaa Ole o ka Lanakila

            I loko o na leo huro o na kaukani o ka poe makaikai e piha ana ma na @uwapo, maloko ae nei o ke awa o Kou, e hoopaiakuli ana hoi i ka lewa, me ka hauoli, i aha'i ae ai na keiki o ka Healani, i ka lanakila kilakila loa ma ka heihei waapa ano nui o ka la, ma ke kakahiaka o ka Poaono aku la i hala, ma ka aha'i ana i ke eo o ka heihei mua loa, o na keiki o ka papa ekahi a haule hoi ko lakou mau hoa paonioni, na keiki o ka Hui Maka'a a me ko Hilo.

            Aole wale no o ka lanakila ka mea a na keiki o ka Healani o ke kaili ana mai me ka hanohano loa mai na keiki mai o ka Makala a me hilo, aka ua hookahaha pu ia aku na kaukani o ka poe makaikai, no ka mea aole loa lakou i moeuhane mua, pela iho la ka hopena o kela heihei e oili ae ana; aka nae o na hoaloha kakaikahi o na keiki o ka Healani, i ike i ko lakou hoomaamaa ana, a i kau aku hoi na hilinai ana ma luna o ko lakou ikaika, ua paa loa ko lakou manao, na ka Healani ana no ke eo o kela heihei.

            Ma ka waha o na mea apau, mai na hora mai o ke kakahiaka, a hoea wale no i ka manawa i hoomaka ai na waapa ekolu e heihei, e lohe mau ia ana ke inoa o na keiki heihei waapa o Hilo ame ka Makala, me ka pili nui o kekahi poe mahope o kela mau hui waapa, a no na keiki o ka Healani, aole he wahi mea a loheia aku.

 

Ka Hoomaka Ana o na Heihei

            No kekahi mau hora loihi okoa ke kakali ana o ka lehulehu, o ka hoea mai i ka manawa e hoomaka ai ka heihei o na waapa loloa o ka poe o ka papa ekahi, aole nae i heihei iki, a aneane e kaui ka hora umikumamakahi, me ka piha nauki maoli o na mea apau i kau a mea o ka lohi, aka nae i ka manawa i ikeia aku ai ua waapa i ka oili ana ae mai na hale waapa mai, akahi no aikeia aku ka oni o kela ame keia, me ka haka pono ana o ko lakou mau maka, maluua a na waapa, me ke kulana o ka hoe ana a na keiki o kela ame keia hui, oiai e holo ae ana no kahi o ka pahu e hoomaka ai e heihei.

            O na keiki o ka Makala ka i kakele mua au i ko lakou waapa ma ke kahua heihei, a laila o ko Hilo ae, a mahope loa aku ko ka Healani. I ka hoea ana o na waapa a ekolu no kahi e hoomaka ai ua lilo i hana nui ka hooponopono ana, ahiki i ke kaulike ana o na waapa a ekolu i kahi hookahi, elike no hoi me ke ano o na lio heihei, aka nae, i ke kani ana o ka pu panapana no ka hoomaka ana o na waapa e heihei, o ka wa ia i kio'e liko ai na keiki o na waapa ekolu i ka lakou mau hoe, e pnapina'i ana i ka hoe ana, me ka oni ana mai o na waapa o ka Makala mamua, me ka hahani loa o ko Hilo waapa mahope aku, a o ka healani mahope loa.

            I ka hoea ana nae no ka hale ipukukui, ma ke alahele nowaho o kahi o ka hoe, aia no ka Makala mamua kahi i alakai ai, eia nae e oni mau aku ana ka Healani imua, oiai hoi ko Hilo wapa e emi mai ana ihope.

            Ma kela kulana iho la ka holo like ana o na waapa a hoea i ka hoe, a o ka Makala no ka i huli mua mai mahope mai na waapa e ae, eia nae, ke pilipili mau mai la no ka Healani ame Hilo mahope.

                        Mawaho aku o na hale waapa, i oni mai ai ka Healani a puka mamua o ka waapa o Hilo, aia no hoi ka waapa o ka Makala mamua kahi i hele ai, a i ka hoea ana mai i ka hale ipukukui, ua hiki loa i ka poe makaikai ke ike aku ma kela ame keia mapuna hoe a na keiki o ka Healani, e pilipili mau aku ana ko lakou waapa i ka Makala, a oiai e hoi pololei ana no ka pahu eo, i kuupau aku ai na keiki o ka Healani i ko lakou i kaika hoe, o ka hele no hoi ia a hoea i ka pahu eo, ua like pu me ka hapaha waapa ko lakou oi mamua o ka Makala, o ka lilo ae la no ia o ke eo.

 

            Ma na heihei waapa apau o ka Poaono aku nei i hala, ua aha'i wale no na keiki o Honolulu nei i ke eo, me ke poho wale o na manaolana o na keiki mai Hilo mai no ko lakou papahi i ka lei o ka lanakila. O ke kii ma ka hema maluna loa, he hapa wale no ia o ka poe makaikai e ku kokoke ana ma kahi o na lunakanawai, pela no hoi  ka mahele o ke kii ma ka akau ae, me na waapa holo lealea maloko o ke awa. Malalo loa ma ka hema, na lunakanawai, e haawi ana i n olelo a'o i na hookele waapa, ma ka papa ekahi o ka poe heihei. Ma ka akau ae malalo loa, ke kii o ka waa o ka Outrigger, ka waa nana i aha'i i ke eo mai ka waa mai o ka Hui Nalu. O ke kii hoi mawaena, o na waapa ia o ka healani me ka Makala ma ka heihei o ka papa ekahi i ka wa i hoea ai i ka pahu eo, me ka puka ihu o ka Healani mamua.

 

 

Lilo Elua Kaa ma ka Pili Heihei Waapa

            'Aole paha he mau heihei i malama ia ma Hawaii nei i oi aku ke ohohia nui ia, elike la me na heihei waapa o ka papa ekahi ma ka Poaono aku la i hala, ke hele la a pili okoa kekahi mau mea o Hilo, i ko laua mau kaa otomobile, me ko Honolulu nei poe, a o ka hopena nae i ikeia, o ia ko laua huli hoi ana aku no Hilo, me ka waiho ana iho i na kaa otomobile mahope nei, ua koonei poe e holoholo aku.

            Ma ka olelo o ka poe i loaa ka ike no ka pili ia ana o kela mau kaa otomobile, he hookahi ka mea mai Hilo mai i hoohiwahiwa i kona kaa me na waihooluu o na keiki hoehoe waapa o Hilo, ma ke kakahiaka o ka Poaono nei, mamuli o ka paa loa o kona manao e kaa ana ka lanakila i na keiki o Hilo.

            I ka manawa nae i kaa ai ke eo i na keiki o ka hui Healani, aole ka i hookalia iho ka hoa pili o kela mea mai Hilo mai, ke koi koke ana mai i kona kuleana maluna o kela kaa otomobile, a iloko no hoi o ia manawa hookahi i weheweheia ae ai na waihooluu o ka hui hoehoe waapa o Hilo, a kauia aku la ma ia wahi, na waihooluu o na hui Healani ame ka Makala, me ka hoike okoa ana ae o ka mea i kaa iaia ke eo ma kela pili, i kona hauoli palena ole no ka pomaikai i loaa iaia.

            Ma ka oleloia no hoio, aole wale ae la no o kela mau mea elua, ka i waiho iho i ko laua mau kaa otomobile, ma keia kulanakauhale, aka he heluna nui o kekahi poe e ae, i waiho iho, he mau dala mahuahua maanei, na ko Honolulu nei poe e hoolilo aku, no ka mea ua kaa wale no ke eo o na heihei waapa a pau i na hui hoehoe waapa Healani ame Makala, a ua haule hoi o Hilo ma na heihei apau a na keiki o Hilo i komo ai

            No ka paa loa o ka manao o ko Hilo poe, no ke kaa o ka lanakila i na keiki o Hilo, ua olelo pu ia ae, he pili ka kekahi mawaena o kekahi mea o Hilo o ka hoea ana mai no keia kulanakauhale, me kekahi mea ina Honolulu nei, e ai ka mea e haule ana i kona papale, a i ka wa i haule ai na keiki o Hilo, ua hookikinaia aku oiaa e kona hoa pili e hooko i ka lana aelike.

            Ma kekahi pili hoi, in a e haule ana na keiki o Hilo, alaila e wehe ka mea pili maope o kela waapa i kona mau kamaa maanei nei, a e huli hoi aku oia no Hilo me na kakini wale no ma kona mau wawae.

            Ma na ano apau ke nana aku, no na heihei o ka malamaia ana ma ka Poaono aku nei i hala, ua huliamahi ko Honolulu nei poe, ma ka pili ana ma hope o na waapa o ka Healani ame ka Makala, e kue ana i ka waapa o na keiki mai Hilo mai, @uolaila o ka poe apau i pili mahope o ka waapa o Hilo, mai ko Hilo poe ame koonei poe pu, ua pau loa lakou i ka puehu, e hoonaauaoia ai lakou ma keia mua aku, no ka lakou mau mea e hana ai.

            He hookahi la heihei waapa kokoke loa e kauia aku nei na manaolana no ka hoea mai i ka wa e ike hou ia ai kela mau waapa maloko ae nei o ke awa, o ia no ka la 11 o ka mahina o Novemaba e hiki mai ana, ka la i haawipio ai o Kelemania i na aupuni huiia, a i kaa ai hoi ka lanakila o ke kaua i na aupuni huiia.

            Aole nae no ka hoomanao ana i kela la, ke kumu e malamaia ai o na heihei waapa, aka ua manaoia, o ka manawa ia e paa ai na halewaapa hou o ka Makala me ka Healani, a no ke komo ana iloko o na hana hoohauoli, no ka loaa ana he home hou no kela mau hui waapa, pela iho la i noonooia ai, o ka la 11 o Novemaba ka manawa maikai loa.

            O ke komo hou o na keiki o Hilo ma kela heihei ame ka ole, na keia mua aku ia e hoike mai; aka nae ma ka manao o ka poe i ike i ke kulana maoli manao o ka poe i ike i ke kulana maoli o na keiki o Hilo, aole e lilo ana ko lakou haule ana i kumu no lakoue kuemi hope ai, aka e ku hou mai ana lakou imua, a hoao e kaili aku i ka hanohano mai na hui heihei waapa aku o Honolulu nei.

 

LOAA HE KINO MAKE MALOKO O KE AWA AE NEI:

            Ma ka hora umi o ke kakahiaka o ka Poalua nei i loaa aku ai ke kino make o kekahi haole nona ka inoa o Charles W. Hall, a nona hoi na makahiki he 67, e laua ana maloko ae nei o ke awa, ma kahi o ka uwapo helu 10, a o ka mea nana i ike i kela kino make, oia o George Porter, he wiliki noluna o ka moku Flaurence Ward.

            I kulike ai me ka hoakaka a kekahi poe, ua ike no lakou i kela haole e ola ana ma ke kakahiaka o ka Poakahi aku ma na alanui o Honolulu nei, a i ko lakou lohe ana, ua make oia, a ua @loaa aku hoi kona kino make, e lana ana maloko ae nei o ke awa, ua lilo ia i mea hookahala aku i ko lakou noonoo.

            He akena o Mr. Hall no ka hui kuai mikini humuhumu Singer, a wahi a ka lunanui o kela hui kuai mikini maanei nei, ua hele o Mr. Hall no ka hoomaha, a ma ke Sabati aku nei i noi @ai ai oiano ka haawiia aku o kekahi kaa otomobile nona e holoholo ai.

            No na makahiki he 17 ae nei i hala, i noho ai kela haole ma Hawaii nei a ma ka manao o kona mau hoaloha, ma ka auwina la o ka Poakahi, a ma ke ahiahi paha o kela la, ua hele aku o Mr. Hall no ka uwapo, malaila oia kahi i noho ai, a ma ke ano ulia, i haule ai oia iloko o ke kai a make.

            Ma keia Poakahi ae e noho mai ai ka aha koronelo no ka nianiau pono ana i na kumu o ka halawai ana o keia haole me ka make; ma ka Poakolu nei nae i malamaia ae ai kona anaina hoolewa maloko o ka hale waiho kupapa'u o Mr. Williams, a ua puhiia konakino i ke ahi, a o ka lehua e waiho malieia ana ahiki ka loaa ana mai o ke kauoha no ka mea e hana aku ai, mai kona ohana mai, e noho mai la ma Amerika.

 

Hooku'iia a Make e Ke Kaa Otomobile:

           

            Ma ke kakahiaka a ka Poalua aku Ia i hala, i hooku'iia ae ai he kaikamahine Kepani o eiwa makahiki, e ke kaa otomobile e hookeleia ana e kakiana Charles Homan o Leilehua, mauka ae nei o Kapalama, a mamuli o ka nui loa o ka poino i kau aku maluna o kela kaikamahine, ua make koke no oia maloko o ka halema'i o na ulia poino, mahope iho o ka hoihoiia ana aku maloko o kela halema'i.

            O ke kaikamahine Kepani o ka halawai ana me kela ulia poino, he haumana oia no ke kula o Kaiulani, i hele mai oia i ka halekuai, a iaia i hoi hou aku ai no ka pa o ka halekula, i hooku'iia aku ai e ke ka otomobile e holo mai ana ma ke alanui Moi no ke kaona nei.

            Mahope iho o kela hooku'iia ana aku o ke kaikamahine Kepaui e ke kaa otomobile, ua hapaiia ae oia iluna o ko kaa a hoihooiia mai me ka awiawi no ka halema'i o na ulia poino, eia nae ua make oia malaila, me ka hiki ole ke hoopakele ae i kona ola.

            Ua paa ke kiakaa i ka hopuia, a ma ka ninaninauia ana imua o ka Lunakanawai Franklin, ma ka auwina le o kela la, ua hookuu hou ia oia, malalo o ka malu o ke aliikoa, no ke kakali ana a hiki i ka wa e puka mai ai ka olelo hooholo a ke kiure koronelo ma keia Poalima, no ke kumu i make ai o ke kaikamahine Kepani.

            Maloko o ke kaa otomobile nana i hooku'i aku i kela kaikamahine Kepani e kau ana he aliikoa ame kana wahine me ka laua bebe, a wahi a kela aliikoa o ke kamailio ana aku i ka Hope Makai Nui Asch, ma kana hoomaopopo iho, aole no he ikaika loa o ka holo ana a ke kaa otomobile, aka nae, aole on a makemake e kamailio nui, no na mea e pili ana i kela ulia.

            I ka manawa i loaa ai kela ulia poino i ke kaikamahine Kepani, ua piha koke ke alanui i na kanaka, a ia wa i kaheaia ai na keiki kula e ku iloko o ka laina, maloko o ka pa o ka halekula, a ma ka nana pono ia ana o ka mea i nalowale, i loaa aku ai ka ihe ia Mrs. Fraser, o Shisuki Sakanashi, ke kaikamahine aole i hoea aku iloko o ka laina, maloko o ka pa o ka halekula, a ma ka nana pono ia ana o ka mea i nalowale, i loaa aku ai ka ihe ia Mrs. Fraser, o Shisuki Sakanashi, ke kaikamahine aole i hoea aku iloko o ka laina ia wa i maopopo loa ai, o ka mea ia i poino, a mamuli o na kokua ana a kela kumukula, i loaa aku ai kahi i noho ai o na makua o ka mea poino, ma kuauna o kekahi lo'i kalo ma Kapalama no, e kokoke ana i ke alahao kaaahi.

            Ma ka hoakaka a ke kiakaa o ka otomobile, o ke kumu o ka loaa ana o kela ulia poino, o ia no ka holo pololei ana ae o ke kaikamahine Kepani mamua pono o kahi a koua kaa e holo aku ana, me ka hiki ole ke alo ae mai ka hooku'i ana aku iaia.

            Ma ka olelo hoi a Mr. R. M. Duncan, ma kana mau mea i hoomaopopo, aole i mamao aku kela kaikamahine uuku, ma kahi o ka elima kapuai; mai ka palena mai o ke alanui kuaoao, ma ka manawa o ka hooku'iia ana aku e ke kaa otomobile, a ua ana pu hoi oia i kahi o ka holo ana aku o ke kaa ahiki i ka paa ana, mahope iho o ka hooku'i ana me ke kaikamahine uuku.

            Wahi hou ana, ma kahi o kela ulia i loaa ai, ua pinepine na manawa o kona ike ana i ka holo puahia maoli no o na kaa i ka hapanui o na manwa, ma kahi o ka iwakalua a i ke kanakolu mile i ka hora hookahi, me kona ike ole i kekaahi makai i hoonohoia malaila, no ka makaala pono ana i ka palekana o na keiki kula, i hiki aku ka heluna ma kahi o ka hookahi kaukani me elima haneri.

            I kulike ai me na lono lehulehu i pahola ae ma keia kulanakauhale, mahope iho o ka pau ana o na heihei waapa o ka Poaono aku la i hala, ua nui maoli ka poe mai Hilo mai i puehu ka lakou mau dala, ma o ke haule ana o na keiki hoehoe waapa o Hilo i ko Honolulu nei poe keiki.

 

PAU EKOLU I KA MAKE MA KA ULIA KAA OTOMOBILE:

Hooku'i ke Kaa ma ka Pali ae Nei o Nuuanu me ka Pa-hu Ana o ka Ipu Aila

EKOLU NAE MAU KEPANI I LOAA NA EHA KUKONUKONU

Pakele Aku Elua Mau Ohua Mamuli o na Ulia Laki ma Kela Poino o ka Poaono Nei

            O ka hopena o kekahi ulia kaa otomobile mauka ae nei o ka pali o Nuuanu, ma ka auwina la o ka Poaono aku la i hala, o ia no ka make ana he ekolu mau Kepani,  loaa hoi na eha kukonukonu i kekahi poe Kepani ekolu, a pakele aku ke ola o kekahi mau Kepani elua ma ka apua, mamuli o na ulia pomaikai.

            Ma kela auwina la Poaono, ua haalele iho ke kaa kalaka otomobile ia Honolulu nei, me ka piha ukana ma eono mau Kepani, mawaho ae o ke @kiakaa ame hookahi wahine, no Kailua, ma ka huli Koolau aku nei o ka aina, me ka manao o kela poe Kepani, e komo @iku iloko o ka oihana kanu ipu.

            Aole he ulia i ikeia mai ka haalele ana iho o ke kaa ia Honolulu nei ahiki i ka pali o Nuuanu, aka i ka wa nae o kokoke loa aku ana i ka uakee ilalo loa o ke alanui, ua hoao iho la ke kiakaa e hopu i ke ki e hoemi mai ai i ka holo ana o ke kaa, eia nae ua hopu hewa iho la oia i ke ki e hoomahuahua aku ai i ka holo ana o ke kaa, o ka wa no ia i holo paukiki aku ai ke kaa imua, a hooku'i aku la i ka paia puna kamaki i hanaia mawaho o ke alanui me ka ikaika.

            Ua kiolaia ka nui o na Kepani maluna aku o ke kaa, a haule kekahi poe iluna o ke alanui paakiki, a o kekahi hoi, mawaho o ke alanui; a iliko no hoi o kela manawa hookahi i hooku'i aku ai o ke kaa me ka paia puna kameki, ua pa-hu koke ae la ka ipu aila.

            No kela ikaika loa nae o ka hooku'i ana aku o ke kaa, ua pau ka nui o ka poe e kau ana iluna, i ke kiolaia mailuna aku o ke kaa, a koe hookahi ke kiakaa me ka wahine Kepani, me ka a ia ana nae o ko laua mau lole e ko ahi.

Hoea Koke na Kokua

            Ua hoouna koke ia mai ka lohe i ka oihana makai o Honolulu nei, e na kokua, no kela ulia poino, a pela no hoi i ka oihana makai o Kolaupoko, a iloko o ka manawa pokole i hoouna awiwila aku ai ke  kaa makai no ka pali o Nuuanu,  eia nae ua hoea mua ae ka Hope Makai Nui Davis o Koolau, a e kakali mai ana o ka hoea aku o ke kaa makai, no ka hoihoi ana mai i ka poe i make, a i loaa hoi na eha kukonukonu maluna o ko lakou mau kino.

            Ma ka olelo a ka Hope Makai Nui Davis, ma kona manawa o ka hoea ana mai no kahi o kela ulia, e a ana ke ahi i ka lole o ka wahine Kepani, me ka nui o na palapu i kau aku maluna o kona kino, a ma ka hora umi o kela po ana iho i make aku ai oia.

            Ua hoea pu ae ke Kauka F. St. Sure o Heeia, no kahi o kela ulia, a hoihoi ia aku ke kino make o na Kepani elua no Kaneohe, a mailaila i hoihoi loa ia mai ai no Honolulu nei, mahope o ka ikeia ana, aole he manaolana no ko laua ola hou ae.

            No ka põe hoi i kamau mai ko lakou mau ola, ua hoihoi loa ia mai lakou no ka halema'i o na ulia poino, malaila i lawelaweia aku ai na lapaau ana no ka hoopakele anaae ia lakou mai ka make mai, a hoihoi loa ia aku la no ka Halema'i Moiwahine, me ka make ana nae o ka wahine Kepani, mahope mai.

            Ua lawelawe koke ia na keehina no ka imi pono ana i ke kumu i make ai na Kepani elua, ma kela auwina la o ke Kauka F. St. Sure, me ke kaheaia ana o kekahi aha koronelo niele kumu make e ka Hope Makai Nui Davis, aka ua hoopaneeia mai nae ka olelo hooholo a kela aha koronelo a ka Poakahi nei.

            Eia no ka põe olohani o na hale hanahao ke noho mai nei me ka hoi ole i ka hana, no ke kakali ana ahiki i ka maopopo ana o ka olelo hooholo e hoopukaia ae ana, ma na halawai kukakuka i malamaia no kekahi mau la lahulahu ae nei i hala, mawaena o na haku o kela mau hale hanahao ame ke @komile o ka poe olohani, imua o ke kanaka a ke aupuni i hookohu mai nei, oia ka mea nana e hooponopono i ka pilikia maanei.