Ka Nupepa Kuokoa, Volume LVI, Number 47, 22 November 1918 — HAIOLELO KA ELELE KUHIO MA KAWAIAHAO Hoeueu Oia i na Hana e Noho ai ka Hanohano Maluna o ka Aina ame ka Lahui HE HAIOLELO KELA I PILI NO NA KANAKA HAWAII O ka Lokahi ma na Hana Pono me na Hana Maikai ka Mea e Hanohano ai [ARTICLE]

HAIOLELO KA ELELE KUHIO MA KAWAIAHAO

Hoeueu Oia i na Hana e Noho ai ka Hanohano Maluna o ka Aina ame ka Lahui

HE HAIOLELO KELA I PILI NO NA KANAKA HAWAII

O ka Lokahi ma na Hana Pono me na Hana Maikai ka Mea e Hanohano ai

j No ku koomnnao nna ikn la hanau o ka Moi Kalnkaua, i kan ai ka haiolelo inaloko o ka Luakini o Kawaiahno, ma k« Sabati aku Ja i hala, i ka Ulele Kuhio Kalanianaole, a hoomaloloia ka haiololo mamau niai ko Kahu Akaika Akaua mai. Mnlaila ac ka Ahahui o ua Kaikama* liinp o na Pukaua, iloko o ko lakou aahu piha o ka ahahui, pola no hoi me ka Ahnhui Kaahumanu, a ma ka olelo pokole ao, ua hele oloko o ka Luakini o Kawainhao a piha i ka lehulehu ina kela la, no He ake e lohe i na olelo, a e ike hoi i na moa e hanaia aua. I Noho ka Hanohano me Kou Ain& Ua lawe mai ka Elele Kalanianaole i *Bna haiolelo mn kela In maluna o kokahi o īm olelo i kamaaina loa i na kanaka, maloko o Halelu, o ia hoi: "I noho ka hanohano ma kou aina," a hoakaka mai la oia ma ko ano laula no t»a hana e noho ai ka hanohano maluna o ka aina. No na mea e pili ana i ka Moi Kalakaua, wahi āna, o ka hookahi ia ma ke ao holookoa, i kaapuni i na wahi he nul 0 ka honua nei, a no kA hoomaiiko aoa 1 kona la hauau, pela iho la i loaa ai inia ka hanohano, o ka hoike ana m&i i kekahi' liniolelo inaluna o ka awai, ana i manao ai ua kupono no Jcela la.

"Aole he la ano nui a kakou e hoonianao mau ai, elike !a me ka la hanau o ka Na'i Aupuni Kamehameha I," wahi ana, "ka moi nnna i hoolilo ae i na paemoku o llawaii nei a lilo i hpokahi." īle niea e noho ai ka hanohano maluna o ka aina, ka hoomanao ana. i na hana a Kamehameha, aole malaila wale no, aka e i na hana i maa i ke au kahiko, e laa ka mahiai ame ka lawai 'a ana, he mau hana ia e noho ai ka hanohano maluna o ka aina. O ke kohoia .ana o kekahi kahu opio, he kanaka Hawaii naauao, i kahunapule no Kawaiahao, be mea maikai i na Hawaii ke kokua aku iaia, no ka mea he hana ia e noho ai ka haribhano ma luna o ka aina. 0 ke kulana elele lahui i ka ahaoleh o Amerika, kekahi ninau e pono ai, i> hiipoiia o na kanaka Hawaii, no ka mea 0 ka mau ana i kekahi Hawaii 1 kela ahaolelo, he mea ia e n®ho ai kn hanohano maluna o ka ame k:aina. 0 ka hookapuia o ka Kaiona, a hol mai na -mea apau <maluija o ka noonoo pono ana no na mea er pomaikai ai la« ; kou>. o kekahi ia -o v na nohAiaii. ka hanohano ka aina. , Wahi ana, ua htfea okoa aku kekahi poe wahine imua ona, a haawi aku i ko lakou mahalo me ka hoomaikai no kp hookapuia ana o ka waiona, no ka me:. mamna aku o ka hookapuia ana o k i waiona, ua noho pilikia maoli no keku hi mau ohana, aka mahope mai nei, ak:ihi no a nanaia aku ko lakou mau pou<> ; a. loaa no hoi ka i'a ame ka lole e aahu ai na keiki me ka maemae. Ma ke ano nui o kana haiolelo e kono > anfa oia i na Hawaii e lokahi ia lakou iho, ma ke kakoo ana i na hana maikai iloko o ka aina, pela iho la e noho ai ka hanohano, aole wale maluna o k;i lahui, aka maluna pu kokahi o ka aina Malalo iho nei ka haiolelo piha a ka Elele Kuhio ma Kawaiahao: I Noho ka Hanohano ma ko K&kou Aina. Ua lawe mai au i keia man olelo pookela & ka mea haku Halelu, i kumuhana na 'u e kamailio aku ai imua o kakou i keia kakahiaka, oiai he mea auo nui maoli. no "ka hanohano o ka aina," a ua pilipu no hoi ia hanohano i ke ola lahui ana; ua hoikeia mai ia'u ke 'kumu i hoea mai ai keia mau olelo ma keia

Halelu, mamuli 110 ia 0 ka lioi hou ana mai O keia lahui ludaio mai ko lakou noho pio ana ma Babulona, a ia lakou i ike mai ai i ke kulana poino o ko lakou kulanakauhale aloha, a i ka nalo, ana aku hoi 0 ko lakou luakini, a ko la- j kou mau 'kupuna i kukulu ai, ua olelo ia, ua hookiekie ae la lakou i ko lakou mau leo 'kanikau, a uwe kanikau aku la j no ka maalo ana aku o- ka hanohano mai ko lakou aina aku, a mai ko lHkou lahuikanaka aku hoi, eia nae me ia ike no 0 lakou i keia mau kulana poino maluna o ko lakou aina, me ko lakou lahni j kanaka, ua hapai >ou lakou i na hana e j hoihoi hou ia mai ai ka "hahohano" maluna 0 leo lakou aina, a maluna hoi o ko lafkou ola lahui kanaka ana. j Ma kekahi mau ano hoi 0 ke' ola ana 0 kela lahui ludaio, ua ano pili <mai no ia i ko kakou ola lahui kanaka aaa, a 0 ko'u iini nui ma keia mau olelo a'u i keia la, 0 ia no ka hoala hou ia mai 0 j ke aloha, a o ka makee paha i ka hanohano o ko kakou aina aloha, a i ka noho "hanohano" ana hoi 0 ko kakou lahui kanaka ma keia mua aku. I ka ike ana o kela lahui ludaio, a i ko lakou kukulu hou ana i na hana maikai, e hoi hou mai ai ka hanohano maluna o ko 'lakou aina, a i lilo hou hoi lakou i lahui pomaikai maluna o ko lakou aina, a ko lakou mau kupuna i aloha nui ai, ua kukulu hou lakou i na.i paia helelei 0 ko lakou kulanakauha'le, ua hoala hou lakou i ko lakou luakini nani, a ua mahi hou lakou i ko lakou mau Whapai mahiai i hooneoneo ia e ka enwii, a i ka hui kna o keia mau hafia a lakou, ua kohu iho l£t keia olelo hanohano a lakou, "i noho ka hanohano ma ko kakou aina." • E na ]ioa oiwi o .ka aina aloha, ua lawe mai no hoi au i keia mau olelo imua 0 kakou i keia kakahiaka,- no ke ake no e hoala hou. ia anai ko kakou manao makee i ka "hanohano," 0 ka aina a' ko kakou mau kupuna i eha: ai ka ili 1 ka iha laumeki, a nox)noo pu no hoi kakou i ka pili ana 0 ka hanohano i ko kakou lahui oiwi. Eia ka mua a kakou e noonoo pu mai ai: O ke kukulu a hoala hou ana i na hana kuluma 0 ko kakou aina, ame ke pale. pu ana aku i na hana e hoopoina ia ai ko kakou mau home, a noho lahui ana, oia no kekahi mau mea "e noho. ai ka lianohano ma ko kakou aina, a iwaena hoi 0 ko kakou lahui." I. ka hoea ana. no 0 kela lahui ludaio i ko lakou aina, aole lakou i noho wale iho, a uwe kanikau*wale no ko lakou kulana |)oino, aka, ija lalau koke no liy koU i na ihea paahana, a hoomaka aku la e kukulu hou. i na paia helelei o ko lakoii kulanakauhale kaulana o lerusa» lema, a ua hoomaka koke aku la no kekahi poe 0 lakou e kanu i ha mea kanu, 0 pono ai lakou ina ka aina a lakou e lioala hou ana i kona hanohano, a e kau hou ai ke poo 0 ko lakou lahui kankaa iluna. Aolfr no anei hoi kakou e hana like me lakou, e ku like kakou iluna.a hou i na "paia helelei 0 ko kakou manaolana ola' lahui ana," a e hoala pu hoi i na ha-na hanohano a ko 'kakou mau kupuna i lawelawe anau ai, a e hoohuli hou ana i ke alo 0 ka "Makuahine honua iluna," ma ke kanu ana i na mea e pono ai kakou maluna 0 ko kakou aina aloha? O ko leakou hoala hou ana i na oihana ma"hiai a lawai'a paha maluna 0 ko kakou aina, he mea no ia e hoi hou mai ai ka " hanohano'' maluna 0 ko kakou aina aloha. E pale pu aku hoi kakou i na hana nana i hoomailo ko kakou ola lahui ana, a nana hoi i wawahi ka maluhia o na home 0 Hawaii nei, i na la i hala aku nei. Ua nui ko'u k\T-e ia ma keia mau la i hala koke iho nei, mamuli 0 ke kanawai hoopau wgioha a'u i hookOmo ai i ka ahaolelo lahui, a i lilo hoi i kanawai no keia wa kaua o ka aina. Ke haheo loa nei nae au no ia hana a'u i hana ai, oiai, he hana hoopakele ia i ka pono 0 na liome 0 keia aina, a e kaohi mai ai i ka holomoku ana aku o ko kakou lahui i ka make, a i k'a hoi. IJa ike pu no kakou..i na la e laha ana.ka waiona ma ko kakou.kulanakauhalē nei, ina oe e hele i ka maleeke kuai i'a, e hookui ia mai ana kou poohiwi e kekahi hpa Hawaii, a ia oe e alawa iho ai, eia he noi wahi kenikeni no ka pololi, aole nae no ka.pololi i J O kela hana maamau.ole i ko kakou laliui "'ka makilo aha,'' aka, na. keia mea hoopoino 0 ka waiona i hoolilo i ko kakou mau lioa Hawaii- i mea noi wale, a i mea wawahi i ka maluhia o ka noho home ana. I keia la nae a'u e ike maka nei, aole o'u hana hou ia mai olike me ia, a he lehulehu wale o na wahine Hawaii i hele mai a kamailio ia'u i keia mau olelo, "E ka Elele Alii, ke makemake nei makou e haawi aku i ka hoomaikai nui ia oe, mamuli o kela 'kanawai au i liana mai nei i ka ahaolelo,oiai, mamuli 0 ia hoopauia aoa o >ka inu waiona, ua maluhia ka noho ana me na kane a makou, a akahi no hoi a ike ia ka hoi ana ae 0 ke kane me kahi puu i'a, a me kahi kenikeni hoi e loaa ai ka aahu maikai 0 na keiki. "Mamua aku 0 ke kapu ana o ka waiona, ke hoi ae ke kane i ka Poaono, he puupuu ku 'i i ka inaka ka puu i 'ahanai ae ai i ka maka 0 ka wahine, a 0 na olelo pelapela ka mea e panaiiae ai 1 na keiki. I keia la nae e ke elele, ua oluolu maoli ka noho ana ma ka liome, a ua paina pu iho. hoi me ka hauoli i na wahi mea i loaa ma ka hooikaika ana 0 ke kane i ka hana e pono ai ka noho ohana ana." Ina no au i haule iho nei 110 ka huhu 0 kekahi poe 0 kakou tna kuu hana ana ! 1 kela hana hoopakole i ko noho j home ana, a hoopakele pu i ko kakou noho lahui ana, alai'la ua lilo no ia haule ana 0 'u i mea na'u e haheo ai, oiai, ua oi ka pomaikai e loaa ana i kuu mau hoa lahui mamua 0 ko?u lanakila ana. O ke kapae ia aku 0 keia ino nui mai ko kakou aina aku, a maiwaena aku hoi 0 ko kakou noho lahui ana, aole anei hoi ia he mea e "noho ai ka hanohano maluna 0 ko kakou aina?" Eia hou kekahi mea e noho ai ka hanohano ma ko kakou aina: "0 na ka* naka pono, maikai, e lawelawe ana i na hana pono maluna o ko kakou aina, he mea no ia e noho ai. ka hanohano maluna 0 ka aina. a iwaena hoi 0 ka lahui." I kel% la a'u i hele mai ai i ka pule i hoonoho ia ai ko oukou Kahu Akana nei i kahu no keia Ekalesia v o Kawaiahao nei, keia ekalesia hoi i poniia ai na alii moi 0 kafeou ,a o ka luakini hoi i waiho hanohano ia ai ke kino wailua 0 hanohano o Hawaii nei, a 0 ka luakini kaulana loa o ko kakou aina nei, ua hoopiha ia au i na manao oiāi ua lilo-ae la kekahi keiki" Hawaii i kahu no kēia- ekalēsia kaulana o ko

aina, a no ko kakou lahui hoi ma ka lilo ana o kekahi o ko kakou poe ponoi i kahuhipa maikai no keia ekalesia?"

I na la i hala aku 0 keia na na makua 0 ka pono i malama na hana maloko nei mai kona manawa i kukuluia ai a i keia la hoi a kakou e iloho nei, ua hoi mai la iloko o ka lima o ka oiwi naauao o ka aina ka noho kahu ana no keia luakini kaulanā 0 Hawaii nei. Aole anei hoi ia he mea no kakou e "hanohano aif" Aole anei o na kanaka pono e malama ana i na hana poho ma ko kakou aina nei, he mau mea no ia e noho ai ka "hanohano" iluna 0 ka aina, a iwaena o ko kakou lahui kanaka? • O na kanaka e lawelawe ana i na hana pono maluna 0 ka aina, elike me Akana nei, Poepoe 0 Kanmakapili, Kamau 0 Ewa, Stephen Dēsha 0 Hilo, aine kekahi mau kahu ekalesia e nei 1 na hana "pono iluna 0 ka aina," aole anei hoi he maū kanaka lakou e hoohanohano ana i ka aina, a- i ka lahui kanaka hoi 0 kakou? Ua ike no ka Moi Kauikeaouli i ka hanohano 0 ka aina- i na kanaka pono, a nolaila no pa- x ha oia i hoopuka ai i keia mau olelo. pookela, oiai oia e noho 'moi ana nialuna 0 ka nohoalii o Hawaii nei. "O ka; kanaīea pono o ko'u kanaka ia, a 0 ka wahine pono o ko'u 'wahine la, a o ke"keiki pono 0 ka'u keiki ia, a he aupuni palapala ko'u, a ua mau ke 'ea 0 ka aina i ka pono." Nolaila, ke 01010 nei au imua o oukou i keia la, 0 na kanaka e malama ana i na hana pono iluna 0 ka aina, he hanoliano ia no ia aina, a no ia lahui ka'naka hoi. Hi& mea pono ia kakou e haI pai pu i na hana pono maluna o ko ka- | kou aina, a e paepae aku hoi i na lima j 0 n» ianaka o ke Akua, ma na hana pono e hanohano ai ko kakou aina, a i I pahola pu aku hoi ia hanohano iwaenao'ka noho ana o ka lahui kanaka o Hawaii nei. O kekahi kiimu nui no ia e "noho ai ka hanohano maluna 0 ka . aina.'' O ka noho ana o kekahi mau Hawaii naauao, hoopono, a i "lawa hoi na makaukau maluna o kekahi mau hana au : puni o ko kakou aina, he mea no ia e ! noho ai ka hanohano maluna 0 ko kaaina, a ili pu aku hoi ia hanohano iliina o ka lahui aloha. .. Aole i nele - kakou i .na Hawaii makaukau nialuna o ka: kakou aina, aka, he mea- no riae- i ka manao i 'kekahi onanawa,. kp;-malama ole o kekahi poe 0 kakou ia hanohano, i hookauia aku ilui?a 0 lakou. Eia no nae hoi/.a016 no hoi ko kakou lahui i nele i ,ka poe "makaukau, naauao, " a hoopono' m ka lawelawe ana i na, hana o aina, a no lakou hoi k'akou e hoomaikai nui nei, oiai, ua lilo ka la.kou māu lawelawe hoopono aha i" na 'hkha/i mea e noho ai ka hanohan'o iwaena 0 ka lahui, a e halii pu iho ai ia "hanohano" maluua 0 ka aina aloha o kakou.

Haaheo kakou i na kanaka e paa nei i ke kaulawaha hookele aupuni 0 ko kakou aina, a-aolē nō hoi kakou i nele i ka poe kamaaina makaukau e noho pu'ana mo kakou, a i hiki i hoi e paa pu i ke kaulawaha hookele aupuni o ko kakou aina, a 0 ka'u mea no ia e makemake ole nei i ke " kii wale ia aku o na malihini, i aloha ole i keia aina 0 kakou, a ia lakou iho la ka noho ana iluna 0 na oihana. ko'iko'i 0 ko kakou aina" He kūkala ana aku ia : i ka aina makua, ua nele kakou i ka poe rr>akaukau e hookele i ko kakou mau ha.na e hanohano ai ko kakou a'ma. Ke olelo hou nei au, 0 na kanaka makaukau, hoopono, a naauao hoi maluna 0 ko kakou aina nei, he mea no ia e hekau mau ai ka hanohano maluna 0 ka aina me ka lahui kanaka. Eia hou keia mea ano nui a'u e waiho aku nei imūa o oukou: "O ko kakou hoouna mau ana kku 1 kekahi 0 ko kakou lahui, he mea no ia e noho mau ai lea hanohano iluna o ko kakou lahui kanaka, a iluna hoi o ko kakou aina." Aole no ka manao kaha-ili keia mau olelo a'u e kamailio nei imua 0 oukou i keia la, aple loa pela, aka, owau ponoi no ka i hoomaopopo i ke ano o ia mea, a o na hoa hanohano .hoi 0 ka ahaolelo lahui i hele mua mai ai i Hawaii nei, a na lakou no i kauoha maoli mai no i na Hawaii 0 keia aina, i keia mau olelo" poina ole: "Elike me ka loihi o ko oukou hoouna ana ae i ko oukou keikialii, a kanaka e ae paha 0 ko oukou lahui, pola no oukou e ikeia mai ai he lahui mana kalaiaina maluna o ko oukou aina, .a i ka ia kakou, no ko kakou hanohano ma ka ikialii, a kanaka e ae paha 0 ko oukou lahui, alaila ua kukala ae oukou ia ma,kou la> ua -makW oukou ma ke kUlana kalaiaina. ko oukou aina p.onoi.'' Aole na 'u i haku wale iho keia mau olelo, aka, he mau olēlo-keia i hoopuka maolHa mai no mai kela mau hoa hanohano 0 ka- ahaolelo lahui. Ua ike pu iho nei no hoi kakou f i kekahi mau leka 1 kakau ponoi ia mai no e kekahi mau hoa 0 ka ahaolelo lahui, i keia~mau la koke iho la no, a e uwalo mai ana no ia kakou, n. oko kakou hanohano, ma ka hoouna ana aku no i kekahi 0 kakou no ka paa ana i ko kakou hanohano, imua- o kela poe hanohano o ka aina makua; . He mea no na kakou e hoomaopopo loa ai i keia mea oiaio, i ka wa 0 Poto Eiko i lioouna mai ai i kona elele, e hele ē paa i'kona hanohano ma ka ahaolelo lahui, ua hoouna no lakou i kekahi o ko lakou lahui ponoi. I ka wa no hoi i hoouna moA ai ka lahui Bii.ipino i ko lakou i ka ahaolelo ma Wakinekona, ua hoouna mai la no lakou i ko lakou lahui ponoi, aole no ka manao hookae aku i kekahi lahui okoa, aka, no ka makee no i ka hanohano 0 ko lakou ponoi, a i moa no hoi e kukulu aku ai o na alakai lahui i ke ano ame ke kulana 0 ia lahui e noho ana malalo o ka' malumalu 0 ka "hae hoku." 0 ka elele e hele ana mai~o kakou aku nei i Wakinekona, e lawe pu anano ia i ko kakou hanohano, a i kana mau hana maikai ana ilaila, aole nona -wale ka mahalo'ia mai, aka no ka lahui holookoa, a no ka aina hoi ana i hele aku ai; O ka ike- ia mai o kona ano ame ka hoomaopopo ia mai o kana mau hana, he mau mea hapai no ia i ka lahui ame ka aina iluna. O ke kaulana 0 kona ano maikai, a analama hoi 1 kona kulana maikai, he hookaulana aku no ia i kona lahui, a i kona aina ha»au hoi. ' Ua olelo mai no paha keia Buke Nui, a i kamailio ia mai hoi e ke Alii Naauao e Solomonaj "Ua' kohoia ke kaulana mamua 0 xia waiwai he nui, a ua oi aku hoi ka inoa maikai mamua 0 ka mea poni maikai."- Pela anei e Akanal ... 1 mea. e noho ai ka hanohano iluna o ko alolia, a e. lei ia>ai, hoi

alaila he mea pono ia kakou e hoomaa i ka ana i elele lahui mai ko kakou poe ponoi aku, a i kumu no hoi no kakou e manao ia mai ai e na makamaka o kakou ma ka aina makua, eia no kakou he "lahui inakee hanohano," a i makemake'no hoi e hoike aku i ko kakou mau ano maikai imua o ia maikai o kakou. A i mea no hoi e noho mau ai ka hanohano maluna o ka aina ame ia lahui kanaka, he mea hanohano a kaulana no hoi no kekahi lahuikanaka i ka hoomanao ana i na hana pookela a ko lakou mau kupuna. I nehinehi iho- la no i ulu mai ai ka hoomanao ia ana o kekahi o na Moi o Hawaii i hala, o David Laamea Kalakaua, ka moi nona ka moolelo i palapala ia, ka mua loa a o "ka hookahi wale rio o na aiii o. ke ao, i kaapuni i ka honua, aole'mai ka hookumu ia ana o ka nohoalii ma Europa. Aka nae i ko'u manao, aole paha he inea pookela e ae a keia lahui Hawaii kanaka e hoomanao a e hookaulana mau loa aku ai, a oia no o ka hoomanao ana i ka inoa o Kamehanjeha I, aole au e ha'i aku ana i kona moolelo" i keia kakahiaka, aka o ka'u wale no e pahola aku nei, "I mau ka hanohano maluna-o ka Lahui. Hawaii," he mea pono ia kakou i kela ame la 11 o īune, e hana i kekahi hana no ka hoomanao ana i keia inoa, oiai nāna i hookuikahi i ka Lahui Hawaii a lilo lakou ame ka lakou inau hana i mea kaulana apuni ke ao nei. \ Ke noi aku nei au i na hui Hawaii apau e pupukahi ae lakou, a e hoolaha aku apuni o Hawaii paemoku ,e ala mai na kini, na oiwi, o ka aina a e hoomakaukau aku i ka lahui HaWaii uo ka hoomanao ana i ka piha ana o ka 1.00 makahiki o ka make ana o ke Alii Kaa kakou i aloha nui ai. E na hoa i akoakoa iuai i kieia la, mamua o ko'u hooki ana ae i ka*u'njaj olelo "imua o oukou i keia la, ina no ua like ole ko kakou mau manao maluna o. kekahi mau mea' a-'u i- kamailio aku nei, ataila, e huikala māi no oukou ia'u, aka, no ka makee no i ko kakou hanoh&no, a no-ka iini no hoi e mau aku ka noho ana o ka ''Hanohano maluna o ko kakou aina, a i halawaii pu ai ke aloha 'me ka oiaio, a e honi pu 'ai hoi kia. pono me ka maluhia." O ia iho la ka iini.o ko'u uhane no ko Hawaii pomaikai, a no ka noho mail : mai o ka hanohano maluna o ka aina a kakou i aloha pu ai. w. 8.8. —