Ka Nupepa Kuokoa, Volume LVI, Number 45, 8 Nowemapa 1918 — O MISS HELEN KAPUAIMAULIOLA KEA'UNUI UA HALA. [ARTICLE+ILLUSTRATION]

O MISS HELEN KAPUAIMAULIOLA KEA'UNUI UA HALA.

Mr. Lunahooponopono o ka Nupepa Kuokoa, ke Kilohana Pookela o ka Lahui Hawaii, Solomon Hanohano; Aloha kaua:—E ae oluoiu mai hoi kou ahonui ia'u, e hookomo iho hoi ma kekahi wahi kaawale o ka kaua hiwahiwa, a na kona papa uwila majgeneti hoi ia e hii aku i ka ukana luuluu a ka puuwai, e'aha'i mamai ia a'na hoi e 'na eheu kani o Magoni, ka uweaolelo kamahao luaole hoi e ikeia nei ma na alahele pohihihi o ka lewa, e hoike aku ana hoi oe i ka nani o na hua,helu mama kikokiko ma loko o 'na keeiia lahilahi a'ia'i o kou papahele, mai ,ka pukaua hoi a ka ia ma Ha'eha'e i Kumukahi, a ka welonn a ka la i' ke kaohi ana a Lehua, ha'i iho oe i na kupuna, na makua, na pokii, ka ohana hoi ame na hoaloha o kuu aina aloha ī ke alo, o ka makani, o kuu mea aloh'a he keiki ua henio, ua hookō-o mai k'uu lei aloha ia'u i ka pili aloha hoi o ka makua ame keiki. Aloha k\iu Jpi o kuu inau la u'i. LuulUu wale! Ae, ua puanuanu kai hale, ua hala ka uhane o kuu īei alohā, o kuu n'iau la heu ole, Vu hoi 6 hooiha'nao ae ia ia; Kohala .loko i ka pali waihi o Aamakao, i ka h'ulilau hoi o Niulii ame Makapala, 0 ka'u ia e huli ae' nei.i aole iho nēi'oia, ua hoopale 'mai oia ia 'u kona luaiii makuahine; aia-la' ke'eihi ae la maūka o K'ohalai- waho, e~fceihei pu ana hoi me ka mnkani apaapaā t i ka nani o Ainakea, i ka laula hoi o Kapaau, 1 ke kiei mai hoi a lole, .i na makani ppiolua hoi o na Puuhaelelua o Pili hoi me Kalahikiola. Walohia wale!

TJa pili alohā wale ia n'o na wahi apau o Kohalaloko ame Kohalawaho e a'u ame k\iu leialoha ame kona mau kahulianai ponoi, a'u no e hoomanao la me ka naau hiuluu, aia no na kapuaiwawae o kuu lei ke waiho la no i na hunalepō aloha o ke kula o Ainakea i ka laula hoi o Kapaau/ke au ae nei au no kuu lei, aole oia, ya ka hāle kanaka ole, ua hala ka ano'i, ua hele pu' aku lā, no n>e ka hali 'a, e haehae ana hoi i kuu manawa, kuu mea niinamina ,he keiki. Lihaliha wale au e—no kuu lei! "E Kolmla e, t ka makani apaapaa, o ka'u hoi ia e apa wale ae nei no i' ka lei a kaua> e loaa, aohe e loaa ia'u ke hopu aku, he mama kela he u'i hele.no ke 'kai popolohua a Kāne, hoahele hoi no ke kualau, ka makani heleuluulu o ka moana,.e nanakee ( mai ana hoi ia.oe e NiuVii ame Halawa| na wāhi liupuna ona i ka okuu aku i ka laekahak{ii, ia Ainakea hoi ame Kapaau e kau māi ana na maka no ka leia,lbha a kakou o ka hoea aku, aohe e hoea aku ka lei a kakou no ka mea ua huna a- p§e na ma-, ka o ka lei a kakou, aia pālia lā'me ke aliiwahine opio Luukia,. ka u'i. nohea o ke awawa o Waipio, e wale'a dna no paha me ke aloha a laua me Leiinakani, na makani a lau ke kino o ka |ei a ka-, koū, a.ia la i nael'e o Waimanu, ua mānu ka lei a kaKou aqhe lĀla Kāu- 'ole.' Aloha, āloha wale—Ttūu lei. E .pili ame Kālahikiola & —o lea noho no ka olua ?ne ka nanea,,aohe paha wa:hi hali'a a hpupu a£ -l\oi iloko o olua o ka.inoopuna a milihiili hoi a olua-lsuu lei aloha, āole oia e hoopāj)a hou anā i ko olua mau papalina, no ka'mea, aia paha -kela me kāhi kiipunakane eu ona me lole, i o.Keawaēli i ke ku'i opihi i ka lae aa hoi o Upolu, i ka pali hoi o i na wahi laūlimu no ame. ka pilipilihee; aloha no hoi onkou e o.'u māu mākuā, aloha nō hoi aū, alpha kuu lei.

Ua hanauia kuu leialoha fielen Kapuainiauliola Kea'unui'ma ,Kapaau, Kohala, Hawaii, Feb. 15, 1891, mai ko *u puhak'a ponol aku i ko'u mau la opio ( pio i kamaaina iā hoi ma Kapaau, Harriet Kahohe Kamaile. I kona mau la opiopio. wale no lilo oia i kona mau kahu-. hanai ko'u kaikunane ponoi ia Kaliolaokalani (k) i kamaaina ia hoi ma' ke kaona o Honolulu nei apuni o L. M. S. Kea'unui ame kana aliiwahine kuu kaikoēke - Kahananuialalō (w) e jioho mai la hoi i ka ,aina o ka Ehaeha, Kalaupapa, Molokai, a laua hoi e ike iho'ai maluna o ke a'ia'i o kou kino lahilahi e kuu kilohana ahonui, i ka ukana luuluu a ka puuwai, e halihali 4>u ana hoi me ka ukana nui he waimaka. Ae, ua hala ka leia-i a 'olua e o'u mau haku kaikuaana i malama hoomanawanui ai i ka wa loaa ame ka wa nele, a ua pau no hoi ko olua ike hou anā i kona hapa pulima ma ke a'ia'i o ke kalana, a ua.pau hoi ka olua hoomanao hou ana nona, no ka mea, ua moe kau moē hooilo; aloha olua kona mau kahuhanai, aloha no hoi āu ko ohia pokii, i me ka'u hiapo ponoi; menemene wale ke no olua i ka, aina o ka ame kuu lei. Na ka hana 1 i kāupha i na kahuhanai o kuu lei 'e hēle mai no Honolulu "nei, he oiaio ua haalele kuu lei i ka aina a hele mai no Honolulu nei, a noho mo.na kahuhanfii ma ie : alanui Kukui i kahi o Lilia Piikoi, a malaila hopmaka oia e hele i ke kula hele la o Pohukaina a malaila oia kahi i hponaauaoia ai, a i ka loaa ana o ka hana a kona kahu-

hanaikane he makai; ua iioi mai lakou a noho ma alanui Hema, Kakaako, ma keia wahi kuu lei kahi i holoholo ai i kona mau la kamalii a nui, me ka lilo hoi o Ilauula ame Punaluu i wahi nana e hele mau ai ahie kona niau kahuhanai i kahi o kona mau unele ame kona mau auntie, a pela no hoi me kona ma'i pokii kaikunane he mea nui loa iaia, a he pulama loa oia i koua mau pokii apau, no ka mea, ua hanai keiki wale ia no lakou apau eia.

Ke hoomanao ae au i keia mau mea apau, he keu aku a ka luuluu loa o kuu uhaue, no ka mea, aia no na kapuaiwawae o kuu lei ke waiho la no i ka lihikai o Hauula ame Punaluu ma kana wahi i hehi mea hoi ia na laua e ike- ihO' ai, aole loa oia e kiei holi ma na puka hamama ou e Hauula; ke one hooneenee, aole pu hoi ia oe e Punaluu; ka maka'ni lawe ehukai o ke Koolau. Ae, pohina ke Koolau i ka eliuakekai, e papale nei hoi i kuu mau maka i ke aloha o kuu lei me he īpo la, hooala hiamoe hoi o ke aumoe.

I ke alialia no oia o Kalpiako a nui, a ike i keia mea he kane, i kamaaina ia hoi Mrs. Helen Daniel Yowell, ame keia kane uo hoi oia i hoohua mai ai kona puhaka i nb. hua oha,ha o ko laua kihap;ii, kana mau lei aloha noi he keiki i haalele ia iho la niahope nei lie mau Roiki makuahiue ole, kuu mau moopuna e u aku ana no ko lakou mama alolia.

Ae, lihaliha wale au ke hoōmanaO ae no kuu lei alolia i auamo hookahi i kona mau ehaeha, ka luuluu hoi ame ke kaumaha, oiai oia ame kana kane ka laua mau keiki e noho &na i Auhl ine Buekle lane, kahi hoi a lakou i hoolilo ai i home no lakou, a ia'u hoi koua luau'i inakuahine e nolio nei ma ke alanui 10, Palolo.

Nolaila, n»a ka roakahi, loaa ia'u ka lohe 110 ka ma'i nawaliwali o kuu leialoha, ua kuhi au o kahi ma'i nei no la, eia ka o ka ma'i no keia a hoopokoleia kona mau la; i ka loaa.ana no o ka lohe ia'u no ka nawaliwali o kuu mea aloha he keiki, o ka haalele koke iho 1a 110 ia i ka hale kau ma ke kaa no ka home o kuu leialoha, i ko'u hoea ana aku, hoike ia mai la ia'u, aia kuu leialoha iloko o ka haukipila Kepaui. 0 ko'u haalele koke iho la no ia no kahi i hoikeia inai la'u, i ko'u hoea ana aku, e waiho mai ana kuu lei me ka nawaliwali iluna o kahi moe me'ka no na'e iaia e auwe ināu ana i na ehaeha a ka ma'i e hoalii ana maluna ona, a hoike pu ia mai la no lioi ia 'u, he nu monia kfi ma 'i o kuu lei, no ia mea, ua noho iho la au me kuu lei he keiki īa mau la me ka pihoihoi o kalii noonoo, a hooholo iho la aii e noho au a e kiai i aku'i kuiJ lei, no ka mea, ua loaa ia'u ka oluolu ia e na poo o ka haukipila e noh'o pu me kuu īei alolia a nana aku i kona hopena no ka pono a pouo ole. Ma ka po no hoi aao ae Poalua aole a'u inea i ike e ae. ai no kuu leialoha, he hookahi wale iho no, oia no kona mopina inau ia i na wa apau e na wahine Kepani lawelawe o ke kauka, ame ka hoopili mau, ia hoi i ka hau ma kona poo, me ka hoike pu ia mai ia'u o ke ana fiva o kuu lei he 104, a e pii mau ana hoi ma na'wa aohe no a'u mea e hana aku ai, no ka mea, aia no oia malalo o na' lawelāwe ana a ke kauka, hookahi wale iho no o ko'u pili mau aku ma ka aoao o.ka moe nawaliwali o kuu aloha, ma ia la no hoi a po, he liookahi iio āna m'ea nui me. ke kahea mau ana mai hoi ia'u me ka leo nawaliwali o ke aloha makua, ā. ke aloha keiki hoi e hoonaluea mau ana i ko'u puuwai me ka naali kauniaha. "Mama, aihea oe?" _ , "Eia no hoi au ke kiai aku nei īa oe e kuu lei." Ina oia e lohe i ko'u leo, hoopuka mai la oia i keia mau olelo me he la o kona hauoli ia: "Thank you, mama." A moe malie iho la oia, n)e he la e hoomaha ana i na ehaeha o ka ma'i e kau amr maluna ona, me na waimaka o ka ehaeha e helelei mau iho ana mai ko u niau lihilihi maka iho, no kd nana aku i ke kulana nawaliwali maoli no o kuu lei he keiki. . Ma ka hora 8:30 p. m. o ke ahialu oiai iio au e kiai aku ana i kuu lei ma ka aoao o khna moe, huli malie mai la oia a kamailio ia'u me mau olelo me ka leo ehaeha-a'u e poina ole nei kona luaui m?ikuahine me ka helelei o ko'u mau waiinaka, iaia i nana ae ai iloko o ko'u mau maka, ana waimaka I hoi o ke aloha e hu&i ae ana mai kona mau lihilihi maka ae me lea leo malie:

"Mama, ina aole oe i hoi mai nei me a'u, kokoke loa au e uwe no \o'u nolio hookahi wale iho no iioko o keia haukipila Kepani, np kā mea aole kuu niau loi me a'u, aohe pu hoi me ka'u kane ma ka aoao o ko'u moe ma'i.'' O keia mau olelo a kuu lei, aole e hiki ia'u ke uumi iho i ko'u mau waimaka me ka luuluu o .kuu puuwai i hookaumahaia, a honi iho la i ke keiki me keia mau olelo, ia'u hoi e mili wāle ana no i na owili lauoho uliuli maemāe o kuu lei me ka minami'n'a nui: ''E kuii lei, aole au e liaalele ia oe, i hoi mai hoi au e noho me oe." {< Yes, yes, mama, you are a gōod mother." A me he la e hiamoe.iho ana oia me ka hoomaha pu ana hoi i na ehaeha a ka. nawaliw'āli e hooalii ana maluna ona, me ana iho hoi o kona mau lihilihi maka no kahi pokole, a kaakaa ae la no konā mau maka iaia e nana ae : ālia iā'u,'me keia mau hoomanāo hope 16a -ana i kamailio mai ai ia'u: . "Mama dear." Ae aku la no hoi au. '' You love me mother?" "Pehea la ka hoi e kuu lei. You know I love you my ehikl!" "Now, mama, listen, I am only your own daug'htēr, you have no other "3aughter, my first ehihl, you take her, now mother, please tell me yes or no?" . . Me ke'aloha keiki me ka puuwai ī ehaeha,. puili iho la au i kuu lei ma kona poo me ka honi pu ana iho hoi me keia mau olelo a'u, me ko'u mau waimaka: "Yes, my loving ehiW." O keia mau olelo a'u i kuu lei, naholo ae la he wahi minoaka o ,ke kaumaha ma kona mau papalina nanakea, no ka mea, uā hala aku ka nohea o ka wahine u'i mai kona mau papalina aku, ana hoi i hoomau mai a.i i kana kamailio ana: . "Ina e hoi mai o kunane ma i ka Poaono, e hoike aku oe ia laua, owau wale no ko laua kaikuahine pouoi, aole o'laua kaikuahine e āe, ua pau hoi ko laūa hoouluhua mau ana mai, me ke kahea mau ana hoi ia 'u, a e hoike pu aku hoi oe ia laua e jnama, my first child Martha, your granclchilil, oia, oia \rale no 'ko laua kaikuahiūe ma ko'u walii.. I know very well I ean live no longer. God help you, mother, kiss me mother. IMI leave you ttfith my broken heart."

Honi iho la au i kuu lei me keia mau olelo; "I love you my chiltl with all

my heart, M 'a"pili iho la KtrtfarjnauTlWF ka me ka hoomaha iki ana hoi, a ala ae la me ka oni ana i o a ia nei, me he la ua ikiki oia, o ka'u hana wale no o ka hooiuolu aku iaia ma na mea apau ana e makemake ai. O kona manawa hope loa keia o kona kamailio pu ana me a'u a ao ae Poalima, a ma ka hora 5 p. in. ponoi o ke ahiahi Poalima i pili iho ai kona mau maka no ka wa mau loa, a ko iho la ka olelo a ka Buke o na Buke, "Mai ka lepo mai no oe a e hoi hou aku 110 oe i ka lepo, a o ka uhane i ka mea naua i haawi mai."

Make oia Poalima, Oct. 25, 1918, a o ka pilia ana hoi keia o na makahiki he 27 iaia, 8 mahina, 7 10, 5 hora, o kona hanu ana i na ea inea o keia ola ana, a maloko oka hale kupapau oM. Silva kona-'Wahi i waihoia ai no ka ike hope, ana iho o ka oliana iaia, kana kane hoi ame kana mau leialoha ame a'u kona luau 'i makualiine i hookaumahaia no kuu mea aloha he keiki; a ma ke Sabati nei i ka'i' aku ai pia i kana huaka'i hope loa no ka pa ilina o Kawaiahao, hora 2:30 p. m., a hoomaha iho la oia i na auwe ame na ehaeha.o keia ao, no ke kali ana hoi i ka Ja hookolokolo nui o ke ao nei e ikeia ai kn nani o ke keiki hiwahiwa a ke Akua elike me ka hoakaka a ka Buke o na Buke.

Nolaila, ma ko'u aoao ka luaui makuahine ponoi o kuu lei poina ole, ke haawi nei au i na hoomaikai palena ole no na makana pua apau i hoohiwahiwa ia mai maluna o ke kino aloha o kuu lei mai na lioaloha mai ame ka.o&ana, a pela lioi ma kona huaka'i hoolewa, e lawe aku i ki'u.mau hoomaikai no ka oukou i hana mai ai no'u i ko'u wa iloko o ke kaumaha, a na ke Akua no e kau mai i na liaawina hoopomaikai pakahi maluna o oukou apau. Pela pu hoi au e haawi aku hei i ka 'u mau -hoomaikai »na he nui i kuu mau haku kaikuaana Mr. ame Mrs. Ponooiwi, «.īeaaie P. Heleua ame kuu haku pokii Mrs. Kaluaaipityana Kiakahi no ka lakou mau kokua apau i liaawi niai ai no kuu lei, a he lei like uo hoi na makou apau kona mau makua, e lawē aku i ka'u mau hoomaikai ana nie ke loha'pu mai ke Akua mai, no ka mea, Nana no i haawi mai, a no i lawe aku. iĒ hoomaikai ip Oia ma na lani kiekie loa, he malu hoi kona ma ka honua nei, he aloha i na kanaka, Me ka'u mau hoom'aikai pu i ka Lu'o ke Kilohana o ka Lalnii no ka ana mai i keia mau manao hoalohaloha o kuu .lei, ame na keiki oniu hua mekala kila hoi ko 'u welina pau ole.' Owau iho no me ka puuwai luuluu o ke kaumaha,. ka luau'i makuahine o kmvlei, MRS. HARRIftT KAHOHE KAMAILE KEOUA PUAHI, Alanui Helu 10, Palolo.

HELEN KAPUAIMAULIOLA KEA'UNUI.