Ka Nupepa Kuokoa, Volume LIV, Number 52, 29 December 1916 — HAIOLELO KA LUNAKANAWAI KIEKIE I NA KAMEHAMEHA Hoeueu Oia i Na Haumana o Na Kula Kamehameha e Lilo i Mau Alakai No Ka Hoolaupa'i Hou Ana i Ka Lahui Hawaii [ARTICLE]

HAIOLELO KA LUNAKANAWAI KIEKIE I NA KAMEHAMEHA

Hoeueu Oia i Na Haumana o Na Kula Kamehameha e Lilo i Mau Alakai No Ka Hoolaupa'i Hou Ana i Ka Lahui Hawaii

n ke kot'n:i ainn o ko Kula K:iiufliain**ha n na K«:ikikano. uia ka [>o .1 k:i Poulua o ka pule aku la i hala, ka i:i l.anau o ke Kamaliiwahine Mrs. Beri i. e l'aunhi Bishop, imua hoi o na haumana o ke kula, na kumu nme kekahi ti.:iti nialihini kakaikahi, i haau'i ae ai !..i I.uuakanawai Kiekie Robertson i : i-kahi haiolelo, i inahalo nui ia e ho- • :i«mi aua i na Kaniehamoha apau, e l.oohalike ine ua hana » ka mea iiona ka l;t hnau. a lakou upau e houmanao ana 111:1 ia ahiahi. Malalo iho nei ke ano nui o kana hainli'lo, h ke hoopukaia aku nei no ka pon.aikai o ko ke> Knokoa poe heluhelu, auie na haumana o na Kula Kamehameha i hoea ole ae ma kela po, e lohe ai , i u:i maikai: l\ 1 ka manawa hope o ke kenekulia ' i.ini kmnumnwālu, ka wa hoi i hoea mai :o o na kanaka liolo moana kaulana i K«-ia inau paenioku. ua loaa iho la ia !ak..ii niaaneī nei. he l&hui kanaka na:.ii::«i. l'a hiki ke oleloia ae he naauao i'iha, no ka mea ua noho wale lakou iii!» keia aaau paemoku he mau keneku!i:i lehiilehu, me kekahi olelo i kakau .<'.*> i:i, mp ka lanna ole aku me ke ao liialninnlama, a i nele hoi me na pomniK:.i, ma ka hui launa ana aku me na kannka «* ne. He mau kino nunui maikai k.i !ak<iu, lu- koa, a he piha oluolu. He [ .••• knnakn akamai lakou i kn holo moMifi, he akamai i Ua lawai'a, akamai i K:i mahiai, a he mau pukaua ikaika. l :i hi.h.ia e lakou ka moana ma na waa, • nlakaiia.ana e na ho-ku. na waa i h'a- !.:« pi.noi ia e ko lakou mau lima, me ke ; ..kua .ile mai a na meapaahana hao o k.-in wa. l'a hoohana aleu lakou i ke- ! alii loina no ka hookuhe ana i ka wai, i wnlii e hoouluia ai ka lakou mau mea- : i. u sia hookamaaina akn ia lakou iho ini- iia makaukau e loaa ai na i 'a o ke kni. I ko lakou wa e hakaka ai, im innlanm lakou i ke koa ame ka hoomalu ua. :.la ka olelo pokole'ana ae, ua .hoi'.M'ik«' mai lakou i na ano, i mahalo nui ia ai il.iko o kekahi iuau lahui kanakn «• aku, i loaa ka ike laula, me na ma-'-.ankaii. ' He uukn loa ka lakou mau meaulu; jiela no me ko lakou mau makemake. O l>a lahui kannka iho la ia, i lilo mai ai ua Hawaii o keia la he mau mamo na | kou. Iwaena o na alii nui o kela ma- / i awa o Kamehameha kekahi. He hil iwuwe ka ike ana i ka waiwai o ka i aauao ame ka ike o ke kanaka ili kepa i ka wa pono, aole i hoohakalia iini o Kamehameha i ka hoao ana e loaa iaia kekahi o ia ike. O na kokua i hanwiia aku e John. Young ame Isaac Daua'lilo ia i mea waiwai nui iaia, i \\:.iii e hookoia ai kona iini, o ia ka il«i aua i na kanaka apau o keia iimii {iaemoku i -hookahi malalo o hookal.i moi—kana noho hoomalu ana. Me !>•• in«*a la, ua ike e oia i ka hopena e 1 >'« n mai ana no ke kaua, e hoouka mau uiiH mawaena o na moi ame na kau- ; :«ii:ilii o na paemoku lehulehu, o ia ka lnl. ii wale ia ame ka noho pilihua ana o ' knnaka. Me he mea la ua loaa iaia ' n ike no ka mea pono e hana aku ai n nmuli o ka hoea aiia mai o ka .haole, k:« Inuua kalepa ana, ame ke kukulu : nn :iku i kekahi anpuni. O ka hoike i'O knna makauknu, o ia no ka loaa ana •> ka holomua ma kana mau hooikaika at»n npau. l'a waiho mai oia i kana niau keikikaue i na mea i oi aku, man.un o na mea i loaa iaia mai kona.maiknnkane mai. Ma ka la 19 o Pekemai hanauia mai ai ke Kaukau- • • līi waliine Bernice Pauaki, ke kaikak mahine a Paki me Konai. a moopuna hoi a Kamehameha ka Na'i Aupuni. Hanalla e Klnau iiamuli o ke kiekie o kona hanauia ana mai, i kaa aku ai ke keiki mā ka

hooknina ann, elikr mi' kn inna ilok.i o keln nu, i ki-knhi kniiknualii wnhine Kinnu, kekahi o na llnwuii pookeln o kela uu. lloko o keia nianawa, oiai uti hoonoho pouo inua ia ke kahua e l\amehameha, i kukuluia ae ai kekahi mea malunn. iho, i hoolna ia no na makahiki kak.-.iknhi innhope inai, e ulu ae ni it-hi-ki i kn lilo nna i Inhui kanakn knokon, i hoolaaia.no ka hoopakele ana i ke ola, ka lnnakila ame na waiwi, nialalo o ke kanawai Kristiniio. 0 na hana a na iuisionaii, ua ike iuaoli iu na hopeua maikni. I-] loaa i ke kaukaualii wahine }3erniee l'aunhi ka pomaikai o koia hooaken nna i ka noonoo, keia hoano hon ana i nn kulana, n o konn makaukan e, »hopu a e a'oia ka mea i hiki ai iaia ke loaa mni na mea ap.'iu i maki'inake nui ia. He hnnniana aapo ■a. holomua oia na Mr. ame Mrs. Amos Cooke, ma ke Kula Alii o Kahehuna, kalō e loaa ai i kekalii heluna nui o na keiki a na kaukaualii na hoonaauao ana ame na a'o ana. He hanmnna oia elike me na mea i manaoia aku ai nona, o ia hoi he keiki na kekahi ohana maikai, me kona aloha nui ia e na hoa haumana ame kana mau kumukula, pela iho la ke ano o ke kaikama>liine, i ikeia nialiope mai o Mrs. Berniee l*auahi Bishop, ka mea i lilo mai i waliine oiaio lokomaikai a mahaloia. He wahine i piha me ka hiehie o kona kulana ame kona ano, he oluolu, he akahai, ka mea nana f ume aku i na manao mahalo o ka poe apau i knmaaina iaia. Mamuli o ka launa mau ana me kona lahui kanaka maikai, pela hot na a'o ana, e loaa ana inia, ma o ka heluhelu ana i na buke maikai, ua hapai ae oia iaia iho ma na ano ap.au ahiki i kona lilo ana i wahine alakai iloko o ka lahui. Me ka piha hoihoi, me ke akahele nae ame ka piha hiehie, ua loaa fie wahi i hookaawaleia nona iwaena o ka puulu o ka poe lnlawai. O ka inaikai o'kona noonoo i .hanau pu ia mai ai me ia, he liooiaio hoopaa ia, no ka hiki ole ke kapneia ae kona noonoo akahele ana, maniuli (i ka uui o kona waiwai, nie kona mau kulana iloko o ka pohai 0 ka poe lalawai. No kela oluolu hoopomaikai ona, kona aloha i ka lahui kanaka Hawaii, i na keiki auie ka aina, pela pu hoi kona 'iini e hana aku i ka maikai, pela iho la 1 kukuluia ai keia mau kula, no lakou ka inoa i knpaia ai ma ka inoa o ka ohana kiekie i lilo mai ai ka mea nana j i kukulu, he niamo mailaila mai—o ia ka inoa Kamehanieha. He Mea Hou na Hoowalewale K na haumanā o'ka wa i hala, ame keia manawa, o na Kula Kamehameha» Ua kupono i 'o ko oukou hoomanao mau ana i keln aine keia makahiki i ka La 0 ī'auahi. kn la i hnnauia mai ai o ko oukou mea nana i hoopomaikai, a'u paha e pono ai ke olelo ae, ka uiea nana 1 hoopomaikai in kakou, no ka mea ua hoopomaikniia niai na kanaka apau o keia mau paemoku, mamuli o ke kukuluia ana o keia mau kula. E loaa no ia oukou e na Hawaii ame na hapa Hawaii; maloko o ka moolelo o ka lahui Hnwaii, -he uuku loa na mea e kaumaha ai, mamua o ka mea i manaoia, no kekahi lahui kanaka, i haalelo hikiwawe aku i ka pouli, a i ke ao malamalama. He ano nui. a he kupaianaha no ka hapanni o na pilikia ame na hoa'o i halawai aku me ko oukou mau kupuna, mahope mai o ka loaa ana o keia mau pae moku, a aole no i lilo i mea hookahaha mai i ka manao, no ka lona ole ana o ka ike ia lakon i ke ano o ka paio kn-e ana alui ia mau mea. Ma koia mau mea, o oiileou o ka hanauna o keia au hou, ua -lioomakaukau pono ia oukou. l T a loaa ia oukou na pomaikai o ka ike i loaa i ka poe i hala e aku mamua. Ua loaa aku ia oukou

h$ mau i\ahi hoonaauao, i like aku me na wahi hoonaauao a na keiki o Amerika Huipuia, e hoonaauaoia mai nei. E manaolanaia, ua loaa pono aku ia oukon ka hoomaopopo ana no ia mea. E manaolana ia aku, ua haaheo a ua loaa pn na manao mahalo ia oukou no ia mea. Ua loaa pu aku ka manaolana, no ko oukou hooholo ana e hoohana ia mea me ka waiwaī ,aoie waie no ma ka manawa e noho ana iloko o ke kūla, aka m& ka manawa kekahi e puka ai, ma« hope mai. He nui na mea e loaa ana ia oukou maloko o ka moolelo o ka lahui Hawaii, o ka oi loa aku, ma ka ho]onraa a Kamehameha i hooikaika ai e hoolilo i keiā mau paemoku malalo o kekahī hoopgnopono aupuni onipaa, i hookahuaia maluna o na loina maluhia a kaulike. a i kupono hoi i na ano o ka aina ame kona ipau lahui kanaka. Aole o kela wale no, aka ka loaa pu ana kekahi o ka hoomaopopoia-o ka pono o ke kamailio kuokoa ana, ame ka noonoo, a pela -hoi ka hooponopono ana me ka pololei ame ke kaulike. Peia no hoi ka makemake iloko o na kanaka, e apo aiu i ha loina o ke au malamaiama. Na Olelo Hoolana a K^mehameha "Imua e na pokii a inu i ka wai awaa»a."'o keia na olelo a Kamehameha i kauoha aku ai i kona mau koa 1 ka wa o ke kaua, he. mau olelo no nae i kupono loa e hoopiliia i ka manawa o ka maluhia ame ka noho oluolu ana. Ua - laopopo no ia oukoa, ina aole oukou e nee ana imua ma ke ano o ka noho ana, ke ano o ka naauao, alaila me he mea la ke neehope nei oukou. He mea oiaio, i ka manawa o ka maluliia ame ka lako, e loaa ana na manao haaheo rme ke ano e o ka hana. O na manao haaheo hewa ame iea hoomaloko, ina ia t lilo ana i mea maa iloko o kekahi laLui. e lilo ana ia i mea hoopoino mai i 1 ola o ka lahui, i lilo aku ai iakou 3ie n.au makaainana. U keia mau mea pakahi apau, nona nai keia kauoha "imua," i na Ia apan <» ko kakou ola ana. "tJa mau ke ea o ka aina i ka pono," o keia ka moto i laweia ae e Kamehameha lĪI. E hoike mai ana ia i ke oo ana o ke kahua no lu-kahj loina malamalama, ma ka hoo- j malu enpuni ana no Hawaii. ] H ke Konm Alakai Halkai | l'a soomaka e hua ke kumulaau i ka« j r.ui: «• ivamehamefia ka Na'i Aupuni. j I.iii*.. j.o me kona makuakane, peia iho , ) u Moi opio i lawe ae ai i na a 'o ana j ;• maiihini. iwaena o lakou, ua hiki jio i oieloia ae, o Mr. Charles E. Bishop kekahi. Iloko o keia au e noho alii ma me ka holomua, i pii ae ai o Beriiiee Paoahi i na la o Tca wahine. Iloko « na Ia 0 ke au kahiko, ua hookiiuma--1 \ia na wahine o na papa like ole apau e na kanawai o ke tabu. O ka hoopauia ana nae o ke tabu, ame ka hookomoia ana mai o ka malaroalatoa o ke au Kristiano, ka raea nana i waele ae i ke ala o ka malamalama ame ka holomua. I keia manawa, ua nee mai na wahine Hawaii a ku imua, a ua <hoea iluna loa o ke anuu o ke alapii—ke Kaukaualii wahine Kaahumanu, Kapiolani, KiKekaulnohi ame Kamamalu, na r ahine hoi i iawe ae i na ko'iko'i ma]jna o ko lakou mau hokua, a hooko aku i ka lakou mau hana, me ka holojono. Elike me ka hana ana a na moi na kaukaualii wahine i kela au Vahik«. pela no oukou e na Aawaii opio ( keia la. e hooko aku ai i ka oukon mau hana. Ua loaa ia oukou ka ma- ] lukau. nokeaha mea ftiki ole e l.»ohana aku ma ke ana kiekie loa o ke kupono? "Hooulu Lahui" o keia na hMapalapala e kau ana maluna o kekahi ] r.lc aupuni, i knkuluia i ke au e noho ana ka Moi Kalakaua. Ma keia mea e i';e ai kakou, ua loaa aku i ka Moi ka i':e, no ka pono e hooko mai na kanaI a i ka mahele o ka lakou hana, ma ke ] nohi ana aku i na ma'i, ka inu waiona r ue ka noonoo ole, iwaena o kekahi haj - o ka lahui. Ko ha pono i'o e hoouluia ka laihui, elike tne na huapalapala i kauia, iloko 0 kela minawa, ua like pu no ia me ia 1 keia manawa, ina i manao kekāhi lalui e mau aku kona kn ana ma ke ao nei. Ke Kimm o ks Holopono Ole O ka hoohemahema wale, ka noho naica ame ka p&loka, nolaila inai ka hai.le hupe ma keia ola ana. O ka hana r ua ka hooikaika mau ana, o ke } nora Bui iho la no ia o ka neemua ana, »ae ka loaa ana mai o na mea i makemakeia. O ka mnnaolana o ka lahui Hawaii, m ke ano he mahele no keia mau paemoku nani, ko oukou aina aloha, ua kai. kn ia maluna o oukoa. no ka oukou mau hoeikaika pauaho ole ana e na kanaka aaoe na wah\ne opio o Kamehameha. ?Jb k«la manao haaheo iioko o onkou no -fla kupnna, ke aloha no ko oukou mn aakii& ame ke aioha no ila keiki. « hiki ana ia. ina oukou e lawe ae ana, n hoala luni mai i ka moto ka " Hooulu }>ahai" a ka Moi iope loa o Hawaii rei. Malnna iho o oukou, ka poe i loaa ra hOonaaUao ana ame ka ike ao ka hoeko »na aku i keia hana nui, keia Ia oukou, na mamo a ko on-Loa-man knpnna, i kau mai ai ke ko'i--1 oH -o ka h&aa ana aku i ka mea e mau ri ka lahui. E aku a nana iamua &ku nei me )-a manaolaaa. a e nee imaa me ka hopo ole. h liio oukou i j>op e ike ana i ko

oukou waiwai no oukou iho, no ko oukou lahui, a nō ko oukou aina aloha, me ka manaolana no keia maka*a hiwahiwa, ma keia ao a ma kela ao e hiki mai ana. O ka holomua, ka mea nana e Jawe mai i na hooluolu ana i ka manao. Mai HoohakaUa Aole he manawa no ka hoomaunauna wale ana. Iko oukou manawa he umikumamalima a iwakalua paha makahiki, ke nana aku imua, me he mea la, he loihi ko uukou mau la e ola ai, aka i ka manawa e loaa ai ia oukou na makahiki he kanalima, f a kanaono paha, ke nana aku, ua kokoke loa mai ka manawa. Nolaila, e hoohana i na makahiki e nee mai nei i mea waiwai, e lawe mai i ka hana a Mrs. Borniee Pauahi Bishop i knmu hoohalike na oukou apau e hahai aku ai. +4—