Ka Nupepa Kuokoa, Volume LIV, Number 47, 24 Nowemapa 1916 — O KA HOONELEIA ANA O KEKAHI LAHUI ME KONA OLELO KUPUNA HE KARAIMA IA MA NA KANAWAI O KA MANAO. [ARTICLE]

O KA HOONELEIA ANA O KEKAHI LAHUI ME KONA OLELO KUPUNA HE KARAIMA IA MA NA KANAWAI O KA MANAO.

ka Mea Hanohano William Jarrett Shel»lon o ka Papa Loio Hawaii.) 11 ka ī, ka Mahi, ka Palena, ke Kajtii. ka l'hiku, ka Ulumoe, ke Kinikini anie ka Maanakea o na ewe o ke ako hnlanhole o Waiolo-li ame Waiolo-la, : t\ kupnna hooulu lahui o Hawaii Nui is iauli. E kuu lahui aloha e, ano e ; i. e nana, e hoolohe, e malama a e < ina k:<kou me ka ikaika pookela ma ■ e ku ana a paio mau aku maluna 0 • r kalnia alania-akea o ka naauao no . a hoīln»! hou ana mai i ka kakou olelo a kaulike ae iaia ma ka paia o ke kulana like 'ine na olelo x':;>ala-le he nui e maau hele nei ma ko kakou mau ipuka hale i ke ao ame ka ]>o-, me ka hilipalaha ana o ko lakou naiawa maluna o na huna-one hagulaiiula o ko kakou aina aloha nae ia e keie. aku nei i keia mau la. i' kuu lahui aloha nou mau au e hooī: "haia ole nei. O kuu iini nui ame ku ne-hone mau ana a ko'u lunamanao ■ -Ja ame.keia la e nee nei; aia no ia :r: na iwikuamoo pololei, a maluna hoi • :e kaulu kilohana o ka minamina, ; „ makee ame ke akenui mau ana e i!i koke mai ka la o ka hauoli; he Ia a pumehana nou e Hawaii laiiui; he la hiwahiwa/kameha'i a kamai>ao; he la nui e opa'ipa'i ai na paej'iiu ame na lalani mauna o Hawaii aiihi; he la e hauwalaau ai na kualono »!<>ha ame na awawa nliuli me na wai Loohuelo a paihiihi mai na piko mai • nn mauna mau; he la makahiapo e la'i malie ai na ale kualoloa" o lenuihaha; o ka la ia e hipakeiki ai : :t wai o Alalakeiki; a e uo'eno'e ai na . aluwai o Xaeheehe; oia auanei ka la 1110 ai na ale owalawala o Kealaikal.iki i kahuamaika; a ma na poopoo o r;a wai o Pailolo malaila auanei na eo--tiorana e hoopunana ai. He la nui ia ka lahui e olohani ai me ka pupukahi > • ka hoolua ana i na bipi ame na hipa 1 kupaluia; he la no ka hoaana ame ka > alelu hauoli aßa i ka Inoa Ihiihi Ho«no o k« kakou Makua Lani; a no ka u.ea. o ua la la ,oia ka makahiapo o ka n anawa o Kona aloha i hoihoi mai ai j ka kakou Olelo Kupuna ka Momi I.aa a ka Lahui. ka mea i powa limanuiia e lauwili o na keiki a kanaka. E kuu lahui aloha e hoomanao mau. C kakōu apau ame ka kakou olelo kupur.a, ua pouiia laua ma ke Ruahu-laa o kn kakou hookumu noho'na lahui ana. 0 ua olelo la oia ka uhane ola no ka lahui ana o Hawaii; oia ke kahua o ko kakou hoopulapula alii a hookumu makaainana ana. O keia na iiaa ame na kaola mua o ka hooponop' r.o anpuni a ka Na'i Aina Paiea Ka-»t-hameha I, no ka houluulu ana i na : me.ku kawalawala o Hawaii a lilo malulo o kona malu; o ua olelo kupuna la ; Hawaii ka ipu kaahaaha' i ko- j i> )ia ai na olelo wehe mua no ka Eu- j , . u lio o ko lesu aupuni maluna o ko j > :tkou aina aloha ma ke kau hoomanao o ka Anno Domini 1820. Mailoko mai o na u o ka kakou olelo kupuna i kaheawai mai ai ke ola r-f> H&waii, he ola i omauia a i kaha-K-ihaia iloko o ka puuwai o na maka--1 «,ana: "E kolo ka elemakule, e naue luahine, a o ke kamaiki la e hoolut > i ma ke ala me ke ke'u ole ia." Mailoko mai o ka i'o, ka iwi ame na Mmeki koko o ka kakou olelo kupuna I oili mai ai he kuahaua nana i holoi i> i hoopau loa aku i na kanawai o kn • i-kapu, a i hoohiolo aku i na heiau r'.me na ahua pohaku i alanaia no na bkaa poka'oka'o o ka pouli ame ka ir.;<na apukoheoheo a na keiki a ka ino kuahewa: ame ka hauoli o ka mana Euaneiio ua luluia iho na anoano maK. ke o ka-noho'na kuokoa ana o ka ī»nakila. > O kn olelo kupuna a Hawaii Lahui, / ipu aila poni ia nona ke kumukuai ; «:i * e loaa ma na aina o ka poe e ola . ;a mailoko mai o kona mau hua- < - !apala he umi ame elua i hooku'iku'i iu ai keia mau mamalaolelo pookela u.i,c ke kaulana: "Ua Mau ke Ea o i.u Aina i ka Pono." E Hawaii Lahui aloha, eia na olelo & ka Mea Hanohano Jose}'has Plavius, ka haku moolelo pookela i. Hoi&a, i hoopili mai ai no keia mea ho olelo a he lahui: Übi lingUa. ibi natio, i Übi natio, ibi lingua. Eia hoi ka unuhi'na a ko Enelani keiki: Where there is a language, there is a ;<*tion; Where there is a nation, there is a •angu«ge. A ma ka kakou olelo kupuna hoi: Ma kahi o ka olelo, malaila he lahui; Ma kahi o ka lahui, malaila he olelo. Eia hoi ka l.onopelo (Longfellow): "E waiho itio i hoailona ma ka papal*na o na huna-one o ka nee ana o ke :• a o ka manawa i loaa ai ka ike. i ou n.au hoa e nee mai ana, he no ka keia ua koele-wawae mua ia; a e K>aā oo auanei ia lakou na hooiaio ana x>o ke kupaa mau e nee aku no mua." Elia hoi ka Pohakuhauoli (Glad--Btone) no ia mea he olelo makuahine: •*I naauao kekahi lahui nona iho, alaila, ua ūlu mai oia me ka mana, ka ikaika ame k& hiipoi ana a kona olelo mnk«ahine." Ma keia ae la e ike ai kakou e Hairaii Lahui aia he olelo e naue aloha

mau ana mc ka lahui; a he lahui Koi e puili hooipo mau ana me kā olelo. O ka olelo ame ka lahui he mau mahoe laua i kupu, i ulu a i hanaiahuhuia maluna o na huna lepa o ka aina o ko laua hoohanauia ana. Ke hoike moaka ka le'a mai nei ka olelo i ke ano o ka lahui, ke kulana o ke ea ma na kau o ka makahiki ame na meaulu o ka aina. Na ka olelo i a'o-paka a i hoonaauao mai i ke kanaka i na kanawai o ka lani, ka noho'na lahui ana o na holoholona, ma ka aina a maloko o na wai ame ko laua mau mea i piha ai. Ke hoike hunahuna ole mai nei ka Bnkc o Kinohi i ka olelo i popoia iloko o ka ke Akua mana a lilo na wai maluna i kulaqakauhale laa a i eeleatiela nani no ko ka lani poe hoano; na ka olelo i omau a i pine aku ma ka papalina o na ao-kaalelewa o ka lani i na ipu. malamalāma nui elua, he hoailona no na wa ame na kau; a māopopo le'a ae la he ao keia a he po kela. O ka olelo oia ka mea paahana pookela ma ko lehova lima ma ka wa o Kona hoohanau ana i ka wahine mailoko mai o ka iwi puhaka o ke kanaka i pa'uhia i ka hiamoe. O ka olelo he aapu ia i hoolakolakoia me na poliaku emeraJa no ke kinohinolii ana i mea e nani ai na ohohina o ka wah-»ne i kapaia. [>apale alii oia no kana kaSr.' * E kuu lahui aloha, eia ka'u ia oe: 0 ka okomo ana, paku'i ana, hoololi ana a hoopau ana i ka kakou olelo ku--mu, ka olelo mailalo loa mai ko kakou mau kupuna mai, he ino, he hewa a he karaima ia ma na kanawai o ka manao o ko kakou noho'na lahui ana. Mamuli o keia ua omiloia ka nani o ko kakou noho'na aupuni a lahui ana; o ka nani o ka noho'na home ana mawaena o na makua ame na keiki ua maalo ae ia mai ia kak'ou aku; o na moolelo ame na koao o ko kakou mau kupuna a i ili tnai maluna o kakou ua maliia ko lakou nani; a o ke onaonr, wainohia a anuhea o na ea oluolu a papuhea o ko kakou aina hanau ua. kipuluia iho me na wai mulea o ka hoowahawahaia. Aloha no ka heleuma ka pohaku hekau o ko Hawaii lahui ola ana. Ua ikabokaia kona oaui; a kc ku olohelohe nei me he wahine u'i la i nele i ka noonoo a i lilo i mea pahe»»heneia e ko keia ao. O na hanauna hou a Hawaii e ulu ae nei e nele ana me na luhiehu o ka noho'na o ko lakou mau kupuna. E nele loa ana me ka hoomanao a nloha ana no na hana a kona mau makua. E lilo ana ke aloha i ka nahele hihipe 'a o ke au hou e nee nei. Haila holoi loa ia o Hawaii aina ame H» waii laliui mai na hoomanaoia ana e kd keia ao. E huli kakou iaia ma ka palapalaaina aole e loaa. He ku puko'a wale iho no iwaena moana o ka Pakipika :eia nae, aole ka olelo, aole ka lahui. E na Hawaii oiwi o ka ahaolelo o keia kau ae e lioea mai e hoomanao no oukou a no kakou ap»u. E heluhelu i keia ae la a hoopaa iloko o ko pukou mau waihorta noonoo. Ika wa o ka oukou hana e hiki mai ana ke noi nei au ia oukou pakahi a ia oukou liuij ia e hana aku a e lawelawe naauao aku | me ka hooholo loa ana i ka bila kanawi a ka mea e kakau nei i hooikaika ai no na kaū ekolu e lilo i kanawai: <# E a'oia ka kakou olelo kupuna iloko o na kula o Hawaii Teritore." E na hoa hanohano o ka A. ī). 1917 e hiki mai ana o ka'u keia, a o ka oukou aku koe a papapae kakou iuka aina | maloo. Me ke aloha. +4+