Ka Nupepa Kuokoa, Volume LIV, Number 24, 16 June 1916 — HOOMANAO KA PAPA O KA 1891 O KAMEHAMEHA Akoakoa na Haumana o Kela Papa i ka Piha Ana o na Makahiki he 25 [ARTICLE+ILLUSTRATION]

Help Learn more about this Article Text

HOOMANAO KA PAPA O KA 1891 O KAMEHAMEHA

Akoakoa na Haumana o Kela Papa i ka Piha Ana o na Makahiki he 25

Mahope iīio o lc<> k:i:c\v:tln nn:i mni ke Knhi Ki>moh:tinoha aku o na Koikikanu no mi maknliiki iio iwukalun-knmama-liuin, i lmi hou ue ai na haumana o ka I papa o ka 1 «Sf» 1, nui keia kulanakauha'e, | a hoohnla i kekahi mau' la eha, iloko »> 11 a hoohnuoli ana, me na mauao oho- | Ina, no k:i ioaa ana o keia nmnaWH maiUai a l-»'kahi e ike aku ai, i;£fekahi, a o loln» ai )i. i i na mea ano t»ui fpili i l::k(iu ol i ana. V ' * llf. j«'af<aJua-kumamalima makahiki i lialn ai? noi,' ua haalele aku lakou i kj Kula Kafnehamelia, he mau kanaka "pi >, n komo aku la iloko o ke ao nei r liaKoko ana me na auiui o ko ko kanaku <»la ana; a iloko iho nei o na la i l«ala aku la, i hui hou ae ai lakou, nialoko o ke kula, he mau kanaka i o mai ka lauolio hina, ho mau kanaka i hulawai aku me na lioao he nui, a i looa na ike laula, no na mea e pono ai e loaa i ke keiki, i kona wa e haalele aku ai i ke kula. Mailoko mai.o na iiaumana lie umikumamaha o ka papa o ka '91, ka papa inua loa hoi i liookuuia aku mai ke Ku--1» Kamehamelia mai, he umi-kumama-lua o lakou e ola nei, a he elua i hala aku ma kela aoao o ka honua, a ma keia halayrai hou ana, he hookahi wale no i hiki ole mai, mamuli o ka hiki ole ke haalele aku i kana mau liana. 0 ka poe e ola nei o kela papa o ka '01, i akoakoa ae, no ka hoomanao ana i ka piha ana ia lakou o na makahiki he iwakalua-kumamalima, o ke kaawale ana, ahilii i keia hui liou ana, oia o Chas. E. King, Samne} Keliinoi, Joha Waiamau, Fred K. Beckley, William K. Rathburn, Solomon Hanohano, W«ī. K. Haae, William M. Keol°' ' Wiel Kauhane, Chas. «on, aow. e. Ectorers Shoe ole mai, me ka n L ika ana, ua hiki SjlOJ , 6 Me ka minamiii .. . _ _ Alanui Pawn.

Na Haumana o ka Papa o ka '91 i Puka o Kamehameha: ,Ka Poe eKu Ana Iluna Mai ka Hema Aku—Thomas N. Haae, Charles Blake, William M. Keolanui, Samuel Kauhane, Fred K. Beckley, William K, Rathburn. Ka Poe e Noho Ana Halo—Solomon Hanohano, John K. Waiamau, William O. Crowell, Charles E. King ame Samuel Keliinoi.

pe unu mui o Hnmuel Knuiinne, ua komo ole oia iloko o na liana lioohauoli ame na hana lioomanao o nn la mamua aku, eia nae, ua lilo no i mea e hauoli ai ka manao, i kona hoea ana mai, a komo like ma ua hana hope i lioolalaia no kela papa. Ka Papa Hoonohonoho Hoomanao Me na hae i kuniia me na huahelu '91 i hoopaaia i na kookoo, e paa ana iloko o ko lakou mau lima pakahi, i akoakoa ao ai ka poe no lakou na inoa maluna ae nei, iloko o na manao ohohia. o leekahi me kekahi, a koe o Samuel Kauhane, ma ka lanai o ka home liou o ka Papa Hawaii, ka Memoiial Hall, ma ka hora 10 o ka Poaono i hala, a pa'i i ko lakou mau Jv.ii, o keia ka hoomaka ana e oni o na hana hoOmanao, alaila hoohala aku lp. i kekahi manawa ma ka hoomaamaa ana i na himeni o kela mau la a lakou e noho aua maloko o Kamehameha, na himeni hoi nana i hookaulana akii i kola kula, he iwakalua-kumamalima makahiki ae nei i hala. O ka lakou kumukula, Mr. Theodore Kichards pu kekahi, ma keia pa'ikii ana, a pela ma ka hoomaamaa himeni ana, a ma ia manawa hoo'kahi no hoi i kohoia ae ai ke komite o ekolu lala, no ka hele ana aku e liui pu me ka Lunakanawai Ashford, a e haawi akn i na hoomaikai ame na mahalo, no na, keehian i laweia ae eia, ma leona manao hoakaka, e pili ana i ka hoopiha ana aku i leekahi 1 «akahaka iwaena o na lala o ka papa' kaliuwaiwai o na waiwai o Mrs. Pauahi Bihopa, a o na Kula Kamehameha hoi, ma o ka waiho ana mai 0 Samuel M. Damon, i kona noho lala ana no kela papa. Na Hoomanao no ka La Mua Mamuli o ke kono a Mr. Theo. Eieliards, ka lakou kumu, i kau ae ai na niea apau malun'a o na kaa otomobile elua, a holo aku la no ka Hokele.lana, no ka ai ana i ko lakou aina awakea, me ka hoohala ana no hoi i kekahi manawa ma ke kamailio ana, e ninau aku ana a e ninau mai ana i ke ano o ko lakou noho ana, a e hoala mai ar»i no hoi i na hana, o kela mau la koli'uli'u 1 kaahopo aku. Mahope o ka ai ana i hoohahiia ai he hapalua hora ma kaupoku o ka Uokele, no ke kilohi ana aku i na hiona o ka aina, a oiai ke kokoke ae la i ka manawa no ka hookuku kinipopo, ua kau hou maluna o na kaa, no ke kahua paani o ke. Kula Kamehameha. • He hookuku kinipopo keia i hoolalaia mawaena o na kumukula o ke kula, me na haumana o keia papa, a oiai he iwa* kalua makahiki kela a oi i pa ole ai ke kinipopo iloko o ka lima o kekahi mau keiki, eia nao ua ku aku no lakou imua 0 ke kaiiua mokomoko, a hoao e pajo me ka poe i oi aku ka opiopio imua o lakou, a i hoomaafßtia mau hoi i ke kinipopo; me kela manao wale no, e hoohala lakou i na la eha.i lioo,kaajvalq ia no na hana hoomanao, ma na ano apau e hoohauoliia ai ,ka manao, a t ua hauoli i'o no.a oi aku mamua o ka mea 1 manaoia. Ma kela hookuku kinipopo- ana, he k'eu aku a ka liu o ka aka, no ka ua momona ke kino,- ua oo no hoi, aka e hoao ana ke«a ame keia e holo elike me ka mama apa» i loaa iaia, a e hahau ana lioi i ke kinipopo, elike me ka ikaika apau e ioaa ana, i ka inea e ku aku ■ana e hahau, a i ka wa e loaa pono aku ai i ka hili ia,,lie mama hoi kau o na kumukula i ke alualu. He eha no komo ana a ka aoao hookahi. ma kela hookuku ana, a ua kaa ke eo i na kumukula me na aipuni lie umi-kumamalima i ka umi-kumamakolu, a ina no he hookahi komo ana aku i koe. ina ua kaa ke eo i ka hui o ka '91; ho hookahi nne mea i ikeia ma kela hookuku ana, o ia ka elia, ka mauluulu ame ka o-pa maoli o na keiki, ,»ie ke ku a ma 'i maoli f a o ka o'i loa 'aku nae o

ko iui lumainu poe mai, i ka haalele no i ka [ioe iko i ka lomilomi i kuaaina, aolie lie liele pu mai, i liiki ai ke lapaauia ae na pilikia ulia o kela ano. Hala aku la hoi ke kinipopo me kana mau hana heioluhi apau, ua hoi e auau a e hoomaha liilii, a ma ia ahiahi ana iho, i akoakoa ae ai lakou, ma ke keena aina o ke Kula Kamehameha o na Keikikane, maluna o kekahi pakaukau i hookaawaleia no lakou, me ka akoakoa |)u ana ae no hoi o na haumana kahiko o ke kula i Jiemo me ko lakou mau ohanay kekalii mau lala o ka papa kahu waiwai, na kumukula no hoi, ame kekahi mau malihini hanohano i konoia. 0 kela ano mau no o ka papa o ka '01, o-ka mikimiki me ka eleu, a no ka lawa no hoi kekahi o na keiki, i hoonaneaia ai kela anaina me na himeni, ka mea nana i hoolealea aku i na mea apau maloko o kela keena nui, me ka lohe hou ia o ka leo ulalaheo o William Manaole Keolanui, 1 lfe keu no la i ke oo ana 0 ke ki'iio,'oMee k'aniamoopuna wale aku no koe, a loli ae kela leo, eia ka ua oi hou ae i kela nani aine ke kani ; ko na makahilii he iwakalpa a oi i kaahope aku nei. , 1 kulike ai me lea papa hoonohonoho 0 na hana o kela ahiahi, ua kaheaia | mai o Samuel Keliinoi, e kamailio ma- ' luna o lea moolelo o ka papa o ka '91, a ma ke ano nui, i hoakaka ae ai oia, i kekahi mau ano o na keiki o kela papa, 1 ko lakou wa e noho ana maloko o ke Kula O/Kamehāmeha; a ma ka p'anina o kana'haioleio, e hoike aīku ana oia i na haumana o na papa e ae, aole wale i wa keia papa ma ka hookūku kinipopo> ka himeni, aka ma na mea e ae no kekahi, elike me na mea o ; .aio loa, i ikeia ma o na keiki la e ola nei, a e noho ana ma kela ame keia wahi o ke Teri-tc-re. JVla ka aoao hoi o Mr. Theodore Richards, ke kumu o kela papa, ua hoakaka ae oia, i ka like ole a na pomaikai ame na pono i loaa i na keiki o iwakalua makahiki a oi i liala aku nei, mamua 6 na keiki o kei'a la, maloko o ke Kula Kamehameha. Ia mau La, wahi ana, a o ka mea oiaio r.o nae ia, he hapa loa ka ike i loaa aku i na haumana e komo mai ana iloko o ke kula, i ka olelo Beriania, o ka olelo Hawaii ke lolieia ana ma ksl waha o nfl keiki i na manawa apau, eia nae, me ia liapa no o ko lakou iie, me ka makaukau i ka olelo Beritaiiia, ua haawi aku oia i kana mau mahalo kiekie ana maluna o ka Eev. W. B. 01eson, ka mea nana i hookomo aku i na anuu paepae, o ka pii ana ae o ke keiki ahiki i kona kaulike ana me na kaulana. O ka anoano Krstiano i lulu, a i kanuia e ka Rev. W. B. 01eson iloko o na keiki, o ka po>haku iho la ia, a kela ame keia e ponō ai e e hiki auanei iaia ke hakoko me ua hoao like ole o keia ola ana, a e lilo ai i kanaka makua, a i kanaka e. hoopuniia ana e ka lako ame ke kuonoono. He haiolelo pokole kiekahi i haawiia mai, e kekahi o na «ala o ka papa kahuo ke kula, oia o Albert F. «Judd, e hooia mai ana i na manao ohohia, ma 0 ka aoao la o na.kahuwawai, no ka.hamama mau o na puka o Kamehameha, 1 na haumana o ka me ka hoomaikai pu ana mai hoi no kela akoakoa ana aku'o na haumana apau o ka papa o ka '91. , . . . .. Ma ke ano laula ua kalele ikaika oia i kana mau ōlelo, maluna o ka hana a kekahi keiki e lawelawe ai, i k/ hoomaka ana e 'hana, aole e haa^ c wale, aka e hoomau, a o ka poe &alele wale ana i iia hania, aōle eA^ e lakou halawai me kekahi ma^ aaw i na pakalaki o ka manawa. O ke kumupoo o ke J ka mea i pane mai m' / kā aoao o ke kula me kekahi a pela hoi mni ia Mr. Go^ e / mai » peresidena o ku Ahah/ō na Haumana i He- ... .-u//;, J

mo, alaila hookuu na hana o kela la mua. Na Hoomanao q ka La Elua Ma ka hora 10 ae o ka la Sabati i akoakoa aku ai kela mau haumana apau o ka '91, ma ke anaina haipule maloko 0 ka halepule o ke kula, a o ka haiolelo 1 haawiia mai e ke Kahunapule Hopwood, ma kela kakahiaka o kekahi ia o na haiolelo, nana i Koopa mai i ka uhane o kela mau liaumana, maluna o kana kumuhana: "Ua mau ke ea o ka aina i ka pono,e a'o mai ana i na kanaka ; opio, o ka pono wale no ka mea nana e hookiekie i ka lahui, a i ka aina; a o ka hewa hoi ka mea hoohaahaa. Mahope o kela anaina pule i kau ai maluna o na kaa otomobile, no ka home nani o Chas. E. King ma Alewa, a maluna o kekahi papaaina i hele a luluu i na meaai ono, i haupa iho ai n'a mea apau, me na manao hoomaikai he nui ia Mr. ame Mrs. King, no ka lokomaikai a lauā i panee mai ai i na haumana o kela papa. Ma ka hora eha o kela ahiahi, i akoakoa hou aku ai lakou apau, ma ke anaina pule ma Kamehameha, me ka lohe ana i kekahi mau olelo a'o kuli'u mai kekahi haole malihini mai Amerika mai, a maiīope aku o kela anaina i hoohalaia ai lie manawa, ma ka makaikai ana i ka paikau hookahakaha o na keiki. Mamuli o ke kono a na kumu o ie kula o na keiki liilii, e liui pu aku me lakou msi ka aina ahiahi, i apoia aku ai ia leo poloai me na manao maikni, a hōohalaia kekahi manawa me na kumu o kela kula, maluna o ke pakaukau i lako me nā meaai e loaa ole ai na manao hoohalahala iloko o kekahi. 0 ka panina o na hana ma Kamehameha, o ia no ka akoakoa ana aku o na keiki apau o kela papa, ma kahi o ka lakou kumulaau i kanu ai, me ke komo pu ana mai no hoi o iia haumana o ke Kula o na Keikikane, ame na Kaikamahine, na kumukula, a me na manao lokahi o ke ohohia, o na mea apau, i meleia ae ai he mau himeni lehulehu, me kekahi mau olelo pokole mai ia Mr. Richard mai, alaila kau ma na kaa otomobile, no ka Memorial Hall, no ke anaina pule o ka Ahahui C. E. Ke Kolu o na La Hoomanao Ma ka Poakahi ae, ua hoohalaia na hora o ke kakahiaka, ma ka makaikai ana i ke kā'ihuaka'i a na ahahui Hawaii o keia kulanakauhale, no ka hoomanao ana i ka La o Kamehameha, a ma *ka hora umi-kumamakahi pon<ji o kela kākahiaka, i kau ai maluna na kaa otomobile nolalo o Kaneohe, ni> ka hooko ana aku i ke kono a Mr. Theodoro Bichards, a no ke kukakuka ana i kekahi mau ninau ano nui, no ka pono o na Kula Kamehameha, o keia nee ana akui j Mahope o ke kilohi ame Va makaikai ana i ka hiona o i noho aku ai na mea apau maliina, o kekahi pakaukau i hoolakoia me meaai Hawaii, maloko o ka pa o kn, hokele o Kaneohe, a oiai ua lulvia e ke kaa i kau a mea o ka inoino o ke alanui o ka i Pali o Nuuanu, fce taupa hoi kau o na keiki. a o ka *iaiJcai iho hoi paha kekahi o ke aina, hui pu me ka maikai o makani, he pahee wale no i na mea ke pa aku i ka waha. X ]0 akoakoa ana ae ma ke kahua , mawaho aku o kā home hoonniha o Mr. Richarda, i noon6o ae ai «ela mau keiki, no na mea e pili ana i | k_e kula, me keia manao paa, he mea pono, e loaā he mau hoonāāuāo kiekie i āna i na keiki maloko q ke kula, ā e j hele kino aku kelā pāpa imua o na kahu waiwāi, a koi aku 6 hoopii ae ia Kamehameha a kau ma kekahi mau anuu kiekie elike me na halekula e ae maloko nei o keia Toritore.. Ma ka hora elima o ke ahiahi, i huli hoi mai ai na kaa otomobiie no ke kulanakauhale nei ,a o ka panina hoi ia o

na hana o kela la, me ka nui no nae o ka waiwai ma kela kukakuka ana. Na Hana o ke Kolu o ka La Ma ka Poalua ae, mamuli o ke kono a ka papa kahuwaiwai o ka waiwai o Mrs. Pauahi Bihopa, ma o na lala la o ka papa ma keia kulanakauhale, i hoea aku ai na keiki o kela papa, no ka bui a kukakuka pu ana maluna o kekahi mau ninau i.pili loa i ka holomua 0 na Kula Kamehameha. Ma kela kukakuka pu ana i hoakaka aku ai na keiki o papa, eiik6 me na mea a lakou i iKe ai, i ka haule hope o Kameliameha ma na liaawina e a'oia ana i na keiki, a ma kahi o na hana ike e a'oia nei i keia manawa, ua rui ko lakōu mahalo; a o ka lakou koi, e hoopiiia ae, a e hapaiia ae na haawina hoonaauao o na Kula Kamehameha a kulike me kek«ahi mau kula e afe o ke Teritore, me ka hoakaka ana o kela ame keia i na kumu kupono no ia koi nna e hanaia pela, ma o na hopena oiaio 1 ikeia ina o na haumana e puka mau nei mai Kamehameha aku. Ua lokahi na hoa o ka papa kahuwaiwui i hoea ae ma kela halawai kukakuka me ka manao o na haumana o kela papa, o ka pilikia nui i ikeia, a e pono ai hoi e hoopauia ae, o ia no ka loaa ole o ka makaukau ame ka ike i ke kamailio i ka olelo Beritania me ka pololel. Ma ke ano nui o n? mea i hooiuaopopoia ma kela kukakuka pu ana, ua hoea mai i ka loaa ana he manawa no na kahuwaiwai e lohe ai i na manao o kela mau keiki, a pela pu hoi ka loaa pu ana aku o ia pono, i kela mau keiki no na mea i noonooia a i manaoia e na kahuwaiwai, a oiai he hapa uuku wale no kela o ka papa, aole he mea i hooholoia, ahiki i ka noho ana mai o ka papa holookoa, a kukakuka lakou, no lee apono mai i na mea i hapaiia aku e kela mau haumana, a apono ole paha. Me kela kukaieuka aua, i hookuu ai kela aha me ka hoopauia ana ae o na pohihihi, mawaena o na hoa o ka papa kahuwaiwai ame na haumana o kela papa, no na manao i noonoo wale ia, e ala mai ana he mau k>u-ee ana, mawaena o kekahi aoao me kekahi, aole nae pela, he maikai a oluolu na kukakuka ana, me na manaolana e oili mai ana kekahi hua maikai, mahope iho o ka lohe pono ia ana o kekahi mau kumu o ka haule hope, a pela hoi e holomua ai ke kula. 'O na inoa, na wahi noho, ame na oihana a na haumana e ola nei o ka papa o ka e ikeia no ia malalo iho nei penei: Frederick K. Becldey, maheleolelo, Honolulu; Charles Blake, hope luna auhau a he loio, Koloa., Kauai; W. C. E. Brown, kikola, Hilo, Hawaii; William O. Oowell, hope makai nui, Waimea, Katjai; Thomas N. Haae, kumūpoo no ke kula o Hookena, Kona, Hawaii; Soloynon Hanohano, lunahooponopono, Nupepa Kuokoa, Honolulu; Samuel KauAane, lunahoomalu, papa o na Lunakiai ,o Hawaii, Waiohinu, Kau; Samuel Keliinoi, mea wili poi, Honolulu; William M. Keolanui, mea lawe aelike, Hilo, Hawaii; Charles E. King, akena inisua, Honolulu; William K .Rathburn, lunanui o ka aina hanai holoholona o Kahuku, Kahuku, Oaliu; John K. Waiamau, mea kahakii, Honolulu.