Ka Nupepa Kuokoa, Volume LIV, Number 24, 16 June 1916 — Na Hana Hoomanao o Ka La Kamehameha Maloko o Keia Kulanakauhale MOE KAOO O NA AHAHUI MA KE KAIHUAKAI Le-i Kohala i ka Nuku na Kanaka i Kau a Mea o ka Nui o na Manao Ohohia [ARTICLE+ILLUSTRATION]

Help Learn more about this Article Text

Na Hana Hoomanao o Ka La Kamehameha Maloko o Keia Kulanakauhale

MOE KAOO O NA AHAHUI MA KE KAIHUAKAI

Le-i Kohala i ka Nuku na Kanaka i Kau a Mea o ka Nui o na Manao Ohohia

lloko «» na manao ohohia o ka lokahi; i ka lewa lani hoi e lioike mai ana i kekuhi hiona, no ka hui pu ana mai o ko k.i lani maii punli, ma kokahi hana ano i-.ui; a i na kihi eha hoi o ka honua, e hookuu mai ana i ka makani me ka hoomaalili nna i ka wela ikiki o ka la, i konio ae ai ko ke kulanakauhale nei, iloko o na hooipanao ana no ka la o ka Kamehameha ī, ma ka Poakahi aku la i iiala, kfc hoomanao oi kelakela o ka n:nii, k:i eleu ame ke ohohia i ikeia, ma ka moolelo o ka La Kamehameha. O na hīona o kela au laihiko, e ola iina o Kamehameha ame ke ano o na, kanaka, ua unuia mai ia a kokoke i ka maka, h£ mea wakaikai, a he mea kilolii, na ka poe bou, a na na malihini, me na mnnao kahaha, o ka makahehi no na mea ?i lakou i ike ole ai iloko o ko kou oln nna. Mai na elemakule, na luahine, ka poe opio, ahiki aku i na kamalii, ua hoikeike mai lakou apau, ma kela Poakahi, i ka lokahi nna o na mea apau, ma kela manao, e kukuni paa ia aku na hoomanao ana o ka La o Kmehameha iloko o l-.eia lahui kanaka; a he mea oiaio, na j ka hana i hoike okoa mai ai i ke ku o j na hana hoomanao, i ke kanaka makua. J kekahi mea e ku ana mamua pona aku o ka hale hookolokolo, a kilohi aku kana nana ana ma Wfcīiltiui Moi, i ka 1-uaka'i e nee mai ana, mo he puali koa la e nee ne ana 1 ke kihua kaua, ua liiki ole l|e kaohiia mai ka haawi ana aku i Da manao mahalo, e hoopiha okoit ai no ,lne na manao eeliia, i kau a mea o ka.nani, ke kilakiia ame ke kapukapu huaka'i. O na kahaka kahiko, i aneane aku Jjo lakou man la, e napoo 1 ka ilikai, na luahine i kahiko iho i ka lauoho hina ma ko lākou mau poo; na kanaka ame na wahine u'i, na opio ildko o kela ame keia ahahui, ua hoike mai lakou apau i na manao aloha kui 'o tao ka Moi Ka-

mehameha I, a o wi'lo ana lioi na hoailona o ko lakou mau ahahui, e haaheo ai kela ame keia kanaka, ame kela aiue keia wahine llawaii no ka mea a ko lakou mau ahahui pakahi i hana aku i no kela la; a me he mea la ke nana aku, ma kahi o ke kii o Kameaameha e ku nei, o ka Moi Kamehameha okoa no ia ,e ku aku ana imua o kona man makaaiuana. a e haawi mai ana hoi i kana mau hoomaikai kiekie ana, 110 ka lakou mau mea i hana aku ai nona. Na Hana Ka'iliuaka'l. Ikfa ka hora ewalu o kela kakaliiaka Poakalii i akoakoa ae'ai na ahahui Hawaii apau malalo o Aala Paka, ma ko lakou mau wahi pakahi i hookaawaleia e na komite o ka l'a, a i. ke kani a*a ae o ka hapalua o ka hora ewalmi hoomaka mai ai ka huaka'i e ka'i, no ke kahua o ka hala hookolokolo, kahi i ku ai o ke kii o Kamehameha. Ma ke poo o ka huaka'i ka ilamuku nui o ka la Robert Waipa Paiker me j kona mau ukali; kā puali makai aku, me'ka Haua Bawaii, malalo o ke alakai ana a Peter Kalani; a iloko o na mele

laiwule; aia nti mea a]>au ke ka'i la me nn manuo liaaheo, no ka lakou mea e Mana ana tia ka la o ko lakou moi. aku o na keiki o ka bana pnhiohe,r i ukali aku ai na keiki a'o 1 koa, ilpko o ko lakou paalole kaki, me 1 na hafnaka ma na a-i, ame ,na oho ma ko llikou mau lima. Mahope pono aku o ka puali o na koiki a'o koa, na elele o na ahahui mai na kuaaina mai o Hawaii, Maui ame Oahu; aLnila o ka Ahahui Kamiehameha aku, me ka Ahahui Kaahumanu iloko o ko lakou mau kahiko piha o ka aha, hui, a ma kela ame keia aoao o ke alanui. e lohoia ana na leo hooho o ka mahalo, me na pa'ipa'ilima mai ka lel'ulehu aku; pehea hoi e nele ole ai ke komohia o na manao mahalo, i Tcau a mea o ka aai o na ahuula ma na poohiwi. "Mahope pono aku o ta Ahahui Kaahumanu, i ukali akh ai ka Ahahui Kalama, me ko lakou kahiko keokeo, me na lipine o ka ahahui, e kapepa ana ma na poohiwi ahiki i ka puhaka, auwe

HIONA EKAHI NA AHAHUI HAWAII, EKU PŌHAI ANA IKE KII O KAMEHAMEHA. HIONA ELUA—KA AHAHUI OIWI ILOKO OKA HUAKA'I. HIONA EKOLU—KA AHAHUI OIWI WAHINE. HIONA EHA—KA AHAHUI KA HALE ONA 'LH ME KE AKUA O KAMEHAMEHA. HIONA ELIMA—KA AHAHUI KAMEHAMEHA E HULI HOI ANA N 0 KA HALE HUI. HIONA EONO—KE KII O KAMEKAMEHA I HOOIIIWAHIWAIA.

he nani okoa no hoi ia a ka naau e kamawae ole ae ai. E ukali aku ana i ka Ahahui Kalama ka Ahahui Oiwi o na kane me na wahine iloko o ko lakou mau aahu like keokeo, e hoike ana i ko lakou mau hoailona ma na umauma. Me na mamalu Kepani liilii, i hoikeīke mai ai ka Ahahui Lunalilo ia lakou iho iloko o ka huaka'i, a o keia ka ahahui nui o na lala i komo ae ma ke ha'ihuaka'i o kela kakahiaka. Mahope aku o ka Ahahui Lunalilo i ukali aku ai ka Ahahui o na Poola, me na palule ulaula, e anapa ana i ka la, i ukaliia aku hoi e ka Ahahui Poola o na Wahine. Mahope aku o kela ahahui, ka bana puhiohe o na keiki o Waialae, malalo 0 ke alakai ana a Kapena Berger, auwe, hewa ua mea he nani, i ke* ano o ka paani ana a kela mau kamalii, me ka piha ohohia maoli no o na mea apau, mamuli paha hoi kekahi o ka īiilii o kela mau keiki, he keu aku nae a ke akamai i ke puhi ana i na mele paakiki. Aole keia o ka panina o ka huaka'i, aka o ka Ahahūi Manawalo *a aku o na vahine Moremona, iloko o ko lakou kahiko keokeo, me na mamalu eleele, he nani mai hoi kau, ke liele la a lulu ka makani, mai ka poe oo ahiki aku i ka poe opiopio. Ka Ahahui Opio aku o na Moremona me ko lakou, paalole keokeo, e hoike mai ana koilakou mau ano i ka piha me na manao lokahi, e hoolilo aku i kela la i mea hoomanao iloko o ka puuwai o na Hawaii. E ukali aku ana mahope o kela ahahui ae la, ka Ah,ahui o na Haumana o Kawaiahao i puka, me ko lakou mau kahiko piha o ka ahahui, a o ka panina hope loa 110 lioi o ka huaka'i, o ia ka poe holo pa-u me ko lakou mau lio e kainepu ana, ka mea i malihini i 'ka poe makaikai, i kipa mai i keia kulana- , kauhale iloko o keia mau la. O kela ke ka'ihuaka'i nui hookahi i ikeia ma ka moolelo o na: hana hoomanao o ka La o Kamehameha, no ka mea, 1 ka hoea ana o ka makamua o ka huaka 'i, ma ke kii o Kamehameha, aia no ka panina hope o - ka huaka 'i, ke oni mai la ihope lpa,'me ka hele a moe kaoo ma ke alanui Moi. Ma kela aoao ame keia aoao o ke Alanui Moi; pela hoi ke kahua o ka pa J lii ame na aoao e hoopuni ana i ke kii 0 Kamehameha, ua hele ia mau wahi a lehau i na kanaka ,i kau a mea o ka loaa o na manao ohohia, e ike i na hana ka'ihuaka'i o kela la. Na Hana ma Kalii o ke Kii Oiai ka huaka'i e nee mai ana ma ke alanui Moi, no kahi i ku ai o- ke kii :> Kamehamelia, o ka manawa ia i oili mai ai o ka Ahahui o na Kaikamahine a na Pukaua, me ko lakou mau kahiko me na kahili loloa, a hoopuni ae la i i ke kii o .Kamehameha, me na lei loloa | iloko o ko lakou mau lima, kekahi o na hiona ku i ka nani me ka eehia, i ike ile ia mamua; a ia manawa hookahi no hoi, i oili mai ai ka Ahahui o ka Hale o na 'Lii, iloko o na kahiko like ole o kela au kahiko, me na laau ihe e paa ana iloko o na lima, a o ke akua hoi o Kamehameha ma ke poo. Ua ka'i mai kela ahahui a ku ma ka aoao mauka o ke kii. EHke me ka nee ana mai o na ahahui like ole a komo iloko o ke kahua i ka hale hookolokolo, pela iho la no ko lakou lawe ana ae i ko lakou mau wahi, e kaapuni ana ma na aoao o ke kii, a ma ke ano nui ke olelo ae, he ku 1 ka miomio ame ka eleu na hoonohonoho ana, me ka houlolohi ole ia e hoopau manawa wale ai, aka, ua holopono na mea apau, a ke naiia aku i kela kahua, hewa i ka maka, ua mea he nui na kanaka. ta Ha'iolelp o ka La • I ka hookuena pono ana o na ahahui ma ko lakou mau wahi i hookaawaleia, >a manawa i ku, mai ai o Rev. A. Akana, a hoakaka mai la ma ke ano nui i ko Kamehameha ola ana, ame kana mau hana kaulana, ka mea nana i 'na'i i ka pono o keia lahui kanaka, ka hana hoi nana i kapa aku iaia, ka "Napoliona o ka Pakipika," alaila hoolauna mai la oia i ka Rev. Kamau, no ka haawi ana mai i kekahi haiolelo e piil ana no ka La o Kamehameha. Ua kamailio mai o Eev. Kamau i kekahi mau mea ano nui iloko o ko Kamehameha ola ana, me ka piha i ke ohohia ia e ka lehulehu, a wahi ana, iloko o ko Kamehameha ola ana, he ekolu mau ipea ano nui loa; o ka mua, o ia no ko Kamehameha oi ana ma ke kaua; ka lua, ko Kamehameha oi ana ma ka maluhia; a o ke kolu, ko Kamehameha oi ana ma ka naauao. Ua hoohalikelike mai oia i ke ola ana o Kamehameha, nje Keoki Wakinekona, ka Peresidena mua loa o Amerika, ma keia mau mahele ekolu; a oiai he au pouli, a naaupo ia o ke ola ana o na kanaka, ua uwiuwiki mai no nae ka olino o ka malamalama mailoko mai o ka pouli. O ka Na 'i Aupuni Kamehameha I, wahi ana, i?ia kona r**)olelo e ana .i ' ka oihana kaua, o kekani o na keehina

hikimua o kona lanakila, o ia no kona hoomakaukau e ana iaia iho me na kanaka, i hiki ke hoouka aku i ke kaua, e lanakila ai, a i mea e loaa ai ka lako iaia me na kanaka ikaika, ua hoolakalaka maoli aku no oia ia lakou, ahiki i ka pipili ana mai o ko iakou nooaoo no Kamehameha. I hoike no ia hana a Kamehameha, ua lako i'o oia me na kanaka ikaika ma kona aoao, ua i na kaua lel'ulehu, a ua kaa mau ka lanakila i kona, aoao, elike me na mea oiaio i ike ia e keia lahui 4 ;ina o ka lilo ana o na mokupuni apaū malalo o ka nolio hoomalū ana a Kamehameha. O kekahi mea aho uui wahi nou a ka mea haiolelo ma ke oia ana o Kamehameha, o kanieahuna hoi o kona lanakila ana, maluna o kona mau enemi, o iw, no Uoplako ana i k;a ai, ame na mea apau e pono ai kona mau kanaka, a ma ia mau hana, i hoike mai ai o Kamehameha i kōna ano 'naauao, ka mea i loaa ole i na alii e ae p ia au kahikp. He ekolu mau kumu ano nui o ke kaua ana ilokp. o kela au naa&pp. 0 ka mua oia no na wahine u'i; i ke kuko iina o ka manao o kekaīii miea i ka wahine u'i e neho,ana ma kekahi wahi, he hookahi wale no kumu e hookpia ai ka iini, o ia no ke kaua ku-e ana aku i ka pe-e e noho ana, ma kahi o kola wahine a'i. O ka lua o na kumu, o ia no ka ai. Ina fce mau meaai maikai ko kekahi wahi, he nohona lako, me ka lawa i na. mea apau e oluolu ai ka nolio ana, j a ua nele hoi ka loaa o ia pono, i kekahi wahi e aku, e ala okoa mai ana he kaua. O ke kolu o na kumu o ke j kaua, o ia no ka hopkelakela i na ma- ! nao e uilani ana ilokp p na alii p ia au I kahileo, e pai ana kekani wahi i ka la- [ kou alii, a e kuamuamu aku ana i■ ke j alii o kekahi wahi okoa aku, a o ka I hppena, e ala pkoa mai ana kekahi ua haliana loa, a o ka mea wale np nana e hpppau ae i kela kaua, e ia np ¥e pio ana o kekahi aoao, a kaa hoi ka lanakila i kekahi aoao. Iloko o ka maluhia, ua hoakaka hou mai ka mea haiolelo, o Kamehameha I ka hikimua, ka mea nana i kūkala ae i. ke kanaWai mamalahoe, e hele ka lua-, hine ; ka elemakule ame ka opio a moe i ke ala.me ka hoopilikia oleia, ua ku hoi ia hana ma ka aoao o Kamehameha, no ka mea, ua hiki iaia ke rula mai Hawaii ahiki aku i N»hau.

Ma k'a naauao, ua lawe mai oia i ka moolelo o ka Kamehameha mea i hana aku ai maluna o na kanaka, na laua i hahau i kona pOo me ka hoe. Ua paa ka manao o na makaainana, e make na | kanaka na laua i hookau aku i kela po- j ino maluna o Kamehameha, a oiai e kakaliia aku anā, o ka wa e hookauia &ku ai ka hoopa 'i maluna o laua, o ka Kameliameha hana naauao loa i lawelawe ai, o ia no kona kihaehae ana i ka lan la-i, e hookaokoa ana i ka aoao akau, o na kihae o ka la-i, o ka aoao ia o ke ola, a ma ka aoao hema hoi, ka aoao o ka make. I ka wa poeleele, oiai kela ame keia ohana maloko o ko lakou mau hale iho, i hele ai o Kamehameha e hoolohelohe mawaho, a o ka poe e hoike ana i ko lakou mau manao, no ka make o kela mau kanaka, e hikiikii ana o meha i hookahi kihae o ka aoao hema 0 ka la-i, a o ka poe hoi e hoike ana aole e pono e make kela mau kanaka, n'o ka mea o Kamehameha no ka i hewa 1 kona hele wale ana aku no i Puna, e hikiikii ana o Kamehameha he hookahi kihae o ka la-i ma ka aoao akau. 0 keia iho la ka Kamehameha mea j i hana ai i ka po, a i kona hoi ana a i helu pono i ka 'nui o na kihae la-i o kela ame keia aoao, ī nakiikiiia ai eia, i loaa ai kana olelo hooholo, e ola kela mau kanaka, a e hookuuia laua, me ke kau ole aku o ka hoopa'i i manaoia e na makaainana. He Aloha Aina Oiaio Ma ke aloha aina oiaio, o Kameha* mēha no ka oi, no ka mea, o ka pono a i na'i ai, aole ia no ka mea hookahi, aka no na mea apau, ka pono hoi a na hanauna hou o keia wa e hauoli nei. Ua hoohalikelike mai oia i na keiki o Kauai, oia ke keiki o Koloa amē Ijp Lihue, e helu ana i na mea i alpha ai laua i kp laua mau aina pakahi, hē aloha ia o ke ano maua, aole pela ko Kameiiameha aloha, he lahalaha, a he makee no ka pono o na makaainana. Xa Paninau o na Hana Ua li|o kela haiolelo a ka Rev. Kamau i mea mahaloia, no ka mea aia iloko o kela haiolelo, na ano maikai he nui i pili aku i ko Kamehameha ola ana, aia iloko ona ka manao paa, e a'o mai ana i ka hanauna o keia au, e lawe mai i na ano o Kamehameha, i kuinu hoohalike e ukali aku ai ma ka lakou mau hana apau. 1 ka pau ana o ka haiolelo o ka la i paani ai ka Bana Hawaii, me ko Waiajee ia Hawaii Ponoi, alaila liookuuia ke anaina, e hele ana kela ame keia, ma ka lakou mau wahi i hoolala ai, e hoohala ma kela la, o ka hapanui nae, o na kanaka, ua momoku nowaho o Kapiolani Paka, no ka makaikai apo i na heihei lio.