Ka Nupepa Kuokoa, Volume LIV, Number 8, 25 Pepeluali 1916 — HOOMANAOIA KA LA HANAU O WAKINEKONA KU I KA NANI KE KAIHUAKAI A NA PUALI KOA Kauluwela na Alanui i kau a Mea o ka Nonanona o na Kanaka [ARTICLE+ILLUSTRATION]

HOOMANAOIA KA LA HANAU O WAKINEKONA

KU I KA NANI KE KAIHUAKAI A NA PUALI KOA

Kauluwela na Alanui i kau a Mea o ka Nonanona o na Kanaka

KEKAHI MAHELE OKA HUAKAI NO KA HANOHANO OKALA O WAKINEKONA. (1) KE KII OkE KENERALA JOHN P. WISSER, KA MEA E NOHO ALAKAI ANA MALUNA ONA PUALIKOA; (2) KA MAHELE OKA PUALIKOA KAUALIO EHA O AMERIKA E KA'I ANA MA KE ALANUI MOI; (3) KA PUALI PUKAA; (4) NA KEIKI O KE KULA O KAMEHAMEHA; (5) KA PUALIKOA ONA PILIPINO.

lloko o n;t ni/ui.'io (iliini/ilii«>liio nw ka manaoio e hoolilo :il<u i u:i h:tnn lionmanao o ka la hanan o K«*ol<i \Vakin»v kn I'orosi<lona īnun lon o Auierika Iluipuin, i ln nno uui nia kn moolelo o Hnwaii nei, i kein makahiki, i koinrt at» ai na pualiUoa aiiH* na iiinknainunn o llonoliilu 11 p; iloko «> nn hnuoli nnn, k« Ih>U> ln a nonnnonn nn knnakn ke iiniin ;ikii mn nn nlniiui, n mn nn wnhi no !M>nu e mnlninnin nnn o :*a hnnn hoikoik(«. l'n woho mun in nn hnnn hoonmnno o k(>in*iiinkn}iiki, nia kn lia|tftliifl o kn hoiii <»hiku o kn po o kn' Ponkahi nel. mn l<p kn 'ihunkn 'i nnn niai o nn lnla p kt> Kninpu Hoolnha, amo koknlii poe loliulolni o np, mnilnlo mni o Anln Pa* kn, a hoea i kn pa 'lii, nio kn hoohehelo «'Uia o l<a lohulohn nin kn Inilnlniln nnn, mo kn |whn ohohin mnoli o na mea apnu. Mn in po, un holo nn nlnnui n pihā I kn poo niakaikni, oini hoi nn kukui uwila i hoonnniia mn nn nlnnui, n ma na lialo oiliana ,0 hoiko mni nnn i ko lakou nnni pilin. kn mon nann i 111110 nku i na mnnno mnhnlo o ka lohulohu. Mnlnlo o Anln Pnkn knhi o koknlii m.'ui hnna hoikoiko, un holo nn knnnka n iion.inoiin, poln no hoi mnloko o ka pn lii .0 paa nna i kahi hooknhi, nhiki wnlo i 11,1 liora kuli'u oko nuinoo. Na Hana Ka'ihuaka'i Oiai. un hooliui pu in ko kn'ihunka'i o na kon, n.i knn oloinohilo i lioohiwahiwnin, nn knn lio 110 hoi i hoohiwnhiwai.a, amo nn moiwnhino 0 na mokupuni, ma ko Un'ihuaka'i nna i ka mnnawn hookahi, un lilo ia i kumu nui nnno « liono nini i kn lohulehu, e ikemaka 1 keln maholo o na hana hoomnnap, noInila, mnmua ao 0 ka hoon nnn 1 ka mana.ika, no kn hunkn'i e ka'i nku oi f ua holo 11 a wnhi 0 liiki ni ke iko aku i ka A'iaka'i, n piha i na knnakn, 0 na lahui liko ole, mnilnlo mai 0 Aala Paka, ahiki aku iwaho 0 Unmaki Kuon; ua niako| 0110 110 nno kn hele flnn ao c ike i kfiu r» moa 0 kn nnni mnoli no, me ka nui pu 110 hoi kekahi 0 ka liuakn'i. l'a hanlole nku'kn huakn'i ialalo o Ania Pal<a, ma ka hapalua 0 ka bora oiwa 0 ke kakahiaka, elike me ka pnpa kuhiluihi, me k»? n!alfai ann a na aiiikon mn ko poo o kn hunkni, me ka ukall nna nku o nn puolikon liko 010, i hiki :»ku kn nui ma kahi 0 ka ehiku kaukani, lie holuna nui i ikp mua ole ia m.i na ka'ihuaka'i nku nei 0 na koa i haln. Aole walo i hoomnhunhunia a« ka nni 0 nn kon, mn 0 nn kon Amerika la, akft mamuli pu kokahi 0 ka nui o na pualikoa kini lahui, ho ku i ka nani anie ka liohie ke kulana ke nann nku i oa koa, " kn 'i ann nm ke nlanni, oiai hoi ka }ehulebu, e hanwi nku ana i na mahalo ana, me na pa'ipii'ilima. Na Kaa i Hoohiwahiwaia I ka hnla ana nku 0 na pualikoa na> wnho 0 Kamaki Kuoa, mamua pono mai 0 ke Kula MeKinley, kahi a ke Kli* aira ame na aliikoa kiekie e nana mni :nn i ko kulana 0 kela ame keia '010 i hoi ka lehnleliu 0 ka poe maliikai, mai ka lakou inau wahi e ku «na ma na aoao o ke alanui Moi, aka e ka* kall nua mc na mauao nauki, 0 ka ik« aku i ka oili inai o na kaa i hoohmw* 'iiwnia, me na nani like ole a ka maka mahalo ai. Ho hnpalua hora nae ia kakali nna :iku, ia wa i oili mai ai na kaa otamo- ' •10, ua hele 110 hoi a ku i kn nani na 1 (.ohiwahiwa ana, ua hoohiwahiwjua keleahi ī.iau kaa me na lau nahele «ili-

uli, me na pua no hoi, a o kekahi mau Uaa, me na lipine ame na lole, o na wailiooluu like ole, he nani like wale no a {>nu loa, me ka like ole o keleahi nmi nai kekahi ae. Mahope aku o na kaa otomobilo i hoohiwahiwaia, i ukali aku ai na uioiv.ahiue o na me ko lakou mau lio e kainepu ana, i ukaliia aku e ko lakou mau hoa hololio, he ku 1 ka biehie ko lakou mau kulana apau, fūa uae, he ekolu no mau mokupuni i hooina mai i ko lakou mau moiwahine i keia makahiki, o ia ka Mokupuni o Hawaii, Maui ame Oahu, aole hoi elike me na makahiki aku nei i hala, ka pau l\ke o na mokupuni i ka hoouna mai l l:o l:\kou mau moiwahine. * - | la hala ana aku hoi o na moiwahivj 0 na mokupuni me ko lakou mau ukaii. 1 oili mai ai na kaa lio nunui, i hoohjwahiwaia, auwe! he nani okoa aku 110 hōi ia, a ka maka e ole ae a o ka panina hope loa, he poe kamalii i komo i na lole ano e, me na pookii hoakaaka, e hu okoa ai no ka aka ke, nana aku. He mau hora okoa kela o ke ku ana 0 ka lehulehu e makaikai i ka cuflkai, 1 kau a mea o ka nui maoli no, me kd •'akepono nae, oiai he hookahi no īnanawa o ka makahiki, e ike ai i na hana o keia ano; a ua komo like ileko o ka manao o na malihini makaikai, me na kamaai'na pu, ka mahalo no na mea a lakou i ike ai. Na Helhei Au Ia pau ana hoi o ka makaikai ana i na hana ka'ihuaka'i, i kau aku ai ka manao o ka lehulehu e ike i nr t heihei au, ma na hora o ka auwina la, oiai o na heihei ia e ikeia ai, ka mamu o na keiki Hawaii, me na moho Mai Kapa* lakiko mai. Ma ka hora ekahi o ka auwina la i niemoku aku ai na mea apau no na uwano i hookaawaleia ai no ka po« wakaikai, a oiai nae ua lohi loa ka iaweia av.a ae o na noho no ka uwapo, ua hala he nianawa ma le.e kakali ana mawaho o ka pa, mamua o ka aeia Una e komo iloko, pela hoi ka lohi o ha iioomaka ana o na heihei. Ua hele a kn hora elua a oi o kela auwina la, akahi uo a hoomaka na heihej. au; o ka heihei mua loa o ka malamaia ana ae, o ia rio ka heihei o 440 i ; a, he heihei keia i kaulana ai ka mo,ho o Kapalakiko, oia o Ludy Langer, eia nae, ua ke eo o kela'heihei ia Dul<e Kahanamoku, iloko o ka' manawa holo loa o 5 minuke 35 me 3-5 selcnna; 0 Lahger aku ka helu' felua, a o Mai ion Pērry o ka Healani 'Ka' helu ekolu. He heihei au aku o keiki opiopio no ka pahu o 50 i-a; ua kaa ke eo o kela heihei ia Ah Kim o ka Healani. Hii manāwa loihi: qkoa i kakaliia ai, aliiki i ka hoomaka ana o kela poe keiki' e au, i kau a mea o ko lakou piha loa me ke pihoihoi. He heihei au aku o si)' i-a no na kaikāmahine opio, 0 heihei i hke ia aku ai e ike, nawdi ana la ke eo, na kfe kaikamahine paha o Kapalakiko, a na koonei mau kaikamahine paha.. He heihei keia i hookahahaia aku ai ka : manao o na mea apau, no ka mea, oiai e nanaia aku aha na Frnces C'owella ana' paha o Kapalakiko ke eo, a i ole ha Lueile Legvos nnii' paha, na ka moho o Hawaii nei, ua aha'i aku la nae 6 Bērnie.ia -Lane i ka lanakila, a kaa ka helu elUa ia Miss C!owellfl. He heihei aku o 220 i<a, ua aha'i o Oeo. H. Keaweamahi i ke eo o kela heihei, a o Frank Kruger aku o ka hui Healani ka helu elua. No ka heihei o 50 i-a, ua kaa ke eo ia C. Lane, iloko o ka manawa o 25 me 2-5 sekona. Heihei au'o 100 1-a, ua kaa ia Mias Oowells ke e'o, a ia L. Legros aku ka helu elua. O-ka.'heihei ano nui o ka la, no ka 'pahu o 880 i-a, 0.-kekahi ia o na heihei -ano'i nui ia, no ka mea o ka pahu ia a ka moho o Kapalakiko i kaulana ai, H ua aha'i no nae oia i ke eo, a haule hoi o Duke Kahanamoku, he eo nae i ,lilo ole iaia, ina no ko Kahdnamoku, liōola'i ole a hookuu aku i kona hoa e •au niamua. • Iloko o na puni ehiku o Langer walo no o Kapalakiko mamua me ka hahani mau'aku o Duke Kahanamoku mahone ona, aka i ka ewalu o na puni, i oni mai ai o Kahanamoku mamua, a hoen e i ke kao, ia wa i kahi ai ka pu panapana, a no ka manao paha o Kahanamoku, malaila iho la no pau ka au ana, ua hoolana iho la oia i kahi hookahi, aka hooman hou aku la no o Langer i kana au ana, ia alualu h(ni ( ana aku'i» Kal.anamoku, ua hiki ole e loaa, oela iho la i aha'i ai ke keiki o Knpalakiko 1 ka lanakila ma kela heihei. * He ipau heihej au lehuleliu mahope mai, "eia nae aole o Kahanamoku i komo ma kekahi o ia mau heihei, nolaila aole. i maopopo loa ka poe mauia, me k€ kaa no nae o ie eo n)a kekahi man heihei .i ko Hawaii-nei, a i ko KapalaI kiko moho no hoi kekahi. | Ma ka heihei paku'iku'i, ua aha'i ka Hui Nala i ke eo, a i ka Healani : ka' helu elua. Ka Hookuku Kinipopo Oiai na kaukani o ka poe makaikai e nana ana i na heihei, he mau kaukani okoa no i koe i komo ole iloko o na uwapo, 'aka ua hoopiha ae lakou ialoko o ka paka kinipopo Athletie, no ke ake ana e ike i ka hookuku maWaena o ka , hui 01ympic ame ka hui o na koa-Paele. j O keia ka manawa mua loa i hala- j

wai Hke ai kela mau hui a elua mahma o ke kaliua mokoinoko; a oiai ua paani leak'a wale ia no koonei mau hui kinipopo e na keiki o ka Olynip?o, i na keīki Paele nae keia, ua lilo ko lakou akamai ame ka makaukau nia kela haoa i mea ole loa." O kela kekahi o na paani maikai a hahana no hoi i uleleia, a o ka.hopena nae 1 ikeia, o ia no ka alia'i ana ae o ka hui o na koa Paele i ka lanakila me na aipuni ekolu, i ka neo ma k'a aoao 0 ka hui 01ymplc. Akahi 'no hui kinipopo nana i haawi aku i ka hui o Kapalakiko i na hua kaka, i kau a mea o ka piha akaniai maoli no o na koa Paele, o ka oi loa aku, o ia ko lakou makaukau ma ka hahau ana i ka popo, ke hele la a lilo ka nou popo helu ekahi o ka Olyiupic 1 mea ole loa, me ke komo okoa ana mai o kekahi noupopo hou ae e kokua iaia, mai ka nui loa ana aku o na puni a na Paele. E paani hou ana keia mau hui ma ks» auwina la o ka la apopo, a oiai ua mihi kekahi, po.e. i ko lakou ike ole ,ana i ka paani p ka auwina la Poalua nei, aole ana e nele ka hele o ka paka kinipopo ma ka auwina la o ka la apopo a piha i ka poe makaikai. Ke Ka'i Kukui a na Kepanl | He keu no hoi o ke ka'ihuaka'i aku I 0 ke ao kā nui ame ka nani pu o na hoohiwahiwa ana, eia ka o ke ka'i ku--1 ui aku kekahi nani a o na Kepani ma ka po ana iho; me ka liele no hoi o na alanui a nonanona i na kanaka, e mohameha ai ka hapanui o na kauhale ma ia po. Ma ka hapalua o ka hora ehiku o ke ahiahi i hoomaka mai ai ka liuaka 'i e nee mai Aala Paka mai, ma ke alaini Beritania, ahiki i ke 3lanui Nuuani*, ilio i kai ahiki i ke alanui Moi, alaila ka'i aku no ke Kuea Pa'lii, knhi a n.i [ kanaka e kakali mai ana e "me l *n nee aku o ka nani. Ua hanaia na hoohiwahiwa a ku i ka

nnjii, me ka loheia o na leo huro o na I kanaka ,elil<e me l<n hooliilii o ka manao ke nana aku i Ue kanlo ne o ltela nme l<eia kaa. Ma I<e ano nui lte blelo ae, ua hnnwi pau mnoli 110 na Kepani i Uo lakou m:inao anie Ua nianawa, ma ka hoolilo nna i ka lakou mahele o na hana lioomanao i niea e umeia aku ai na manao mahalo a ka lehulelui, n e lioolilo pu hoi i na hoomanao ana i ka la o Wakinekona i mea ano nui ma īlawaii uei.