Ka Nupepa Kuokoa, Volume LIII, Number 20, 14 May 1915 — NUI NA AMERIKA I PIHOLO ILOKO O KE KAI [ARTICLE]

Help Learn more about this Article Text

NUI NA AMERIKA I PIHOLO ILOKO O KE KAI

O ka nuhou hoolele hauli .huokahi nana i hoopioloke ae i ke ao holookoa, ;l i bo Ilawaii nei poe lioi, o ia no ka hoopiholo ia ana mai nei o ka niokuahi Pelokane Lusitania iloko o ka moana, e na topido a ka mokuluu Kelemauia, ma ka auwina la o fta Poalima aku nei i liala, a ni&ke he heluna nui o kona mau ohua. O kekahi keia o na karaima pepelukanaka ino loa a na Kelemauia i hana mai nei 'tha ke ki ana mai i kekahi 0 na mokuahi nui o iie.lekane e kau ana o kekahi heluna kanaka nui elua kaukani a oi, o lia lahui like ole, ke hui ia na ohua auie na kauaka lawelawe oluna o ka ni.oku, me ka hoike ole ia aku ia lakou e ki ia aku ana 1 ke topido ka īiioku, a aolē no hoi i haawi' ia aku i manawa no na kanaka e kau ai maluna o na waapa i hoopakele ia ai Ia hoi ko lakou mau ola. Ile elua kaukani aine kanaono-kuma-mahiku mau ola maluna o ka mokuaiii Lusitania ml ka manawa i ki ia aku ai ia i ke topido, 1251 o ia huina he mau ohua, o ke koena iho he mau kanaka lawelawe iloluna o ka inoku. O na ohua he kaukani a pi maluua oua ua

mahelehele ia na lahuikanaka like ole elike mo ia malalo no*.: Maloko o ka run\i kapena ekahi, ho 179 mau kanaka Pelekaue, 106 Anierika, 3 mau kanaka Helene, 1 kanaka Suedena, 1 kauaka Mekiko ame 1 naka Swi'ss; • Maloko o ka rumi kapeoa elua, 521 Pelekaue, (55 mau kanaka Ameii3 Kukini, 1 kanaka' Belqgiuma, 1 kanaka Denema4a, 5 mau kanaka Palani, 1 kanaka It»lia. i Maloko o ka rumi kapena. ēkolu, lio 24 mau kanaka Pelek'aaie, 39 taau kanaka Ailiki .13, niau kanaka Sekotia, 50 mau kanaka Eukini, 17 inau Amerika, 18 Peresia, 3 Helene, 1 kanaka FinelanB, 4 Norewāi a hookahi kanaka Mekik^. He ewalu niau aupuui i komo ole i ke kaua i hoopoino ia ko lakou mau kanaka inamuli o keia ki ia ana o.ka mokualii me ke topi»lo e na Kelemanla, oia o Amerika, Helene, Sneilenaj Mekiko, Suitalana, Holani, Italia ame Pcresia, e nele ole ai ke koi poho mal o ia mau aupuni like ole no lakou keih jnau kanaka i lioopoiuo ia mai la e Kelemania.

o ka poe koikoi a waiwai loa i mt ko pu.me ka moku oia ka Onaniiliona I A. G. Vanilerbilt, Charlos Frohmaß, h. Hubhard me kana wahine. Mai ke awa mai o Nu loka ma Amerika ka Lusitania o ka holo ann mai ina i«a Poaono aku nei o kela. pule aku hoi mai aūo no Enelani, he ukfenh kekahi maluna ona i hiki aku ka walwaiio ma kahi o ka $750,000 i liwuiao walo ia he mau laka kaua a ua .Jioopaa ia ka īnoku malalo o ka hui inu sua. e ke aupuui he $3,000,000. Ma ka lono mea hou i hoike ia jrnai DubaJine ae i ka Exchange Telegraph ua koho wale ia aia ina kahi o K« kaukani mau ola i make. TJa,Hoolala Mua ia , ..Māmuli o ka hoopuka ia aua āe 6 kekahi mau hoolaha e na luna aupunl Kelemania iloko o kekahi mau pule* ekolu a eha palia i hala, a h»i pu nie na leka i hoouna ia ae e keiiahl poe mai Kelemania ae a i e hoakaka tina o na kanaka aupuni \tke ole apau i komo ole i ke kaua e pono lakou e mai na moku Peleaku apau, aole e kau maluna o

ia mau nioku, i loaa ai ka hoomaopopo ana i na luna aupuni ma Amerika b«> hana keia i hoolala mua ia no kekahl mau pnle i hala e hoopoino i ka Lusltania. M&muli o ka lehulehu loa o na kanaka Amerika i hoopoino ia he puupun. ikaika loa keia ia Amerika e-hiki ole' ai ke nanamaka wale aku; o ke kan»ka Amenka mua loā- i make maluna o ka mokuahi Pelekane Palaba oia o Leon Thrasher, he enekinia Amerika no na lua maina; o ka lua o na hana lioopoino a Kelemania ia Amerika oia ka hooliaule ia ana iho o kekahi man poka pa-hu maluna o ka mokuahi Ameiika r'\»shing mai kekahi mokuea Kelemania iho, o ke kolu oia ke ki la ana o ka mokuahi Amerika GulfHght mawaho ae o na mokupuni liilii o Sioilv a make ekolu mau kanaka Ame- j rika, a o ka ha iho la keia, o keia' nae ka oi aku o na ola o na kanaka Ameiika i make. Ma ka lono kelekalapa e hoakaka ana no keia poino ana mai la o kela mokuahi, -he elua mau topido i ki' ia. nku i ka moku a weluU'elu liilii ola!o ae o ka moku; o lea hapanui o na phu* e ai ana i kela inanawa maloko o ka rumiaina, a maniua ka o ko lakou ku ana ae ilnna niai ko lakou mau noho ae, ua kiola aku Jakou a waiho ana iluna o ka papahele mamuli o ke pa-hu liou ana ae o ka lua o na topitlo mamua iki iho o ka rumt enekini. O na aliimokii e ku ana inaluna o* ka hale maluna loa, o lakou ka i ike mai i ka mokūlun a ike pu niai la i ka puopuai o ke kai i ka wa i hookini ia mai ai o ke topido, a oiai ua hiki ole ka Lusitania ke hoohuli ae e alo ae ai la i ku ole mai me ia ikaika no 0 kona liolo, ua ku mai la ia ma ka* noao a hotfmaka iho la kona emi ana 1 ka hohonu. ' Weluwelu Olailo o ka Moku Mamuli o ka ikaika loa o ke pa-hu a.na ae a na topido elua o ke ku ana mai ua weluwelu olalo ae o ka niok'i, a oiai he mau runii ko kela moku i hana ia ai e hiki ole ai ke komo ke kal, •ua lilo nae ia i mau mea waiwai o*e, ua hooinaka koke ka piha ana v o ka mokw i ke kai a emi iho la i ka hohonu iloko o ka iwakalua minuke wale no! He eli'ma haneri mau ohua o ka nimi kapena ekahi i hookuu ia iho maluna o ua waapa he nmi, a maniuli o ka hiki\vawe loa o ka emi ana iho o ka moku i ka hohonu ua hiki ole ke hoohana ia na kewe e hikiwawe ai k.i hookuukuu ana ilio i iiii waapa mahu Na kekahi mau mea la-im i ijiō,uo ae 1 kekalii poe, e apakau wale ae'ana no hoi kekahi poe i lia' mea hbopakelr ola, he liilii loa na mea lana e 'hiki ai e'hoopakele ae i na kanaka e lana ana ilol>o o ke kai, a oiai he huinuī ke kai elike mc ka hau, ua hoomaecrt) ia kekahi poe a make mamua o ka loaa ana mai i na moku hoopakele ola.

O ke kapena ame ka malainamokn īiii kanaka hope loa i liaalele aku i ka moku a lele iloko o ke kai no ka hoopakele ana i ko laua mau ola, ua hoo mau laua i ka au ana ahiki i ka loaa ana mai i na moku i hoouna ia mai ka aina mai. TTa kokoke loa keia wahi, 0 ka mokuahi Lusitania i poino ai i ka aina, mawaho mai no. o na kapi» kai o lrelani, a ua kokpke loa aku no hoi i ke kulanakauhale o Queenstown, ma īrelanrl. O ka poino i loaa i ka mokuahi Lualtania ua oi aku ia mamua o ka poino 1 loaa 5 na mokuuKi e ae. O ka poe i make ai maluna o ka mokuahi Titan?r he manawa f.kea loa ko lakou e hoo makaukau ai, he hora okoa ko lakou e noonoo ai mahope o ka hookui ana o k e Titanie me ka hau mawaena o ka make ame ke ola o kekahi poe o lakor ua koho maoli no e makē mamua o k& hookaawale ia ana inai ka lakou mau mea aioha mai; he liilii loa ka lakou mea i ike ma ka manawa i hookui ai lea mokn me ka hau, a ua lawa loa no hoi ka manawa <v hookliukuu ia iho ai na waapa no ka hoopakele ana U. poe me kaMoaa ole o na ulia ma kn manawa e hookuukuu ia ana o na waapa; aole pela me na ohua maluna o Ka Lusitania, ua wawahi ia mai na aoao o ka Luaiiania e na topi(!o a nahalw», halana pu ia oloko o na rumi e ke kai kauliilii na mamala laau a hao m•* kela ame wahi o ka moku mahope 0 ke pa-hu ana ae o ke topi«lo, a hoopiha pu ia oloko o ka moku e 'na en hohono o ka pauda e hoopoino ia ai ke ola, a he lehulehu wale o na kanaka maloko o ke kino o ka moku i oili ole ae ko lakou mau poo maluna o ka oneki a holoai'a pu aku la i ka hohonu, a o ka poe i oili ae ua liookuapupiile ia lakou mamuli o ka piha i ka maka 'u ame ka maopopo o ko lakou hopena. , Elike m» ka mea hiki e hoomaopopo ia, o ka poe elima Yianeri ka nui'i kau ai maluna o na waapa he umi, ame ka i halihali ia aku ai iuka 0 ka aina maluna o na waapa mahu ame ka mokukolu, o lakou wale no ka poe i manao ia ua hoopakele ia; h© 729 ka nui, aole no nae keia o ka huina maopopo loa, no ka mea, mailuna aku o kekahi mau waapa ua hookan ia aku kekahi poe uuna o ka mokukolo .ame na waapa mahu. O ka poe 1 lele ai iloko o ke kai ua manao ia ua

pau loa lakou i ka make inanmli o ka naenae a i ole ua" omo pu »a * ka mimilo o ka nioku i ka wa i fibo!o ai ka moku i ka hohonu. lla kaa loa, mai ka Lnsitauia maloko loa kahi i manao ia ua palekan», no ka he ivfrakalua mile wale m» kona mamao mai ke awakumoku in;i\ o Cork, mawaho iki mai o ka Lae Kinsale, ma ke kapakai o lreland mn kona manawa i ki ia aku ai i ke topi<lo. E hoakaka ana ka lono kelekalapn, no kekahi kumn i maopopo ftle he la hookahi konā haule ' hope mai koun papa kuhikuhi manawa mai. Mai Nu īoka mai kona holo ana, haalele nku ia ia awfc ma ka Poaono o kela pule loa aku nei Mei 1, a oiai,'he mokuahi holo ia a he elima wale 110 ana ma.i la e holo mai ai a ku i Queenstown, a e ku mai ana ia ilaila ma ka Poalimn, eia nae, aole ia i ku mai ahiki i ka Poaono ae a loaa no hoi ka pilikia. Ua mauao wale ia ua loaa mua al\ipaha ia moku ka lono ma ke kelekalapa e hoike aku ana e makaala mai no na mokuluu, he mea nae ia i koho wale ia aku, o kekaht i uloloh' ai, pela' ke koho wale ia, ua holo malie mai ia me ka hoololohi i kona manawn e ku mai me konp. maa mainiu aku, nie ke-ano e pulapu i na .mokuluu.

I ka- wa i pahola ae'ai ka poino ana oka mokuahi Lusitania,'he mau kau I kani' o na kane ame na wahine e uwe ana i lioopuni aku i ,ke keena liana r> ka hui o ka laina inokuahi Crunaril, e noi ana no ka. hoakaka ia aku *ia lakot' 0 ka poe i make, he hiohioua walohia ka i ike ole ia ma Ladana mainua aku ni'ai ka manawa mai' i holoaia ai na inokuahi Titanic me ka Empress o Tre land i ka moana, aohe nae he mau nu*< 1 hoike ia mai ia lakou e ka hui. Aohe Maka,'u no ka Poino Maliope iho o ka pahola nna ne o ka nuhou e pili ana i ka poino ana o ka mokuahi' Lusitauia, ua holo aku In no nae ka mokuahi Transylvania no Nu Toka me 879 mau ohua maluna ona. Iloko o i*a makahiki lie knnahikn-. kuniamalima o ka lioouna ana o ka luii laina mokuahi Ounar<l i mau m-» ku maluna o ka Moana Akelanika, ao'e wahi ola hookahi i poino ahiki iho Ta i ka make ana o ka mokuahi L\i«itnnln. Mahope o ka holo ana me ka aio I mau ana o ka Lusitania i na moieukaua Kelemauia ma ka moana iloko o lea pule mua o ka hoomaka ana o ke kaua, ua hookahaha mai ia i ka noonoo (o ke ao holookoa ma o kona kau ana ae i ka hae Amerika maluna'o kona man kia mahope iki'mal, ma ka manawa i hoike ia alm'ai iaia ka. poipp 0 kona alahele i nā mokuluu, ua ku-o ia 5a lianā ana a ke kapena o ka Lu sitairiā e; Amerika, a o ka hoopau loa no ltoi :ia o ia moku i ke kau tiou ai<n 1 ka hap Ameiika jnaluna ona.

O We Sa Ata Conan Poylc ka nioa \ wanaua mua loa no k«?ia poino o kh Lusitania maniua iki iho o ka polm ana ae o kejuikala kaua n>a a o ia wanana ana ua hoopuka ia inaloko o kekahi mau lnW<e moolelo Ame rika, a ke paa nei kana wnnana nia--loko o ia inau huke, «, ma koia manawa i make iho la o ka mokhalii liUsitania \ia hooko ia kela wanana .a i,a kanaka naauao. O ke poomanao o kana mnnao i kakau ai "Ka Pilikia" a ua kukulu otr i.kona manao maluna o keia kaua ma« waena o Enelani me kona aumokukaua 'iui a ikaika, me kekahi mau mana e ae i emi iho ka ikaika o kona mau aumokukaun. Ua hiki ioa ia Knel.'ini lcc lioopuni i ke aiimokukaua a e paniku i na awakumoku o kekahi mau mana 3 ae wahi ana, elike.me kana i liana ai ia Kelemania, eia nae, ua loaa i na aupuni liilii iho ht> kākini a oi akti mau moluiluu o ke ano bou loa. .Ua hoolana ia ka Lusitania i ka 1906, oia ka mokualii kalepa mua loa i hoao ia me na enekini turbine a ike ia ka holopono; he elua keia man moku i ano like loa ka hana ia ana, o ka \fauretania ka mua o ka haua ia aiia a he mkahiki mahope n\a.i. w i; hiuomaka ia ai ka Lusit'ania e hana, eia nae, he mau kapuai oi ijci aku kona i ko ka Maure,tania, he 32,500 tona ko laun kaumaha pakahi(/a iie ellia mau huila nana e hoonee, a uh like ka ikaika o kona mau enekini me ka ikaika huki 0 70,000 lio. "He nui ka lanahu e pau i keia moko 1 ka la, ua olelo ia aia iha kahi o ka hookahi kaukani tona lanahw a oi e pau i ka Ja, a ina no._ke kokua ole ia e ke aupuni o Pelekane o keia hui. aneane e hiki ole i ka hui Cuuanler ke inalama i keia mau moku no ka uui loa o ka lilo. Ua hana ia keia mau moku me ka paa loa malalo o ka makeinake o kh aha hookolokolo moana, a ua h'ana ia no hoi laiia ma ke an'o e hiki ai kc hoololi ia ae i mau moku hiki ke kupal'e aku.i ka wa e hoopoiuo ia mai al ka oihana kalepa, a uiai ka wa mai 1 hōomaka ai o ke kaua ua hoolilo r.i laua i mau īhoku aloalo ohua-mawaena © na aina puniole elua. O na manawa holo lda i ilte ia waena o na moku Ambrose ame ka Lizzard he elima la am« ehiku hora ame iwakalua-kumamakolu minuke, he man moku no no ka laina mokuahi Ounanl i ka 1894, ua haule ia manawa i Ka Lnsitania no ka >mea, o ka manaw.i holo o ka mai Pelekane afcn

a Nu loka he eliiua la ame kanalim.'i kuinamaha minuke ma # kana kelepa mua loa i hoao ia ai. Mahope mai, i ka wa i holopono ai kona mau enekinl ua hooi hou ia aku kona-holo, a i Ua 1908 i hala he eha la ame umi kumamalima hora |>ouoi kona manawa maamau o liolo ai. I ka wa i knkala ia ne ai ke kaua mat\aeiia o Enelani aipe Kelemania, i ka moana ka Lusitaiurt 'tti \halt&wrf,' IV '•! mamuli o kekahi lono kelekalapa nwea ole i hoike ia aku Uta inailuiia nkn 0 na mokukaua Pelekane aku aia u» mokukaua Kelemania inahope o konn meheu kahi i huli hele aku ai no k.i hoopoino anā iain, ua hoololi ia i kona alahele. Ua lioopouliuli la koiia maii kukui apau maloko o na i'unii a ninlura o kona oneki, a mc ia pouliuli in ! lioloholo aku ai no ka akau nie ka alo pu i ka makani iknika mamua mai onn ame ka ino e pn mai ana mh ke kukulu koinohaua nkau mni, nhiki i kpnn komo ana aku i ke awa o TTalifax iloko o konn kuupau i kona holo he iwakalua kumamnwalu mile i ka hora. Aole i lohe iki nn ohiia o ka l>usitania ua knkala ia ae ke' kaun mawaenn o Pelel.ane nme Kelemania ahiki i ko lnkou hoea ana aku i līalifax n palekana ka Lusit.nnia malnlo o na n o keln liolo ana aku a ka Lu.sit.anin uo llnlifax e ahai ann ia i kona ola i oJir e hoopoino in mai e na mokukana Keleinania e huli liele ann mn kn monna uona. He olua inau inoku e ae i hoopiliolo io. e na. mokuluu Kelemania mawnho mai o nn knpnkai o lrelnn<l ma ia la hookahi. lle mau mokunhi lawe ukana like ia mau moku i poino pu " lft i no ka hui hookahi, o kahi nne i laki |ai ua pau loa nn knnaka oluna o in 1 mau moku ika hoopakele ia. ka inoa o keia mnu moku i lilo mni ln i I moepuu no ka Lusitania oia ke r'eni tnrion nona na tona he 1701, n o kn lua o na moku oia ke Can<li»late noua ! ua tona he Aohe i hoike in nlui i na kanaka o kela mau mokn e hoopoino ia aku nna laua n he ike a»a i ke ku i ke t opi<lo, a me he inea la ua loaa he mnnawa akea loa i na knnaka o ia mau moku e hookuukuu :ii i ko lnkou mau wanpa. i ]iau loa ai lakou i ka pakele. I <> ke kolu ilio ln keia ona mokuahi | īninui e holo nna maluna o ka AkMaI nika i lioopiliolo ia mai ka wa mai o ka hoomaka ana o ke kaua;; nia ka la I o Okatohn okn Oeeanie ka moku 1 Iki ia mai e ka moknkaua Kelemania a piliolo i ka moana; ma kn la 27 niai o ka niokua'ii Kelomnnia , Kaiser Wilhelm firosse hoi ka i ki ia ! aku a hoopiholo ia e ka mokukaua PeI leknne, a o kn Lusit.ania mai In hot ! keia i lioopiholo in mai la o ka Mokuluuluu Kelemania; uo ka nioku Kaiser Wilhelm nae ea, ua hoololi ia ia i moI'ukaun a ua hoopiholo i:i ia mamuli o ke ku aiia aku i kn pokn a ka mo)c«- | kaua Pelekane oiai e kaua like ana «. piliolo i ka opu o ka moaiin. O ka ekoln iho In kein o na inokualū nunui o ka lainn mokuahi ('nnnr<ler i poiuo mtt ka make pu o keknhi man ola lehulehu. Ka mna, hooku'i.ka Tit.nnie me ka hau a holoai'a i ka hohoim a mnke pu me ia moku 1.103 mau oli» mniloko ao o 2'JOO niau ola maluiin ona. O ka o lrelniii| hoi,' hookui ia ia e ka mokuahi lawe lnnahu Norewai ke Wt,orst,a<V ma ka la 28 o Mei •> kela makahiki nei, mnloko o k » Muliwai Bt. ljn\frrenee a holoai'a ia i ka. hohonu me 1024 mau ola, a pakele mai ma kn npua 542 niau yiln. No ka hui mokualii ('anfi<linn Takipika nne ia moku.