Ka Nupepa Kuokoa, Volume LII, Number 37, 11 September 1914 — AOHE ALOHA O KUHIO IA OUKOU. [ARTICLE]

AOHE ALOHA O KUHIO IA OUKOU.

In oukou e na Ilaku Makaainana o Oahu noi:—E kula mai oukou ia'u no keia kaili ana i kahi nianawa o ka ou kou mau moho kuloko 110 ka hoolohe nna mai i ko'u mau manao, oiai, aole au he moho liolo haloka ina keia kau ma keia kalana. Tna paha hoi au i ae aku i na koi lehulehu a ko Oahu nei poe ia'u, ina paha ua lilo io no au 1 moho na oukou, a, he hookahi la hoi ke ka i hele ana e makilo baloka. He kuinu okoa 110 ko'u o keia hoea ana mai noi imua o oukou, he wahi kumn nno «ui no. Penei: l r a ike oukou a kamaina ma na mauao hoolaha nupei>a niai ka M. H. 1900 ahiki i ka M. 11. 1912. līe lunamakaainana au i ka 19<'o, a i ka 1907 me 1909, he senatoa; 1911. kakauolelo no ke Komite Waiwai o ke senate, a i ka 1913, kakauolelo no kekahi mau komite ano nui o ke senate. Na'u i hookumu, i haku ponoi, hoo ikaika a puka malaelae kekahi mau kanawai lehulehu e pili ana i ka pono o ka lehulehu ma Hawaii nei. Mai a» pono kaulike o na mea apau me ka wiwoole, a nie ka hoopilimeaai ole. Ua ike oukou i ko'u paio hahāna ana nio ka Mea Hanohano, W. O. Smith, kekahi o na kanaka kaulana loa o ko kakou aina hanau nei, maluna o na ninau kanawai ma ka papahele o ka aha senate mn ke kau o 1909, ke Kula N'ui o Hawaii (College of Hawaii), a kekahi poe e olelo nei na lakou. Va like no keia me ke kanaka mahiai "o ka mahi kana a 00. na ha'i e ai r " Na'u i luhi, no hai k» haheo.

Ua ike oukou a kamaaina i lia'u mau hana i hooikaika ai no ko kakou mau ohana e noho mai Ia i Kalaupapa me Kalawao, kela aina o ka ehaeha. Ua lohe oukou i ko'u leo e hoonaueue mau ana i na paia o lolani Hale i ko'u mau la e noho kauwa ana na oukou i ka ahaolelo. Hele ka namu me he wai knhe la, aohe mea nana e paa mai. 1 ka la o ko Oahu uei pilikia. owau mai Maui Mai, ko oukou puuhonna a punkalahala hoi iloko o ka ahaolelo ia mau kau» Hele oukou e ninau ia Meia F«?rn oinepine ko maua mau manawa i kukakuka ai no ko oukou j>ono e Oahu nei. Aole loa oia e hoole ana i ka pane mai ia oukou me ka oiaio, no ka mea. he kanaka oia me ka puuwai aloha oiaio, elike me a'u. Ma kela ahaelele Repnbalika o ka mahina o Aperila, 1912. no ke kolio ana i mau elele e holo ai i Kikako, no wae moho Pere:*idena, owau ka alihikaua nui ma ka aoao o ka poe ku-e aku ia Kiaaina Prear me kona pohai. Mamuli o ka'u mau paio ikaika ana, >.ia kau ka weli i kekahi elele o ka pohai o Frear me kona man hoa, a haalel<? i kona noho, oiai no nae ua }>oe I» e niauao ana e kipaku ia'u mailoko ae o ia ahaelele. "l'a kupaa au me ko'u | mau hoa (>aahana hoomanawanui, ka Hon. W. C. Aehi, Mr. Kugene Aiu nie kekahi poe e ae. O makou mai Maui mai. he S wale no ma ka aoao e ku-e ana ia Frear me kona pohai He 72 makou a pau lo« no Kuhio. t ? a ike oukou i ka'u mau mea apau i hana ai ma in ahaelele. Maho|v iho o kela ahaelele, ua oi pakela loa ka hooikaika ana o ko Maui poe ona miliona ma ke ku-« ana ia*«, ua lu ia ke daia. me lie wai la ke kakahe ma na wahi apau. Kele no hoi ka waha o kahi poe o makou i ka !iUha o ka momona bīpi me ka puaa, <t

olel-'ha ka hīona i k* a *** " 1 Ka;i|'-3kalus f kaknliaa <> kun 1 ko 'u fc<?<tmao|>opo ana { i# kalana i&»o ka p-ohai o ka po* wa?wal. eo ka. ia lako?i o ka haraniii o aa 0; s aha wae moho h n f 0 knlana oihana <A.ana ma Maai i ka mahma o 1912. tsa hooholo an e bo?o moho lunah'oomala no ka papa o Maai ka |>aa haloka [>^.-r.okarata. I ka wa i ikeia ai o ko '-i ikaika. me ko'u mats hoa moho no ka i'apa. oa. mai r> Kuhio e ka p<x* no » k=.;-o ai iaīa i k» mahina o A{>erila. holo koke i Maui e kokea i ka paa haloka oka poe xraiwai. Ma kana mau hai*>le!o ma Lahalna, Wailuka me Hana. ua 0 Knhio ma ka ana ia'u. a na hooikaika loa o:\ no k» lanakila o ehia'mau hinanui ma" hiko me ko'u hoa paio. O Kivini hoi. kona hoa kaahele, e hailuku man ana no hoi oia ia *u raa ke aoo piliklno. a ur, hoolaha oia maloko 0 >;a nupepa "Ka Hoku o Hawaii" i kekahi n;a« manao ekaeka hapala wale :ts'u. Aohe nae a noonoo iho, aole oia he Anela mai ka lan» mai. O k*>ia rr.au ino a pau 1 oehiia mai ia 'u imua no la o Kuhlo. Aole loa o Kuhio i noonoo iho i kahi kanaka kokua ona i kona hora o pilikia. Ole loa hoi o Kivini o makou liko no hoi ia o ka hooikaika ana no Kuhio a hoino mai la no ia'u. Nolaila, i ko Kuhio hoino ana mai : a*u. i ke kanaka Hawaii i hooikaika 1 ko kakou pono i na kau ahaolelo i hala ae nei, e manao ae nei oukou, he mea pono ia'u e noho hamau a e hookuu aku iaia e hapala mau mai ia'n! E manao anei oukou, e kuu mau hoa oiwi, he mea maikai kana i hana mai ai ia'u? A* ina oia e ku--e ia'u i *e kanaka i hooikaika nona, a no ka lahui hoi o maua, aole anei oia e kue ana no ia oukou ma kana mau hana? Ae, e. ku-e ana no!

Ua ku-e oia ia kakou ma kana mau. hana ma Wakinekona. Ua kaahele iho nei o Kuhio a helu papa aku ia oukou i na miliona «lala ana i hooikaika ai. He oiaio no. Pokeokeo ka hua o ka oalahu ma ka |>epa. Eia nae ua apakep ka pomaikai. Ua hawawa ua o Kuhio i ka'u ike. Penei ka hawawa: Imna no o kona mau maka ka Bila Haa wina o ua mau minona nei o na papu kaua ana e liki hole nei, a hemaheina iho la oia, ina ka hookomo ole ana i mau wahi lalani hoololi kanawai e keakea ana i ka hoohanaia o na lahui e, (oia hoi ka poe kupa Amerika ole) ma na hana aupuni fe»lerala. Oia na hana Amerika i hanaia iho nei. i"ft na papu, na har.a eli awa. ine na hale ipukukui. Ua ike oukou ia mea. He poe Kepani koho baloka ole kekahi i lawelawe hana. a i ai i ke «lala a ka Amerika a Kuhio e kamailio nei. Xo keaha oia i hana ole iho ai i wahi j)aku i kana\vai elike me ka makou e hana mau nei i ka ahaolelo ma Hawai nei, e hookapu ana i ka hoohanaia o na lahui kolio baloka ole ma na hana Teritore a ka* lana hoi. Na 'u ke kanawai e ku nei Hawaii nei e pili ana i keia ninau. Heaha ka Kuhio i hana ai no na limahana kupa makaainan%T Ua pono no anei keia" hoohemahema ana ona i ko oukou kuleana lawelawe lianat Aole oia wale: O keia mau miliona ilala no na papu kaua a pela. wale aku, jiole ia i ulu ae mamuli? o kona noonio maoli. No. Aole loa. Ua hoouluia mai keia inau kumuhana e ka oihana kaua o Amerika. Pela i loaa mai ai na kakoo a ia Oihana Kaua, a loaa no hoi ke ilala.

Ke olelo nei o Kuhio nana na hale ij'iikukui: E, oiaio ole no. Ua hoouln ia mai keia hana e a r u nie ko'u mau hoa o ka ahahui hooholomua o Wailuku. (WaiHiku Improvement x\.ssok'ation) i ka M. H. 1904. M&hope iho o ka ili ana o kekahi moku kalepa inawaho ae o Paia, o "S?partanV ka inoa. Mamuli o ka poino ana o kela moku, ua koho ko makou ahahui he komite o 7 lala no ka noonoo ana i na mea e pili ana i ke kukulu ana i hale ipukukui ma na wahi apau e palekana ai ka holo ana o na moku ma līawaii nei. O Mr. R. W. Piller, e noho mai la ma Ililo i keia wa, ka lunahoomalu. Mahope iho 0 ka noii ana o kela komite, ua waiho ia mai he hoiko e hoakak.a ana i na wahi a pau o Hawaii nei i kupono e kukuluia i hale ipukukui. Apono ko makou ahahui i kela hoike. Ua hoounaia he kope o kela hoike i ka papa o na hale kukui ma Wakinekona (Liglithouse Boanl). hookahi kope i ka hui o ka poe Kapena moku ma llonolulu nei, a he hookahi kope ia Kuhio n». O ka hua i loaa mai mamuli o keia hana a makou o Maui. ua hoounaia o <*apt. Nihlaok i MauL, a ua kaahele oia ma na wahi apau a makou i hoike ai nia kela hoike a ko makou komite. Mamuli o kana hoike kakoo, ua waiho ia ae iloko o ka ahaolelo lahui ke noi tlala, a ke ikemaka nei kakou apau i ka pomaikai o ka makou mea i hooulu aū laia e olelo mau nei i kona aloha 1 ka lahui, poina iho la oia i ka pono o ua "Lahui" nei 'ana i aloha ai, ike ole iho la i ka make o ua lahui nei 110, mamuli o na kanawai anā i hooikaika ai iloko o ka ahaolelo lahui ma Wakiuekona. Malia paha, ke hoomanao nex oukou 1 na haioielo a Eliwai e pili ana i kona. hooikaika ana e loaa ke o na hana kuapo aina aupuni a Kiaania awaawa Keoki Kaaka, e holo moho clele nei i keia wa ma ka aoao Hotomua- j Ua hoopii o Kliwai iloko o na aha hoo- i kolokolo ahiki i ka Aha Kiekie o Amerika Huipuia, a ua haule kana hoopii ] mamuli o ka olelo hooholo i hoopukala mamuli o ke kanawai e olelo ana: 1 * Aole e aeia kekahi hoopii hoohalahala i ka Aha Kiekie o Amerika Huipuia ke hki ole aku ka waiwaiio o ka mea hoopii iloko o ke kuinn hoopii i ka |5,000. 0 keia ka manao a Keoki Kaaka i hoouhi mai ai, a hanaia he kanawai e Kuhio. Mamnli o keia kanawal ino, ua hiki ole i ke kanaka ilihuiie ke hoopii hoohalahala i na hana ino a hoopilikia wale a ka poe alunu mana. No*u iho. aole au e hoino wale aku i ka poo waiwai no ko lakou hooikaika ana no ko lakou pono iho. Aka, e ahewa ana au 1 ka Klele Kuhio no kona nanakeo ana i ka i>ooo o ka poe ilihune. T keia la ua «lu ae kekahi mao popillkia ma Maui mamuli o na kanawui axsa i hana ai. «a hiki ole i ka ilihune ke hoopii hoohalahala i ka Aha Kiekie. Oleloia mai aia ma Hawai: kekahi maa wahi i hoopilikiain. ma kahi o kela mau auwai 1 eliia ai. Eia hoo no kekahi kanawai ino: 1 ka makahiki I9og hooholoia he kanawai e haawi ana ī ke kuleana i na hui kopolena (eorporation) e eli i na auwai a hoomoe alahao f«ha maluna o ua aina kuleana me ke keakea ole ia, a, aia a pau ka hana aiaila, noonoo ka uku no ka }h>iqo o ia mau aina kuleana. O Maui kekahi wahi i hoopoinoia *• keia kanawai ino. Pehea o Kuhio I noonoo ole iho aī i ka poao o na oiwi

no lakou na aina i loaa k.a pv--...> wai » na maHiko i mak«sakt» nuī ai e bio ia lakou ? Aole i btewa ko n.i mihiko makeiaake ana c lilo no lakou .oiai. e imi aaa ao lakoa i pono no lakoa. a .ULi anhaa ka lakoa e ukn ®aa *na » k<? aupuni. a p-onaaikai iik t - kakou ap3«. Aka. no Kuhio. ua hew* «->ia i kona h»>ao ole ao* e komo iho kekah; ma>: hoo]oli paku'i knpono e hiki ai k»? na hana hoopoieo aina mawna o ka hooholoia an» o ua 4ala no ka |>v iuo o ka aīoa.

Aole oia w>lo: Kt> o!p!o uei oia, "ks, aoh? hana i koe sna WaMuekona.** t*a. kapaianaha no. Aia i keia wa, he hila kanawai ma ka lima o kekahi komue 0 ka hale o na !un3maka»inana raa Wa kiuekona e j>sli aa:i i ka hoihoi ana mai 1 kela poo ma'i leper* o Amehka. ho a oi a houluuln ma Aole i make keia bi?a. Ke raiv ia i *»<■ komite a he hiki wrale no k? hapaiia mai i na wa apau a ke komite e manao ai e hana peh. Ina e hapaiia mai ana i keia mau ia. pehea ana kakon? Po hea o Kuhio e haaa ai? E>a oia i nti uei, nawai e hana ma o? Ke makomake loaa la ko Amerika |M>e e hoiheuia mai ko lakou poe lepera i Hawaii nei. Aole oia wale: I ka wa o ka ITul Kaauwila o Honolulu nei i noi ai i ka ahaolelo o Hawaii nel e hooholo i bi!a kanawai hoopomaikai ia hui. i ka hoea ana o kela bila ' Wakinekona, ua kokua o Kuhio me ka hakalia ole. I ka wa hoi i hoea aku ai o ka Ri!a Kanawai hui hana uwila a W. O. Crowell o Waimea, Kauai, ho keiki Hawaii. aohe kokua o Kuhio. Ke moe lolii la ua hila la papa. Me he mea la e moe loa an.i no. Aloha oiaio paha i:t la o Kuhio, i kona lahui. i kekahi keiki oiwi o kona aina hanau. Kupaianaha! O keia mau mea apau a'u e hoike nei, :ta makemake au e hookuku i ka mana mau mea i hana ai. i hiki ia oukou kr ike, Owai la o maua ka oi o ke aloha ia kakou ma na hana? Oiai. ke 01010 nei au, ua hewa loa oia i kona hele ana ae i Maui e ku-e ai ia'u, i kuu haule' loha oiaio. N'o ka mea, i kuu hau'e Tiia. ua poino na kanaka Hawaii ma Maui, a ua poino pu ke kalana mamuli o na hookele uhauha a na luna aupuni a Kuhio i kakoo ai. Kia hou 110: ua pinopine ko'u olelo ana mahope mai o ke koho baloka o 1912, aole loa au e koho hou ana ia Kul hio. l'a Rolo kino mai au mai Maui mai a hui ine I'ilihale. Koi aku au ia Pilihale, o'a ke holo. Paakiki o Kuhio. oia no. N'olaila, i ka wa i holo ai o

"has. A. Riee. ua hawi ph i ko'u kokua ana no kona waeia, 110 kp ku-e ana aku ia Kuhio, ka nioa a'u i hilinai ole ai. l?si lohe mai au, ua haioUlo 0 Kuhio, e mihi ana 110 kona kue an-i ia f u. He inihi make ia i ko'u manao N"o ka inea. a hiki mai i keia la, aole loa oia i hele kino mai imua o'u a mih* mai elike me ka hana a ke kanaka mai kai. Ua kamailio mua au i keia manao o'u i na lnna hooikaika o Kuhio i na *.va apau. Ninau ia R. P. Waipa, Manuel Antone, John Kalaukoa anie kekahi poe e ae. Ua kamaaina au ia Chas. Riet? i ko makou inau kau iloko o ka ahaolelo. He keiki hooikaika no kona mokupuui, a he kokua no i na mokupuni c ae ma ke kakoo ana i na haawina «lala e ola ai o na mokupuni. He makaala hana. Aole e like me ka mea e oleloia nei i ka haalele wale i ka hana. Eia no keia apiki o Kunio: Ma ke kau kuikawa o 1909, oiai makou e palo ana maluna o ka ninau pili i ka hooponopono hou i na kanawai aina o Rawaii nei iloko o ke senate. Mamiili o ka'u noi ana, ua aeia o Kuhio c holke 1 kona manao maluna o ka Bila Kanawai a Frear i haku ai. Olelo mai oia: '' E na keonimana. Ke olelo aku nei au ia oukou. Owau ka mea nana i haku (author) o keia bila. O keia kekahi hila maikai loa. E hooholo oukou." U a hooholo lokahi makou. Maloko o ua kanawai la, aole i komo na hoololi a maua nie senatoa Mc('arthy i hooikaika ai: oia ka pauku e pili ana i ka poo i noho loihi maluna o kekahi aina aupuni no na makahiki he 10 a oi aku, a pela pu hoi nie ka mahele e pili ana i ka palapala noi a 2o poe a oi aku. Aka, i ka hiki ana o keia bila i Wakinekona. ua hiki pu aku me Eliwai. Na Eliwai i paio imua o ke komite ahiki i ke aponoia ana o kela mau pauku hoo loli a maua o MeCarthy i hooikaika al maanei. No kefrtia ke kr.mu o Kuhlo \ noonoo ole ai i keia? Eia no. Aole i makemakeia e kokua i kela poe e no ho ana maluna o kela mau apana ainu o l'uowaina a Kapiolani Estate e hoolimalima ana i na Pukiki me kanaka. Ua hoao oia c loaa he $20.n00 inai ka ahnolelo inai no ka hoolimalima o kela mau aina. Aka, ua paaia kela inau «lala. a i ka pau ana o kona manawa hoolimalima, ua weheia o Puowaina no ka hookuonoono, a i keia wa ke noho oluohi mai la kolaila poe ma ke ano kuokoa, a pau ka hookupu aua ia Ku hio ma. He poe ohana ko ? u inalai:a. Pehea ia la?

hoonianao nei no anei oukou i kela mau la o na poola e holo hele ana | makai ae nei o na uwapo, aohe hana. | Pau ka hana i na Rusia a |>ela wale aku? 1 Wakinekona o Kuhio. I ka ! manawa i loaa aku ai o ka lono i ka ; ahaolelo lahui e pili ana i ka pilikia o na kanaka ma Hawaii nei, ninauia aku o Kuhio e kona mau hoa ahaolelo: "Ka, pehea o Hawaii i keia wa, aole anei he pilikia malailal" Eia kana pane: "Aole pilikia Iwaena o na kanaka. Aka, m&waena o na mahiko nui ka pilikia i na limahaa. Aole lawa." Ea, e hoomanao oukt>u, o ka wa ia i holo aku ai he haole no ke kaahele ana i Europa e imi ai 1 poe limahana no Hawaii nei. He make keia no oukou i hanaia ai. Pehea ua pouo iho la no ia hana laf I keia kau holo haloka aku nei, kakoo o Kuhio i ke kahua hana R*pubalika no ka hooikaika ana i pono koho haloka no na wahine. Eia ka apiki, aole loa he wahi bila kanawai iki a Kuhio i hookomo ai i ka ahaolelo lahui no ka pono o na wahine. Pehea ia e na wahine e uku nei i na auhau wai wai paa? Aka, no oukoa no ke kuleaaa koho He lunaikehala ko kela ame keia mea. Xo*u iho, aole loa au e koho ana iaia, no na komu a'u i hoike ae nei. Ke koi nei au ia oukou, ina i manao oukou e koho i Elele Repubaiika. alaila, e koho oukou ia Chaa. A. Rice. Mai hookae oukou iaia mamoli o ka ninau ili. He hana hewa loa i». K hoomanao oukou, i ka wa pilikia o ka ha waii, na ka haole me na lahui e t e ko ln»a i na wa apau. Mai hoolohe i ka Kivini e a*o mau nei, e nana i ka ili. Kela kekahi o aa hana ino loa a kekahi kahunapule Anela o ka honua'" e a*o lalaa ai. Poina paha o Kivini i na kokua a ka ohana Laiki iaia ana i hele aku ai e noi e hoonaauao i ua ke-

ikī ana' M* kekahi rcsati kokua e ae. Nc*« iho. haaoli lo* »». *.» -k»» ia o« koa e haea a»a i ka or.s •;! hsnx xr<iM ka manao kauli\e. Aole ma ka hoojnlim«'**i- Mat nan* rn a ke ano 0 ke kanaka. ®a ka hioh;o&a mawaho. Aka. e eana »a kona k Una makaukau. No Kuhio. ua ola i ka'u j-aona aea. l*a oi a-•; o » ha». A. Kiee. n-.a ka makaukau -e ka makaala hana. Klua laua Kei--NiHkJ», <? ha j,oko cet. K ha*wj no ke ku?a ea moho Kepuhalika. ke aloha. Ks eukoa kauw* o na la i haia. W. J . OKI HO. eHonolulu. Sept. *. VJU. (Kuelo)