Ka Nupepa Kuokoa, Volume XLIII, Number 33, 14 August 1908 — KA MOMI O KA HIKINA A I OLE Ka Hihio Moeuhane Kupaianaha. [ARTICLE]
KA MOMI O KA HIKINA A I OLE Ka Hihio Moeuhane Kupaianaha.
OLELO HOAKAKA. < > ka moolelo e hoolaunaia aku nei imua o ko ke Kuokoa poe lu, he moolelo ia no kekahi kaikamahine Pelekane i kaa aku , k;i lima o na enemi o kona makuakane, ka mea a ko Kina i ,iku ai ka Momi o ka Hikina, iloko o ia au pouliuli t noho ana •ui ilnko o na hana hoomanamana o ke au kahiko. ■ ' ka moolelo o kona kaa ana aku iloko o ka malama arna a na ; nj e ikeia aku ana no ia ma ka hapa hope o keia moolelo, ma- .> kona loaa ana aku i kekahi keiki opio ua huna keleia iloko !nin. malalo hoi o kekahi kakela kahiko, ka mea a ua opio la i ■;ai no ka manawa loihi, a nana i hoohiaa e moe ole ai kona 1 ka wihe ana i ka moolelo, e hoomaka ana kakou mai ka hoo- , aiia aku o keia keiki opio e hookolo ma ka moali o kana mau kupaianaha, me ka lana no o ka manao e hahai pu ana ka k". nie ia ma kana huakai imi i na mea oiaio o moeuhane. MOKUNA I. - ' 1 krkahi la kalae o ke kupulau, e ikeia aku ana kekahi moku ma- . ku ana ma na kapakai o Kina, ma kahi kokoke i ke kulanā.l,- o Kanahai, oiai hoi kona mau kanaka e akoakoa ana maluna o ■m . noki, e hooponopono afla kekahi poe i na kaula likini, e holoi , . ! ahi poe i na keleawe, a ma ka i okoa ana ae, ua paa maoli na , k.i apau i ka lakou mau hana pakahi iho. Aia lioi maluna o ka oneki e ku ana kekahi mau kanaka elua me ' .mia mau aahu piha e hoike mai ana i ko laua mau kulana pakahi . ka laua mau oihana. O ke kanaka opiopio o laua nona na makaI- i)c iwakalua-kumamalima e aahu ana oia i kekahi aahu o ke aliit i ke aloalii o Pelekane, oiai hoi kona kokoolua iho, he kanaka aoo > aahu ana i ka lole o ke Kuhina Pelekane. < » ka inoa o keia kanaka opio, o Paulo Aelena ia, ke keiki hookahi v k ii<> a kekahi o na kaukau alii o Pelekane i make ma Kanatona, i\; ia iloko o iwakalua makahiki mamua ae o ka manawa o keia mo- <■ hoike ia aku nei. Me kona makuakane o Aelena a hiki i kona make ana, a ua hoo- : i,i mai ka hana a kona makuakane maluna ona ma ke ano he komi--na n<> ke aupuni o Pelekane ma Kina, a he oiaio, ua hooikaika maoli a e loaa iaia ka makaukau ma ka olelo Pake i hiki ai ke holopono ' ana mau hana me ia aupuni, a he kohu Pake io oia ke hoolohe aku, .e wale no kona helehelena, nialaila e hiki ai ke ikeia aku aole oia i ■. kupa no Kina. () ke kanaka aoo o laua o ke kuhina Pelekane ia e noho ana ma Kma. a e u noke ana laua i ke kamailio ia laua e ku la maluna o ka neki o ka moku. () ka inoa o keia kanaka aoo o Kuhina Sumaka, a o kana o ka i ,::a aku i kona kokoolua opio oia no.keia: 4, Ke manao nei au, he wa maikai loa.keia nou e huli hoi aku ai no Enelani, no ka nana ana i ka w aiwai o kou makuakane, a o kekahi no hoi, ua maopopo loa ia'u, ke n-.ai la ka hanohano ame ka mahaloia nou ke hoea aku oe ilaila !aw e ae i ko« kulana maoli i ili mai maluna ou mai ke koko mai o : mau kupuna. ' : 1 ' ' "'l'a hoolialaia e oe he niau makahiki lehulehu i'keia aina o ka - : .'tia ame ka waiwai, a aole anei hoi he mea pono nou ka huli hoi ,vm aku i kou aina hanau, kahi o kou ohana e kakali mai la o kou lioea ■" Aole i hiki mai i ko'u wa e huli hoi aku ai i ka aina hanau, no !,.; nua aia ke kau nui ana aku a ko*u mau maka e kiei aku ma ka lok \ai N'akina ame Takao, kahi o kekahi mau kakela kahiko a'u o : 1-»!k wale niai na kahuna Pake mai," wahi a Aelena me ke kapa ; :;,i aku i kona kokoolua he haku. ' \'o ka piha o keia mau kakela i ke kaulana ke kumu o kuu-hoo- > ana i kuu nianao e hele nma au ilaila .e makaikai ai mamua ae kn l l huli 'noi ana aku i ka aina o kuu mau kupuna." > ka huakai makaikai au e manao nei e hele aku e ike i keia^ • • kakela, he huakai ia i piha 1 na inea ame na popilikia. Ina paha - . kahi kokoke ae nei he hookahi mile ka mamao e aho paha ia aole < a ia oe na pilikia, aka o ko manao ana e hele aku ma kahi he mau j ' < n mile ka mamao, ke kanalua loa nei au no kou huli hoi hou mai ! i ; -aliai nei. Ua lohe no nae paha oe no Haku | "Ae. ua ike au i na mea apau e pili ana iaia." j "!•'. like 110 hoi me kau e manao nei e hele makaikai, pela no oia : i ;A : ki !oa ai ; kona manao, a o kona hopena, ua pepehiia oia e naj ' make a hoounaia mai kona kino i hele a haehae liiliiia i ke Ku- ( I'eU-kane e noho ana maanei." " i 'a ike au ia iiopena i kau aku maluna ona, ka hoaloha o kuu ' 'akane. a owau pu kekahi i hele ma kona huakai hoolewa, me ko'u i k.ilu- ana i ko'u mau waimaka nona, a oia kekahi o na mea nanaj ; . . Ai n\ai i na kokua i ka wa o ka make ana o ko'u makuakane i "Me ka maopopo no ka ia oe o ka pilikia o ka hoaano ana aku e ' iwaena o ke.ia lahui pouli, ke manao nei hoi oe e( mawiai aku i J ia no na mea kupaianaha wale no au o ka lohe ana mai na ka-| ! i ?'ake mai." | lle mau mea oiaio wale no ia au e kamaiho mai nei ia'u, aka t ■" "i.mao nae oe, he okoa loā ke ano o na kanaka o Kina nei i kaj v.a i iiepehiia ai o Hakn Bakona, mai keia manawa aku ,oiai ke noh3j '■■":ka!'i nei o Kina me Pelekane iloko o ka maluhia, a ua kau aku ka v.v!i nmluna o na kupa o Kina ina e ala mai ana kekahi hana hoopili- j niai a lakou mai maluna o na kanaka Pelekane. 'lna paha e hiki ana ia oe ke noi aku i palapala kaahele no'u i ke aupuni n\a Kanahai, alaila aole o'u hopohopo ana no keia huakai a'u' ako nei e hele i ka makaikai. B hoomanao pu no hoi oe,-ua hiki '"■i 'a'u ke kamailio i ka olelo Pake me he mea la o ka'u olelo makuaI'.ne ia a ua kohu Pake no hoi ko'u ano ke nana mai." "A pehea kou maka, aohe he lilio e like me ko ka Pake, a pelaj 'ii nie kou lauoho he mau mea no ia e loaa ai ka hoohuoiia mai, he, 'kanaka oe no kekalu laliui okoa aku, me ka nana oleia mai o kou akai ka lakou olelo," wahi a kona kokoolua o ka pane ana aku. "Xo kuu lauoho, tia liiki loa ia'u ke kii i lauoho ku'i, a pena ae no h.oi i ko'u helehelena a like me ko ka Pake, na hiki loa ia'u ke hana i na mea e nalowale ai ko'u ano maoli, he hookahi wale no mea i koe pau ai ko'u maka'ii, oia no kela leka a palapala ae e hele ma na wahi npau, ua manao anei oe e hiki ana e loaa mai kela palapala ina oe e «•M aku ana i ke aupuni?" "Aok he'hopolioiio ana no ka loaa mai o ka palapala at e hele e k.i.i'iielo, no ]ca mea ua liana aku au i kekahi mau hana no ka pono o kiaaina, a ina no an e noi aku ana i' palapala nou, aole no kela e 1' 'le n\ai ana, aka o ka'u nae e nonoi hou aku nei ia oe, e hoopau : • inanao ana e liele ma keia huakai au e paakiki loa nei. "Aole, aole e kitu- haku," i pane aku ai o Aelena me ka minoaka kona papalina. Ua paa kuu manao e hele aku au e huli i ka mea i i'ihihi a'u i li'a ai i ke aCf ame ka po. Ua lohe wale no au, aia ma kahua o ke kakeia o Pukina i loaa ai ia Wonoki, ka wai o ke ola, e » ke me ia i ikeia ma ka moolelo o ke au "kaliiko, a tia loaa no hoi ia u
na hihio moeuhane, e pili ana no keia wai, ua inu a kena ka makewai o kamahele. ' llaila i loaa ai ia'u kekahi opuu pua. nona ke ala a'u e hoohalike ae ai. aohe he pua o ia ano iwaena o na pua aala apau o Kina nei, a 0 ka mea e ako ana i ua pua la. nona auanei ka hauoli iloko o kona mau la oke ola ana. E loaa mau ana keia mau hihio moeuhane ia u i na po apau, a i kekahi manawa e hoolale okoaia mai ana no au e hele e ike kumaka i ka wai o ke ola, a e ako ho\ i ua pua la nona ke ala e moani mau ana i ke ao ame ka po." "He kuko no paha nou ke kumu loaa o kena ano moeuhane ia oe,'' wahi a kona kokoolua ma ke ano pahenehene. i wahi e hoopau ae ai ua kanaka opio la i ka uhu ana e hele ma kana huakai imi mea pohihihi. "Aole no lioi o'u kuko la, eia nae ua lilo keia mau moeuhane i mau mea hoohiaa mai i ko'u po. a hiki i kuu liooholo ana i kuu manao e hele aku ana au e imi i ka loa ame ka laula o ka aina a hiki i kuu ike maka ana i ua mau mea kupaianaha la." Ma keia wahi i kahamaha ia mai ai ka laua kamailio ana, mamuli o ke kani ana mai o ka ulili a kekahi o na kanaka kiai o ka moku hoike mai ana, ei ae kekahi waapa ke holo mai la no Jca moku mai ka "aina mai, a o ko laua nei iioi aku la no ia nohope o ka moku. He oiaio o ka waapa i holo mai la mai ka aina mai, no kekahi ia ona luna aupuni i holo mai e makaikai ialuna oka moku. He mau hora i hoohalaia e' lakou maluna o ua moku la, a i ko lakou hoi ana aku nouka o ka aina, ua hoouna aku la o Haku Sumaka he leka na ke Kiaaina e kauoha aku ana e mai he palapala kaahele no Paulo Adena. He mau hora ia kakali ana a laua o ka lioea mai o ka leka i makemakeia. ua hoea mai la lie elele mai ke Kiaaina mai me kekahi palapala i kakauia ma ka olelo Pake. Ma ka helehelena o ka elele e hoike okoa mai ana ia he palapala ano nui kana o ka lawe ana mai, a he mea hoi e pono ole ai ke ike waleia mai e ka lehulehu. 0 ke ano o na mea i kakauia maloko, e hoike ana ia, o ka mea e paa ana i keia palapala, he kahunapule ia.e pono e loaa mai na kokua ana mai ke aupuni aku a mai na makaainana aku o Kina ma kap.-i mau wahi apau e hele ai, a ua noke ae la ua mau kanaka la i ka akaaka no ke ano o keia palapala, o ia hoi no ka hooliloia aku o Aelena i kahunapule. "He kulana kupilikii keia a'u e komo aku ai, ma ke ano kahunapule, aka hoi e huna loa ana no au i keia palapala, aia no a komo iloko ( oi ka pilikia, nolaila o keia ae la no ka'u mea<*i kaunui aku nei a he nani hoi ia ua loaa mai la no, nolaila e hele aku ana au ma ka'u huakai makaikai." "Ae e palekana io ana oe me kena palapala, no ka mea aole he poe hiki ke ku-e mai i ka mana o ke Kiaaina, a ke manaolana nei hoi au ina e pau ana kau hele makaikai ana, e huli hoi aku ana oe no Enelani a kakau i kekahi huke no keia huakai au e'liele nei," i pane mai ai o Haku Sumeka. He minoaka wale no ka pane a Aelena i haawi aku ai i kona kokoolua no kana mau olelo kokua no keia huakai ana, a mahope iho o kona liaawi ana aku i na lioomaikai ana i ua Haku Sumeka la, ua huli hoi mai la oia nouka o ka aina no ka hoomakaukau ana no- kana huakai makaikai. MOKUNA 11. Aole ia 'ne hana nui na Aelena o ka hoomakaukau ana iaia iho no keia huakai ana. a ma ke kakahiaka ana ae o kekahi la, ua haalele iho $a oia ia Kanahai. Ua kahiko oia iaia iho a like loa me ka Pake. e komo ana i kekahi lole loihi a hiki i kona mau wawae a he kaei kilika hoi ma kona puhaka, me na walii laau loloa elua i maa i na Pake i ka ai ana i ka laiki me ia mau laau, i hoopaaia me kekahi kaula, a ma na ano apau ke nana aku mailuna mai o kona poo a hiki i kona mau wawae, he Pake oia ma ka olelo an'a ae, a hui pu iho me kona paka-ke ma ka olelo a ia lahui, aohe mea e kanalua iho ai ka mea akahi a ike iaia. Aole no oia i hele hemahema ma keia huakai ana, no ka mea ua piha no kana wahi eke i ke dala, a ua makaukau no hoi me ka pu panapana i hunaia iloko o kona lolewawae maloko aku o keia lole Pake loihi. w :■+>.* /■ Me keia mau pono apau i Haalele iho ai o Adena i ke kulanakauhale a hooniaka aku la e hele ma kahi i maopopo mua ole iaia. Hc ehiku nae mau mile i hala-mai o ke kulanakauhale, ua loaa aku la iaia he muliwai e hiki ole ai ke a'e aku nia kela kapa o ka aina, nolaila ua hoolimalima aku la oia i kekahi waapa no k'a hoe ana iaia a pae ma kekahi aoao. 1 Ua hele a a'niahi, ua pae aku la keia ma kekahi aoao, no ka mea he muliwai akea loa keia nona na mile he kanahiku-kumamalima ke akea, a komo aku la keia iloko o kekahi wahi kulanakauhale o ka poe haahaa. | Ua hele aku la keia e huli i hale nona no ka hoaumoe ana ma ia po, a ua loaa aku la no hoi kekahi hale hookipa i hookaawaleia no na malihini kaahele, aole nae o na hale ano niaemae aka aole nae a ia nei hoohalahala ana a ia ka pono o ae o ka po. ' Ua pau ae uae ko ia nei ai ana i kona aina ahiahi, a e puhi paka ana oia mawaho o ka lanai o kona hale hoolimalima, ua lohe aku la oia i ke kani mai o ka bele ame ka uwauwa mai o na kamalii ame na kamaka makua no hoi mawaho o ka pa, a o ia kana o ka huli ana aku |a ninau aku la i ka ona nona ka hale hoolimalima, he Pake momona ia i ka i ana aku: "Ea, heaha hoi keia mea a na kamalii e noke mai nei i ka uwauwa??'' | "O Ye-fo-hi kela ke kilokilo nui o Nanakina nei,' ? wahi a ua Pake kamaaina la, me kona hoao ana ae e ku mai kona noho ae. a kiei aku |la iwaho ma ka puka aniani. "O keia ke kanaka akamai hoookahi a makou e akena ae ai, ,ua hiki iaia ke hana mai i na hana kupaianaha he | nui. . "Ua hiki iaia ke helu i ka nui o na hoku o ka lewa, a paa hoi i na hoku welowelo ma ko lakou mau huelo, e hoopiolokeia ai ka noonoo ! o na mea apau e ike ana i kana mau hana kupaianaha. "Ua hiki iaia ke hana mai a loaa ke dala ma kahi i loaa mua ole ia mea, a ua hiki hōi ke hana mai a hiki i ka ulu ana o ka laiki iluna o ka pohaku, a e nana ae kaua la, aia oia ke hana mai la i na mea kupaianaha no ka hoohauoli ana aku i na kamalii ame na wahine." Akahi no o Adena a hoomanao mai no kona lohe mua ana i ke kaulana o keia Pake, a o kona hele aku la no ia iwaho o ka pa no ka makaikai ana i kana mau hana kupaianaha. 1 ka hoakaka ana ae i keia kanaka, oia kekahi o na kanaka ano ua kahikoia oia me kekahi lole onionio o na waihooluu like ole, a he hauli kona helehelena, i kaokoa loa mai ka nui mai o na Pake e ae, /mamuli paha hoi o kona kaahele nui ma kela ame keia wahi ma o kana oihana la. He ano elemakule no oia ke nana aku, eia nae, he keu ka eleu o kana hele ana, me he hele ana'la na ke kanaka kino ikaika, a he kino loihi kona a puipui. aia hoi ma kona mau khelehe he umiumi loihi, e kohukohu ai oia ke nanaia aku. Ua hoomakaukau iho la oia i kana pakaukau me kana mau mea Hiana keaka a he ku i ka noeau kana mau mea e hoikeike ana imua o na kamalii ka mea nana i hoohauoli aku ia lakou apau. Ke hoikeike la oia a hiki i ka hulahula ana o na huamoa iluna o ka lewa. ka oili ana mai o kekahi moo nui mailoko mai o ka huamoa ame kekahi mau hana keaka e ae, i loaa ole i kekahi mea ke hana, oia wale no. Aol| i pau.