Ka Nupepa Kuokoa, Volume XLII, Number 49, 6 Kekemapa 1907 — KALANIANAOLE AME WALAKA. [ARTICLE]

KALANIANAOLE AME WALAKA.

(Hoomauia.) O ke kulana Elele o Hawaii i Wakinekona i Amenka, heleulana ni!rnihi loa ia a na Hawaii e ma"kaala loa ai me ka hoohemahema ole, oiai, aia ilaila ka mau loa ana aku o ke kulana koho balota ia kakou n;i Hawaii, a mai noho kakou a hoololiloli wale ia kulana oihana poo o Hawaii i keia wa, o hiki mai auanei ka hora ame ka la a kakou e i iho ai: "Aole o kakou olioli a hauoli i keia mau mea, no ka mea he liana hoopilikia mai ia ia kakou iho no, aole ia ha'i." Ina hoomaapopo kakou ma kela kau koho balota iho nei ma Novemaba 6, 1906, e hqomaopopo maoli iho no auanei kakou o Kalanianaole ka mea i loaa na balota kiekie, a o McClanhan ka helu 2 a o Nokale ka haaliaa.loa, a ina e haalele na Hawaii o na aoao Home Rula anie Demokarata ia Kalanianaole a haawi aku i na balota ia Nokale, p.laila, ua hoemi ia ko Kalanianaole mau balota, alaila o na haole haalele pu*ia Kalanianaole a haawi aku i na balota ia McClanhan, a hui pu me na Hawaii ma na oihana aupuni, na Hawaii ma na mahiko, a nialalo o na.haole, a o ke koena hoi o na Hawaii ia Kalanianaole; alaila, owai o lakou nei ke lanakila? Ua maopopo loa o McClanhan ana, a aia ia wai na ahewa ana ame na popilikia? Ia oe ekg kanaka Hawaii. Ma ka mea pili i ka ninau lapaau ana o Walaka i na ma'i lepera ma Kalaupapa ame Kalawao, ua kakoo nui loa o Kalanianaole, a oia ka ua alii Elele la i holo aku nei i Molok*ai a hooluhi aku la i kona mau kapuai alii ma ka pali o Kalaupapā e hui me kona mau haku makaainana ma ke kahua o ka ehaeha, a launa kamailio pu me lakou iloko o ka hamumumu malie, a o ke aloha no ke kukakuka ana 110 na mea pili ia Walaka, a ua hooholo lokahiia na hana ma ia halawai ana mawaena o na poe ma'i ame Kalanianaole. I ka loheia ana aku e na poe ma'i ma eia 0 Kalanianaole a hoea aku, a e malama ia ana he halawai makaainana ma ka hora 2 auwina la, ua papa aku la ke alakai o poe ma'i Home Rtila Wiliama Nokale, "aole e hele ma ia halawai, a e halawai kaokoa no lakou ia la ma ia hora no," eia nae, mamua ae o ia manawa, ua piha mai la ka halawai a Kalanianaole i na poe makaainana o Kalaupapa ame Kalawao* a o Nokale wale no me kana Kakauolelo ame na poe kakai|kahi e ae raa kahi o kana halawai, a hiki ole iaia ke malama i halawai, a hele okoa i kahi halawai a Kalanianaole, a i ka ike ana aku o Kalanianaole iaia, ua kahea aku la ka leo aloha oke alii: "Hele mai! Hele mai kakou ma keia! halawai a hana no ke alolia." j

Ua hana hou ia be palapala noi na na ma'i no ka ae ana ia aku o Walaka e lapaau, a haawi ia ia Kalanianaole no ke kuka ana i na hana ma na ano apau imua o ka Papa Ola no ka ae ia o ia palapala noi, a ua ae aku la ke alii Elele no ka hana ana no ua palapala noi nei, ua Ikakoo pu ia keia palapala noi e ka Lunanui ame ke kauka o ke kaliua rtia'i. Ma keia e maopopo mai ai ia oukou apau e na Hawaii oiaio' apau, eia no o Kalanianaole ke hana pauaho ole nei 'no ke ake no e loaa ia oukou na pono ma ke kanawai ina ma ke kanawai, a i ole ma na kuka ana me na poo oihana: nolaila e hoomanawanui ka inaina, a mai puni wale i na ])elo olelo palaualelo a na poe poo Home Rula kanikani wale e kaena wale» ai i na olelo haakei hooakamai, aole ma ka hana maoli ana ma na kumu maopopo lea. • . Ma ka halawai makaainana ma Aala Paka ma Novemaba 2, 1907, no ka hoolohe ana i ka hoike komite o ka halawai o Okatoba 26, a ma ia halawai, ua hoomaopopo hou ia na hana ano keonimana ole a kekahi alakai Home Rula me ke ake hoino maoli no ia Kalanianaole, oiai nae hoi, ke kumuhana ma ia halawai no ka hoolohe ana i ka hoike a ke komite o ka olelo hooholo piliia Walaka imua o ka Papa Ola. Mahope iho o ka hoikē a ke komite, he mau ha'iolelo pili kalaiaina tmai na lala mai o ke komile no keia kau koho balota ae me ka noonoo ia aha/) kekahi hana hou maluna o ia hoike, a ina paha ma ke kahea ana i aha Elele makaainana mai kela ame keia apana koho mai me ka palapala noi i ka'kau inoi ia e kela ame keia mea kupono, a e kupono aku -ana paha i ke koho balota no ka nonoi ana i ka Papa Ola e ae ia o Walaka e lapaau i na ma'i lepera, a ina hoi e maopopo loa me ka oiaio, ua ola na.ma'i lie 12, alaila, e haawiia o Walaka i uku mahina maikai me ka hoopaa ana i 5, a i ole i 10 makaliiki no ka lapaau ana i na ma'i lepera ma Kalaupapa ame Kalawao e like me ka noonoo ana ai# aha Elele, a i ole a komite i koho pono īa eia aha Elele. Ua hana aelike mafcli ia no keia mea e ka Papa Ola anie Walaka, eia nae, ua lilo keia halawai maikai i mea ano lapuwale mamuli o na liooku'iku'i olelo a kekahi lala 0 kekahi konute i ka elele alii Kalanianaole, oiai o Kalanianaolfe i lawe ae ai i kona manavfai ha'iolelo, a mahope o ka pau ana o na poe e ae e like me ke noi a ka Lunahoomalu o ua halawai la. la Kalanianaole hoi i kamailio mai ai imua o ia halawai e'h'oakaka ana hoi i kona manao kaokoā mai ko na komite e ae iio ka lawelawe ano kalaiaina ia o keia ninau pili ia Walaka e na Home Rula ma ke ano kula'i iaia. Hoakaka mai la hoi oia no ke ano ame ke kulana lawelawe ana e> na aupuni o Norewai ame Inia i ko laua poe makaainana i loaahia me ka ma'i lepera ma ka hookaawaleia ana o na poe ma'i mai na poe ma'i ole aku, a ua hoomaopopo ia ka emi ana mai o ka heluna o na poe ina'i. Ma keia manawa no hoi o J. M. Poepoe i ku ae ai ma kahi ha'iolelo a ninau aku la ia Kalanianaole: "Alaila ua manao oe e wailio malie wale ia no na poe i loaahia me ka ma'i lepera ma Kalaupapa a j me Kalawao me ka lapaau ole ia?" Ma keia-wa i ano uluao'a ae ai' ka halawai mamuli o na ninau ano ole o k/ia ano i hookahuaia no ke ikula'i maopopo maoli no ia Kalanianaole, a ke hoomaopopo ia aku nei inuia o oukou e ka lehulehu o na Hawaii apau mai Hawaii a Kauai, na oukeu e kaupaona keia a na oukou e koho no oukou. O ka hana a ua halawai la lie hoolohe ana i ka hoike a ke komite Papa Ola no ka palapala noi e ae īa o Walaka e lapaau i 12 poe ma'i lepera—a eia iho na komite: Elele alii Kalanianaole, John C. Lane, N. Fernandez, Chas, K. Nokale, J. M. Poepoe, F. R, Harvev, J. J. Fern, H. J. Mossman ame Wm. White. Ma keia e maopopo ai o ka Elele Kalanianaole he lala o ke koif\ite, a o J. M. Poepoe he lala o ke komite mamuli o kekahi lala o ke komite ninau ano ole ana i kekahi ninau 1 kekahi konlite imua o ke anaina e noho kakaji mai ana no ka lohe aku i ka hoike a ua komite la 110 ka hana a ka lehulehu i hookau aku ai maluna o ka poohiwi o ua komite la no ka hooko aku. Ua hoohaahaa ke komite nana ia ninau i ka lehulehu ka Haku o ua komite la. Ua hoohaahaa i ke kulana rula naauao o na kanaka Hawaii. No keaha ke kakali ote 0 na ninau a pau pono ka nianao 0 ka mea ha'iolelo, a ma ia manawa e maopopo ai f ke kahua paa o ka nināu ? Ua kohu ole maoli no kela ninau ana aku i ka elele, oiai, ua hana ia e Kalanianaole he kanawai i ka Ahaolelo o Amerika, e hookaawale ana i mau tausani dala no ke kukulu ana i hale ma Kalaupapa no ka imi ana i na kumu ma'i lepera ame ka hoola ana. Eia aku na mea a pau ke naue mai la, a ke kokoke loa mai nei, a hooalaia ae ka hale a ku, a noho mai na kauka Amerika no ia hana, alaila, heaha ka waiwai o ia ninau ia Kalanianaole ? He hana Hawaii. 4 He mea hoohauoli aku i na poe enemi Hawaii ,a lilo i mea hoa-

kaaka ia lakou i ke kulana ame ke ano ona Hawaii. Eia>o Walaka ke noi nei i 12 ma'i lepera wale no ana e lapaau ai, a ina ola ole, ua pau iho la no ua Walaka nei malaila, ina hoi e ola, ua pau ae la kana .lapaau ana. A e ae mai ana paha oia e lapaau hou aku i mau poe ma'i hou, aia no ika nui aku oka poepoe ame na a-la. Nolaila e hoomaopopo e na poe ma'i lepera ma Kalaūpapa ame Kalawao, o na poe laki wale no o oukou he 12, no lakou keia pono ame keia mau pomaikai, a o ke koena aku o oukou he mau haneri, aole o oukou wahi lihi, 0 ka pono ame ka pofnaikai no keia ninau pili la Walaka, aia wale no a mamuli o na mea i hoike ia maluna ae nei. Eia hoi o Kalanianaole me kona, pono no ka manawa i kaupalena ole ia, a no na ma'i hoi apau o Kalaupapa Kalawao, alaila, aia māhea ka olelo hooholo kaulike a ka lehulehu no laua nei itia ka 011kou kaupaona ana? Eku ae kela ame keia Hawaii nou iho, a o kou manao oiaio o ka hoopono, a haawi i na kokua ana i kou Lunakanawai lunaikehala no pono o Hawaii Uihune, aole ma ka luliluli.e like me ka Enamakani i ka makani. (Aole i pau.)