Ka Nupepa Kuokoa, Volume XLII, Number 37, 13 September 1907 — HE LEKA MAI A F. KUKE MAI. [ARTICLE]

HE LEKA MAI A F. KUKE MAI.

Aukelani. Xukiiani. Aug. 6. 1907. Ma ka anwina la Poaono Aug. 3 makou i huli hoi mai ai, mahope! iho o ka liolo ana he umi la mai[. Aukelani aku a hiki i Rotorna, Wairakei ame Tawupo ma na mo-i kupuni akau o Nu Kilani. L*a holo makou ma ke kaaahi, ma na kaa lawe ohua a maluna o na waapa ma na lokowai, he huakai i heleia aneane 300 mile ke hui pau ia. E hoao no au ē hoike aku i kekahi mau mea a makou i ike ai. Ua nui loa ko'u hauoli Ika ike j ana: a e kamailio mau ana ia mau! mea. j He nui na kauhale o ka lahui' Maori ma na wahi apau a niakou 1 i hele aku ai a ua hauoli nui loa ' wau i ko'u īke aku i kela lahuikanaka, O kela lahui Maon aolie o lakou noho nui ma na kulanakauhale; aka o ka hapanui o lakou aia ma na kuaaina maluna o ko lakou mau aina ponoi, e malama ana i ka lakou mau pu-a hipa, bipi ame na mea kanu he nui. Ua like loa keia lahui me ka poe Hawaii a o ka lakou olelo ua aneane no e like loa me ka na Hawaii. 0 ka like ole wale no ua kakauia keia poe, o na wahine nae, ma ka lehelehe a ma ka auwae. Isa like loa ka olelo ma ka hapaniii, he nui na huaolelo 1 kakauia pelaia, me ka puana ame ka ma> nao o ka olelo ua like loa. He mea oiaio no he nui no ka like ole, aka e maopopo ana no i ka poe Hawaii ka hapanui. He nui ka makemake o ka poe Maon 1 ka poe Hawaii, a o ka lakou e kahea ai he Hawaiiki. Ke hooia mau nei lakou o ko lakou mau kupuna mai Hawaiiki mai, a ua haaheo loa lakou ia mea, a i ko'u wa i hoike aku ai ia lakou mai Nu Kilani aku nei na Hawaii aole e apono ana a hoolohe mai i ka oleloia'aku pela. 1 kekahi la oiai au ma ka mokupuni o Rotorna ua kau aku la au maluna o ka waapa a holo aku la maluna o ka moanawai o ia inoa hookahi i ka mokupuni Mokoia iwaenakonu o ka moana wai e ike i kahi a lakou i kapa ai ko lakou "Akua" mai Hawaiiki mai, a ua ha'i mai lakou i kekahi moolelo loihi i ke kumu i hiki aku ai ko lakou mau kupuna i ka aina o ka poe Maon i kekahi manawa aneane 600 makahiki i hala, maluna o na waa kaulua nunui. Maloko o kekahi hale i hookaawaleia, ua kauia keia Akua pohaku maluna o kekahi liaka i palaina punaia, a ua kaki mai lakou īa'u he hapaha no ke komo ana e ike. O keia iho la ka auhau e kauia mai ma na wahi apau au e makemake ai e makaikai ma Nu Kilani. He kii pohaku keia i hanaia a like loa me ke kanaka e noho ana ilalo, me kona mau lima e puili ana mamua. He puka mahope o ka a-i ame na poohiwi i maa paha i ka hanaia pela i ke au kahiko, a hiki mai no 1 keia manawa i wahi e hookomo aku ai i ka uala i ka wa e 00 ai i mea e loaa nui mai ai ka uala, a ke hooia nei no lakou pela a hiki no i keia la, ina /10 lakou e hoomau ana 1 ka hana aku pela e loaa nui mai ana ne ia lakou na 00 uala he nui, oiai nae o na aina e ae e pili mai ana e pilikia ana lakou i ka wi ame ka nele 1 kekahi kulu ua. Ua makaikai au i ke "Akua uala" 0 lakou me ka nana pono loa me ko'u hoopapa ana aku me ko'u lima, a he pono ia'u ke hoike aku ua like loa me kela pohaku one o Waianae. Eia nae, he mau no ko u kanalua i ka niki ana i keia Akuakii ke laweia mai Hawaii mai ma ke ano e kamailio ia nei, na ko lakou mau kupuna i lawe mai ia nei. He pohaku nui keia nona ke kaumaha aia ma kahi o ka 600 a 800 paha gaona, a o ka lawe ana mai [ ianei maluna o ka waa me ke kaumaha pu 1 na kanaka, ka wai ame ka ai 110 kela huakai loihi, he paakiki loa ka hiki e manaoio aku. A eia nae, malia he mea no ia ua hanaia. Ua ike no au he nui no ke kamailioia no kekahi mau mea nui i hanaia e na kanaka Hawaii i ke au kahiko a he mea pono paha ia'u ke ae aku i keia hana kamaha'o oia kekahi o īa mau hana kamaha'o^ Ma ka Lapule, lulai 28, ua hele au me ka'u kaikamahine Magareta 1 kekahi anaina hoolaa halepule hou 60x30 kapuai ka nui, i kukuluia e ka poe Maori ma Maurea ma ka'e o ke kowa o Oahu e pili ana me na lokowai o Kotorna ame | Rotoroli. j He kowa nani keia i piha i na i'a| like ole e holo ana mai kekahi moanawai a i kekahi i na wa apau. He nui ka i'a maanei, aka, aohe aeia e lawai'a i keia manawa o ka' makahiki, aia wāle no i ke kau me ka uku mua aku i ke aupuni. Iloko o na mahina niai Sepatemaba e hoomaka aku ai a pau iloko o Aperila, oia na mahina o ke kau ma keia aina. Eia no nae hē aeia no lakou e lawai'a i i'a ai a haawi aku paha»

Aole ae ia ka lawa'ia ana a kuai aku i nā i'a oloko o na moanawai ame na nuiliwai o N*u Kilani. O na i'a lawai'a ia inaloko oke kai oia waie 110 na i'a aeia e kiuu. A malalo iho la o koia mau kuniu a mamuii hoi kekahi o ka ino nui 1 pahola ai ma Maurea aneane 200 mile niai ke kapakai niai, r.a nele kela ahaaina i ka i'a ole niahope iho o ka pau ana o na hana hoblaa luakini ma ke la Lapule.. Ua ono nui au i ka poi ame ka fa liou ma keia ahaaina ana, aka, he nui 110 na mea ai e ae a ua ai ka leliulehu a lawa. Ka bipi kupa, ka | moa, ka uala, ka nunu. ka palaoa,! waiubata, ti, kope, ka waimomona,| ke ko aki. etc., ua kaipuu like| ia keia mau mea ai ono apau i ka lehulehu. Maloko o kekalu pa« pa'i he 200 kapuai loa a he 18 kapuai laula i hoahuia ai na mea ai a malaila no hoi ka papaaina maluna o na pakaukau loloa me na noho loloa ma na aoao. He 500 ka nui o na kamaaina Maon a he 30 poe haole i noho pu e ai ma kela papaama. Ua kahikoia na kanaka Maori apau me na aahu o ka poe Amerika a ua like loa nie na Hawaii ma kekahi papaahaaina. Aole au i ike iki i ka waiona a 1 ole i kekahi mea hoi ua ona. He maluhia maoli no kela lahui (kekahi liapa.) Ua ikaika loa ke nawai waiona maanei, aole e kuai a haawi aku paha i kekahi waiona ika poe Maon, He Kanawai maikai. Ua poina wau i ka hoikfe aku; na kekahi poe Maon kahunapule eha no i nialama ka hoolaa luakini ana ma ka hoomana Pelekane. He poe niakaukau lakou ma ka ha'iolelo a ua noho malie keia poe Maori me ka malama loa i ka maluhia. He nui no na kahunapule Maori Kakolika ame na hoomana Hoolepope ma Nu Kilani, O ke kahunapule malaila o Rev. Simeona, o ke Alakai nae o Rev. Bennett o Rotorna; a o kekahi mau mea e ae elua mai na Ekalesia okoa mai. Ua nui ko'u hauoli i ka launa ana me keia mau kahunapule ma ke kamailio ana me laua ma ka olelo haole; he ano mokumoku no ka olelo ana aka he moakaka nae. He la anu kela me ke kawa-u, 0 ka holo ana he 12 mile ma kaj liele ana a hoi ana maluna o ke kaa lio hamama, me ka makani ame ka ua, maluna o ke alanui ukele, he nui maoli ko makou pilikia. Aole makou i noho 1 na hana ha'i olelo o ka auwina la mamuli o ka ua, a nolaila, ua hoi mua niakou 1 ka la okoa no ka maka'u i ka ua, oiai o kalii wa makahakaha no * a - , | Ua nui ko'u hauoli i ko'u ike ana īa Nu Kilani ame ka lahui Maori, a ke manaolana nei no au i ka wa pono e hiki hou mai ana no au ia nei. He i!ui ka hipa ma kēia aina, ka bipi ame ka lio, na huaai, na launahele ai, nui ka wahie no na la anu e hoopumehana ai ke hiki mai, a he nui ka aina momona no ka mahiai an'a. O na nani kamahao 'o ka aina ua hiki ole ke heluia. He' mea waiwai nui i kekahi ka ike āna a hoomaopopo i ka lakou māu hana ame ko lakou waiwai, na mana i ike ole la anie ka lakou hana. E j hoike iki aku ana aw la oukou 1 kekahi mau wahi mea liilii, ke makemake oukou, ke hoi aku au i Honolulu. O ka moolelo piha e pili ana \ keia mau mea kamaha'o e hoof>iha aku ana ia he mau buke lehulehu. O na wai e paila ana, ke kuke ana o ka poe Maori i ka lakou mau mea ai maluna o na wahi nakaka 0 ka pohaku a wahi wela e ae paha 1 hoo-waia, etc M e hoopanee ia a kahi wa aktt. Ke aloha no, A. F. COOKE. (Kuke.)