Ka Nupepa Kuokoa, Volume XLII, Number 34, 23 August 1907 — KA HAIOLELO A KIAAINA W. F. FREAR NO HAWAII O ka Hooulu i na Oihana Hoeueu Iloko o ka Aina ke Kahua o ka Holomua o ke Teritori. [ARTICLE]

KA HAIOLELO A KIAAINA W. F. FREAR NO HAWAII

O ka Hooulu i na Oihana Hoeueu Iloko o ka Aina ke Kahua o ka Holomua o ke Teritori.

r* lawela mal ka haioieio a Kiaalna | F - ar ma na mea ano nul, l hiki ai l iehuiehu ke hoomaopopo i kona ma- : ~ ulakai, a pili ana i ke kulana e f. lomua ai ka noho aupuni ana a o keia maiaio iho nei: | ra iawe mal o Haku Bolingbroke ma i Kana kumumannao i kakau ai e pill no ka mooielo ame Kona waiwai ; .aiiuko mai hoi o ka moolelo kahlko , ka poe Greek, e oieio ana "he akeikamai ka mooieiQ e ā'o mai ana ma ,i kumu hoohaiike." 0 kekahi o na iKeakamai a ka mooielo e a'o mai nei, . • ;u no ka paa o ka manao no na mea hiki mai ana. Aole e hikl wale no m inea, mamuli o na hana e hapaiia v.,Ai ai na mahalo ana, aka mamull 0 ka heluna o na hana kupaianaha ame na kulana e holke ana i ka nee ame ka pili ana ia mau hana. O ka mea e nana aku ana me ke kau iiUi ana maluna o ke kulana holomua, o ka mea hoi e hoomaopopo ana ia hiohiona, ua hiki oie ke kaohiia ana. i: uliuli mal ana no na nahelehele o ka nemanema, ka aluna ame ka hoovnhawaha, mamua o ke kahua, aka nae ma ke kau ana aku o ko kakou mau maka. a kilohi aku ma ke alahele 0 ka manawa, e ike aku no auanei kakou i na laau pama kllakila o ka i. iomua; e hauoli auanei kakou ke \ > ia ia kakou ia hoomaopopo ana, e 1 'pu aku iloko o ka pohina uakea o Xa hihi'o no ka wehe ana a'e i ka ho-pt-na o kela mua aku e hoea mai ana. Aole he moolelo akeakamal e a'e i a'o moakaka ie'a mai ia kakou mamua 0 ka mooleio o Hawaii nei, he moo-k-lo pookela hoi i pili i na mea liilii. .\laloko o l:e panana uuku, afhe kahi kikoo lima wale no o ke kenekulia, ua 'n .ikeike aku ia i na ninau ame na ana i komo pu hoi ma na moolelo o na lahul i piha na kenekulia • ka iakou ulu ana. O na ninau o ia . ke kahua iliwai o kekahi lahui kupa 1 pil mai ka nohona pekana ana a i i • knhi o na malamalama o ke au kar -:iano. I\ nei no i loaa mai ai kela ano: aole \muli o ka hookomoia ana mai 0 na inao hou o na aina e, aka mamuli o » f hoohanaia ana o ua mau manao la 7 ka malie, ame ka apo kokela ana *. ku o ia mau manao hou e na kupa o aina. a o keia iho la no ke kumu i 1 mo houia ae ai na kulana maikai T T a laweia mai na aktfha nui ekolu kn hoomalamalama ana ia Hawaii • ■ iloko o ka makahlkl 1820; oia ka mana. ke kula ame ke pa'i palapala.

O ka hoohulihull ana a ka pohai ano maikai a'e o na haole, e hui puia hoi me ka iini o na Hawaii e loaa na mea oi a'e, ame ka ikeia ana o ka naauao o ko lakou mau alil ame ke komo pu ana mai no hoi o na mea apau ma keia mau kuiana ioil, a ina lakou e hoomau aku ana ma ia ano, e helu puia auanei lakou iwaena o na lahui o ke ao nel. Ua puka mai Aa kupa o ka aina, ma ke ano he lahui Kariatiano, a ua komo hoi ma na hana hoohauoli ame kalaiaina; a ua pii mal mai ke kulana hoopiiiwaie a ka noho ona ana maluna 0 ka aina, mai ka nohona aupuni hooluhiia a l ka nohona aupuni moi kumukanawai, a mamua aku hoi o ka hoohuiaina, he aupuni Repubalika. Ua hoaiaia na hana hoeueu, a hiki 1 ko Hawaii pii ana a kau ma ka helu kiekie ma kekahi o na hana hoeueu o ke ao nei, a ua pii pu mai kona lahui ma ke ano oia kekahi o na lahui hoiomua. Ua loaa mai keia mamull o ka hooioiiloli ana a na kanaka Amerika maanei; a me ka malie ka hana pu ana o keia mau Iahui elua a hiki i ko laua kuikahi ana he makemake, e lawe mai i na ioina Amerika a hookipaia aku ia i hookahi ohana, aole hoi ma ke ano he mea wale iho no maiaio o ka noho hoomalu ana. Mai ae aku kakou e hoopunipunlia mal, ma ka manao waie ana, he mau hana waie no keia no ke au o ka manawa. O ka ike 1 loaa mai mamuli 0 ka imi .pono ana i ka moolelo o Hawaii. nei, aoie ia he koho waie aku, aole hol he hoomanamaan ,aka he manaopaa ia, i hookahuaia maluna 0 na t)omaikai 1 hala, ka manaopaa hoi a kakou e komo pu aku ai me ka haku mele: "Omua ka'u e ake aku nel e ike, ua hooiaioia e a'u ko ka wa i hala." Ua ike ke kanaka Hebeera mai ka moolelo mai "'O ka pono ka mea nana e hooklekie i ka iahui, aka 0 ka hewa ka mea nana e hoohaahaa i kekahi lahui." Ua loaa pu ia Kamehameha I ka ike no keia oiaio, me kahi malamalama hopipi e uwiuwiki ana iioko o ka pouli 0 kona mau kanaka ame na haole e halawai pu mai ana me ia. Ua loaa pu ia 'Kamehameha III ka hoomaopopo ana, i kela manawa i ho'iho'iia mai ai ke kuokoa o Hawail nei, ua hoihoi aku la oia i kona lahui kanaka i ko lakou moto lahui. No ka iini i na mea oi ae 1 loaa mai ai na kulana maikai mamuii o ka ikaika i hul pu ia; a o keia iho ia no ka mea nana e hoike o'koa mai i ke kuiana o ko Hawaii hoiomua, ma ke kulana kalaiaina ame ka oihana hoeueu. Ua a'o puia no keia haawina 0 ka

manaoio, ma ka moolelo o ka hooikaika ana ame ka mea i loaa mai malalo o ke aupuni Teritori. He ehiku mau makahiki pokole i hala ae nei, a he keu o ka loaa o na hopena kilakila, ina e ku aku ana kakou a nana aku ia mau makahiki, he mau makahiki hoi i kaulike ma ka holomua.

Aia no kela manao kaumaha no ka 1110 ana aku o ke kuokoa—he manao kaumaha hoi, aole i loaa waip no i na kanaka Hawaii, aka aia no nae he manawa e hiki mai ana, e hoauheeia aku no ia manao, a e pili aku no ko lakou aloha 1 ko lakou aina hookama. Me he mea la ua hoomaapopo ka Ahaolelo mua i na manao ku-ee o ka poe e ku-e ana 1 ka pono koho balota o na kanaka; aka nae, he keu aku nae ka maikai o ka hana a na ahaolelo mahope mai. Ua hooponopono houia na kanawai o Hawaii, me ka hui pu ia ana aku hoi o na kanawai hou i hanaia. O ke aupuni e ku ana me ka pomaikai hoonuinui, he aupuni ia i kupono ole no na kanaka, ma na ano kupono o ka noho aupuni ana; a no keia kumu hookahi no hoi, ole ke hookuponoia ke aupuni i kaupalenaia o ka pono koho balota.

Oiai nae o na kanaka Hawaii ka hapanui o ka poe koho balota, aole lakou i hoike mai i ka ikaika ma na ano o ka noho hoomalu ana, aka ua hoikeike mai nae ma ke ano maikal o ka lakou koho ana me ka pololei. Ua hoopLhaia na keena hooko ano nui e na kanaka e nana wale ana no i ka pono hookahi. Aole *no nae i nele ka ulu ana mai o kekahi mau hana pono ole mamuli o ke alakai ana a kekahi o na luna aupuni, a ma o ua haawina la nae i a'oia mamuli o ia mau hemahema, he oi ae ka walwai.

Ua hookomo pu ia aku ka mana hookolokolo iloko o ka pohlhihi no kekahi manawa, i ulu mai hoi mamuli o na ano o ka hooponopono aupuni ana, ame ka manao ana o kekahi poe ma ka lawe ana mai i na aha hookolokolo ma na hana kalalaina, aka nae ua holhoi houia mai no nae kela ano kahiko i maa i ka malamaia ana o na kanawai, iloko o ka hapalua kenekulia i kaahope ae nei. Ua kukuluia ka hooponopono aupuni kuloko ana, me na hopena hoopilikia ole e like me ka mea 1 manao muaia. Ala no he mau hoolllo nul i klnohi, a ma ke ano nul nae o na mea i hoomaopopola, ua loaa mai no he mau hoonaauao ana.

Ua manaoia e poino ana ke aupuni mamuli o ka laweia ana aku o na loaa dute e ke aupuni Federala, aka nae ua pokepokeia mai no ke ano o na hoolilo mai na loaa mai. Ua hoihoiia mai kekahi mau hoolilo i iula ai no ka ma'i luku, me ka looa f>u ana o ka hoomaopopo ana no ke ano e pale aku 1 na ma'i ahulau, a aole he manawa mamua aku nel 1 makaala .pono ia al ka pono o ka lehulehu e like me keia. Ua mau aku no ka laha ana o ke ano o ka kakou mau oihana mikiala, oiai no nae ua emi ma na kumukual, ka laha ana o ka ponalo, ame ka nele pu ana I ka hana; a o kekahi o na nlnau nui i halawai mai me Hawaii, oia no ka oihana kuai waiona.

Ua pii mai na kula aupuni ma ke ano o ka lakou mau hana ame ka heluna o na haumana, oiai no nae, he manawa puikaika keia o ka waihona aupuni. He nui hoi na mea i loaa mai ma ke kukuluia ana o na hana o ka lehulehu, ka hookaawaleia ana o na ululaau, ka hookuonoono ana i na aina aupuni, ka hookomoia ana mai o na pomaikai mamuli o ka oihana wai, — a malia paha e hoomauia aku ana no keia mau mea, —aka heaha nae ko mua aku nei?

Ke manaoia aku nei, e hoomauia aku ana no keia mau hana maikai, a e omamaka mai ana hoi na hana hou ma kekahi mau wahi. Ua komo iloko o ko kakou Peresidena ka manao makemake no ko kakou Teritori. O ke kipa makaikai ana mai nei a na hoa o ka Ahaolelo i o kakou nei ame na haawina a ia Ahaolelo i hooholo mai ai ma ko lakou kau Ahaolelo hope mai nei no kekahi huina e hiki ai ke ikeia he loaa aupuni no ke Terltori, ua iawa ia no ka hooia ana, e loaa ana ia kakou ka malu iloko o ka Ahaolelo lahui no ka hookoia o ko kakou mau makemake.

Ua lawa ka ike ia kakou no keia mua aku mamuli o na hana a na Ahaolelo i hala ame ka hana pono hoi ma ka aoao o na kanaka. E malamaia na oihana o ka lehulehu me ke kuio e hooko ana hoi e like me ke kanawai, ke ano kupono ame ka hoopono. Maluna ae nae o keia mau mea apau, o ka hiki ana i ke aupuni ke hooko 1 kekahi mau hana mamuli no ia o ka huki like ana o na makaainana. Aole he mea pono ka lilo ana o ke aupuni i illna no na manao huhu. O ka hana pono ana a kela ame keia kanaka pakahi, e 1110 ia i kumu alakai no na kanaka e ulu ae al me ka lkaika ame ka lanakila.

Ua hiki ia kakou ke hoopili aku i kela mea i na lahui e, e like me ke ano o na lahui like ole ma Hawaii nel, a i loaa no hoi ma kekahi mau aina okoa aku. Na kela manao e hooko aku i ka pono kaulike, e hapai mai i na hana e hoopauia ai ka hana hookae ili e like me ko ka wa i hala. He ninau ano nui a paakiki no keia, e like nae me ke ano o na makaainana o keia mua aku o ke Teritori, e like me na mea e pili ana 1 na limahana, na oihana mikiala, na ninau pili i na kula ame ka hookuonoono ana. E ku kaokoa anei ke aupuni Teritori maluna o hookaM hana hoeueu wale no, a e hoohanaia no hoi e like me ia i keia wa, a i ole e kaohiia anei ka manao e plli ana i ka hookuonoono ana, ka lawelawe ana i iia oihana mahiai ame na hana hoeueu?

Ua hiki loa ke oleloia ae, aole ke Teritori e hiki ana ke malama i kana mau huamoa apau lloko o ke i-e hookahi—o ka oi loa aku nae i ka manawa e hanini al ua i-e la, mamuli o ka loli ana o ka papa helu walwai loaa. Me ke kanalua ole no hoi ke olelo ae, aole kekahi kanAka hookae ole, e hoole mai ana i ka loaa ana o ka pono oi ae i ke Teritori mamuli o kona piha ana i na kanaka a lilo hoi i poe ona aina.

B nana aku ihope I na makahikl he kanaha i hala ae nei i ka manawa i o-ku ae al kekahi oihana imi loaa me ka nawaiiwali, a i keia la, ke ku nei ia me ka ikaika ame ka holomua, koe wale no ma kahi o ka hana. Mamuli o ka ike I loaa mai ma o keia oihana la, pela no auanei e loaa pu mai ai ka ike i ke kanaka noonoo akahele, no ka holomua ma kahi o ka hana home hookuonoono ame na oihana hoeueu a mikiala no keia mua aku, a he kumu kupono ole ka loaa ana o ia holomua mamull o ka hakoko ana me na mea ke'ake'a. Mala-

lo iho la o keia kumu ke konoia mal nei kakou 110 nu hooikaika pauaho ole a hooko ana i keia kulana, ina no ia he mea e holoinua ole ai. E kau aku ka nana ana no ka papa kiekie o na makaainana e like me ka hlki. Eia na makaainana Kepani ame na Pake i hanauia malalo o ke kumukanawai ke ulu nei a lilo i mau kanaka makua a i poe wahine me ka heluna mahuahua; a aole no e lilo i mea kanalua ko lakou lilo ana i mau makaainana kupono malalo o ke a'o kupono ana.

Aole he ninau ana no na kanaka Hawaii ame na Pukiki mai ko kakou mau makaainana mai o keia wa. no ko lakou lilo ana 1 heluna nui o ka poe ona aina o oi ae i ko keia wa. Ma ke ano hea nae ia e ikeia ai, ma ka hana maoli ana paha a ko lakou mau lima a i ole ma ka hoolimalima ana aku paha ia ha'i, ua hiki ole ke maopopo lea i keia manawa, E pono e hoololiia ko kakou mau kanawai ina he mea hiki ia, 1 mea e hiki al e loaa he heluna nul o na llmahana no ka hoololiloll ana i na kulana kuloko. O ka holomoku ana aku ame ka hoopihaia ana o na aina o ke komohana, ka mea nana e kono aku i ka poe kaahele honua, ame ka poe hookuonoono e kipa mai i o kakou nei, a e loaa pu mal ana no hoi iloko o ia manawa hookahi he makemake nuiia o ko kakou mau huaai. Ua uiu mai ka hoolilo nuiia ana aku o na walwai kalepa o ka Pakipika, mamuli no ia o ka ulu nui ana o na hana ma ke Komohana ame ke ala ana mai hol o ka Hikina, i hoeueuia mal hoi e ke ala oki o Ismanla, he kumu nui auanei ia e hoomahuahuaia ai ka makeke no ka hoahu ana i na huaai, a pela pu no hoi me na mokuahl.

O ka hana houia ana o na awa kumoku ame na uwapo, he hoailona hiki mua la o ka hiki ana e hoomaopopoia no ke kukulu ana aku i na hui alahao ma na mokupuni ano nul q kakou. O keia ka mea nana e hoopau aku i kekahi o na kula iloko o ka poe e noho hookuonoono aku ana, aole wale no ma ka halihalila ana ma na mokuahi aka e hikl ana ke hoohikihikiia aku na hua al i na kikowaena ano nui, me ka paio pu ana aku me ka poe na lakou e hoohana ia mau mea.

O ka nlnau e pili ana i ka hookuonoono euia i kekahi mau alna lillli ame kekahl mau oihana hoeueu, aole ia he hana e hakoko aku ai me ka holomua o ka oihana kanu ko. .Aole loa he wahl kumu no ke ku-e ana aku ia oihana, aka o ke kokua wale aku n<x Ua lilo ka oihana mahi ko i nene nana e hanau nei i ka hua gula—a mallalla mal e loaa nei ke kakoola o ke Teritori. E lilo ke kukulu i kumu alakai no kakou ,a/>le hol o ka hoohiolo, a aole hoi o ka lavre mai i oihana okoa ma kona panihakahaka, koe wale no ma ke ano o ka hana ana.

He mea pono e hanaia na kanawai aina me ke kupono 1 mea e hoeueuia ai ka manao no ka hookuonoono ana. He nui na aina e paaia mai nei na mahiko' malalo o ka hoollmalima i ka wa pono nae e lilo mai ana ia mau aina no ka hookuonoono ana. E lilo pu ana na alna waiho kokoke mai i mau aina e hoowaiwai mai ana i ka poe hookuonoono ma o ka iilo ana o ka mahiko i mea kokua mai ma o ke kuai ana mai i na mea e ulu ana maluna 0 lakou. Ke ikeia aku nei na mahiko 1 keia manawa, i ke komo pu ana mai me ke aupuni ma ka manao hookuonoono. Ke hoolakoia nei kekahi mau ohana me na home ame kahi kupono no ka mahi ana, E hiki niai ana ka manawa e kukuluiā aku ai o na hale hana huaai, a mamuli o ka lawe ana ae o na mahiko i ke ko'iko'i o ia hana e Ulo auanei ia i mea no lakou e hoolilo aku ai i na aina i ka poe hookuonoono.

O ka hopena o keia mau mea apau oia no ka waiho ana aku i na manao pono ole apau, a e lokahi kakou me ka manaoio no ka hiki ke imiia aku na hana nui no ka hooko ana, ke ala pono hoi e hlki ai ke loaa ka holomua i ko kakou' Teritori ma na ano apau e hiki ana. A e o like hoi ke ola ana o na hana kalaialna, ame na oihana hoeueu a hooholomua me ka maemae ame ke kilaklla o kona mau ao uli, kona mau kai uliuli ame na kuahiwi ame na awawa hiehie.