Ka Nupepa Kuokoa, Volume XLII, Number 9, 1 Malaki 1907 — EMEPERA NAPOLIONA [ARTICLE+ILLUSTRATION]

EMEPERA NAPOLIONA

KA WELI O NA AUPUNI HUI O EUROPA. Ka Alihikaua Palani Kae'ae'a Isjana i Alo ke Kaua Nui o Wata-Lu. MOKUNA V. KE KAHUA KAUA O WATALU. O ke ano nui 0 ke kaua i lioouka ia aku e na koa Curesia, oia ka hoolilo ia ana 0 na kuea kaua 0 ke Duke 0 Welinetona i mau pualikoa nahalia. Ua hoeini ia ka heluna ikaika i mau haneri, a 0 na haneri hoi i inau kauna wale no. 0 Ne, oia ke kanaka nana i wawahi aku na kuea kaua 0 na koa Belegiuma, nana i kakia a paa ka waha o na pukuniahi he kanaono a na koa Pelekane, nana i lawepio aku he eono hae 0 na koa kumau a oia ka wa i pilia ai ka eha ona lio i make o keia Uainuku wiwoole imua o ke kahua kaua. oke kauoilia aka Emepera,—e hele imua, a imua wale no aole e hoi hou mai ihope, —0 keia na huaolelo e kau mau mai nei imua 0 ko Ne mau helehelena. Aole oia he kanaka e hoole ana i ke kauolia a ka Emepera, aole no hoi oia ke kanaka e manao ia aku ai e hana oia pela. Oke kauoha iinua ona i keia wa, ka manawa hoi i pa-umi tausani ia na koa make i keia mau minute i kaahope ae nei, a aia hoi iwaena o lakou kona mau hoaloha e waiho ana i ka honua me ka ehaelia nui, a e kahea ana lakou i ka wa ana e maalo ae ai a hehi aku la no maluna o lakou. "E ola loihi 0 Ilamuku Ne," na keia mau huaolelo e pa-e mau nei i kona mau pepeiao i hoopouli ae i kona noonoo, a oia kana i pane ae ai ia Kenei'ala D'Elona, —"Aole anei oe e hele ana imua i make ai oe?" 0 ka pii ana mai 0 ka laina kaua eha 0 ke Duke 0 Welinetona mai hope mai ,a o Kenemla Pikekona ke alakai o keia puali, ke kanaka no ana i hoouka ai i ke kaua i Kueta Basa, a no lakou hoi na leo e lohe ia aku na me ke kahea ana ia Welinetona, e hookuu aku ia iakou e hele imua e hui me na koa pale umauma, a na lakou hoi na poka e hihio hele nei ma 0 a maanei, oia ka Ne i puana ae ai, —"Ua makemake loa au i na poka a na koa Pelekane e ku mai ma ko'u umauma, i manalo ai ka makemake o ke kauoha ia'u e hele imua." He mau huaolelo keia a Xe i hoopuka ai mamuli o kona lioonaukiki ike ano oke kauoha a ka Emepera i haawi mai ai iaia. Ua noi hou aku oia i mau koa.liou, ua hoole mai ka Emepera. He elima tausani ka huina 0 na koa pale umauma i ka wa i hoomaka ai 0 keia kaua, iloko 0 ka hapalua hora, he hookalii tausani eliina haneri wale no koa i koe iho, a ua nahalia aku la nae na kuea kaua 0 Welinetona 0 ka laina niua, a 0 keia ka wa i loaa mai ai ka pane a ka Emepera, e lumle mai ana ia Ne, —aohe koa. Ua olelo ia ma keia moolelo e pili ana i keia kulana kaua o Ne, ina i hoouna koke aku o Napoliona i ka Puali Kaliiko i hope no na koa pale umauma e hoouka la i keia kaua, ina iloko o ka liapalua hora, ua nahaha 0 waena 0 ka laina kaua loiki 0 ke Duke o Welinetona, ina ua hiki ke koho koke ia aku ka lanakila mahope iho 0 ia manawa. UA loaa aku la ia Ne ke kahua mua e ku ai o kona mau kapual, a aia oia me keia mau koa uuku ke ku la ma ka lihilihi o ko Welinetona laina kaua o ke pale ia ana 0 kana kauolia i mau koa liou, a 0 ka pii ana mai 0 na koa Bekotia malalo o Kenerala Pikekona, huli ae la oia ihope i na koa pale umauma a haawi aku la i kana kauoha hope loa, —"E hele iinua. a e wawahi aku i ka laina kuea o na koa Sekotia." O keia mau liuaolelo a ka Ilamuku i pane ae ai ,oia ka manawa 1 huli like ae ai kona mau hna a holo ku la imua me ka ikaika nui, a iloko hoi 0 ia wa pu i ku liou mai la kona lio i kekahi poka pukuniahi a haule make aku la, a o kekalii o na lio o na koa i haule make aku la, lele aku la oia iluna a ukali aku la i na koa e hoouka ana i ke kamr me na koa Sekotia. E lohe ia ut:a na ke o o ua palukaua; e koele ana ka maka o ka elaupu ma ka umauma o na kapakila; e uina ana na iwi i hakihaki; e hookui aua —e liaule ana —a e walawala ana iniua a ihope 0 na laina kaun, a 0 keia ka wa i ike ia aku ai o Xe e holo ana iloko o ka huikau o na koa me kana pahikaua ua haki a poomuku; o kona kuka, ua hemoluMno ke pilii a hamaina; o kona pilali £iila ma kmia poohiwi hema, ua hili ia niai la e kekahi koa a moku aku la ka hiiifiui; o kona hoailona ka Hoku oka Aeto Nui, ua opaha a maiol o keia niau minute oka make e pahola nei ma na aoao elua. oia ,: a *uanawa huikau loa o na koa e liili aku ana a liili' mai ,a o Ken-?iMu\ Pikekona o na kon Sekotia, ua kokoke l>;n oia e huikau me IlamM'eu Nf he alo a he alo, aka ku e akn la nae 0 Pikekona i kekalii ]x ka me- kona ]»00. hanle aku la i ka hnnua a make loa.

0 Kapona Tylei', he ukali oia 110 ke Keneiala j>oiii(i i i.i la, holo j»oloU'i aku la oia a loaa ke kino make o Kenoial \ i'.ke kona o v.ailio ana i ka lionua, lawe aku la oia a liuna iaia niaKilo o k(kahi knmulaaii e ulu ana, a iloko o kola wa, lioouna nku la '»*a i kekahi koa e ha'i aku ia Welinetona, no ka haulehia ana o Kei.erala Pikekona o na koa Sekotia i keia hooili kaua i liooili ia. 1 ka wa a ke I)uke i lolie ai ua make o Kenerala Pikekona, he mea ehaeha loa ia i kona manao no ke kanaka e like me ia ke ano, he koa a he wiwo ōle, a oia kana i j)ane ae ai: u la Lutanela-Kenerala Sir Thos. Pikekona i hoonele. ia niai ai ko ke Alii ka Moi pualikoa me kekahi kokua ikaika ma ka aoao o na alakai iloko o keia la hooili kaua. Ua haulehia oia i ka wa nna i alakai aku nei i kona jmali e hoouka aku i ke kaua nie ka elau, a o kekahi hoi o na liakaka koko weliweli loa i lioouka ia mai e ka enemi, a aole lioi he hookahi inilia o kona kulana i 'lawepio ia aku." Aia i keia hooili kaua hou ana ilio la, i ka wa hoi e huikaa nei 0 na aoao elua, oia ka wa i liiki kokoke loa aku ai o ka Eme;>e;*a iluna o Mauna >St. Jena, a e ukali ia ana oia e Ilaniuku Houli a.īii»? kekahi mau ukali e ilio, oia ka wa a kekahi Ivenerala e alakai ana 1 na koa jiukaa niahoj)e o na koa Sekotia e hoouka nei, liolo ak'i la oia me ka mama nui iniua o ke l)uke o Welinetona, a j»ane aku la oia iaia penei: ''E kuu Haku," wahi a ke Keneiala, "ua loaa ia'u i keia wa, ke ana pololei loa o ka'u jmkuniahi i kahi e ku ala ka Emeper;i ame kona mau ukali. Ina oe e haawi mai ia'u i ke kauolia i keia ma nawa, ua manao au. ina aole oia e ku ana ia'u. alaila, e ku ana kekahi o kona mau ukali." "Aole e kuu Kenerala, v walii a Welinetona, —"O na Alihikaua Nui, he liana okoa ka lakou i ka puali iloko o ke kahua kaua, aole 0 ke ki aku o kekalii i kekahi," wahi liou a Welinetona. 0 keia mau olelo a ke I)uke i pane ai i kona Kenerala, oia kona ae ole ana i kona manao e ki aku ia Naj>oliona ame kona mau nkali; he hoike ana ia i ko Welinetona kulana manao niaikai, aole hoi e like me ko ka enemi, l\e mau ta\isani pukapuka ma kalii knm\iV«\au ana e ku ana, a o kona mau ukali ponoi hoi, ua ku a make i ka j>oka a na koa Imeperiela. O keia ka pakele inua loa ana o ka Emepera i ke I)uke o.Welinetona, aole oia i makemake e ki aku iaia ine kana mau j)ukuniahi. O keia lioouka kaua o ka nianawa elua a na koa jiale umauma, oia ko lakou lioolilo hou ia ana he puali nahalia imua o ka elau o na koa Sekotia. Ua j)iha ka elima tausani o keia j>uali iloko o na maliele eono i ka lioia n. a lie kanalima wale no koa i koe ilio iloko o kela ame keia maliele i ka haj>alua o ka liora (». O na niahalo anie ka hanohano o keia la hooili kaun. e puka mau ana ia i ke I)uke o Welinetona, o na koa Sekotia a me Trelani kai hana i ka hapalua o na hana o keia la. O kekahi o na Kenerala iloko o ka puali nona ka huina i hoemiia he kanalima wale no koa, huli ae la oia ihoj)e a e ku kokoke aku ana ke Duke o Welinetona, j)ane mai la oia,—aole e hiki ia lakou ke ku hou aku i mau minute ka loihi, oiai aole i lawa ka ikaika e pale aku ai i ka ikaika o na koa pale-umauma. a oia ka Welinetona i jiane aku ai i ke Keneiala: 4< He mea liiki ole kela ia'u ke j>ale ae! O oe ame a'u ame na kanaka Pelekane oiaio aj>au, e ku ana kakou a hiki i ka make ana.'* Huli ae la ke Ihike i na koa e kalawalawa nei a j>ane aku la ia \ lakou me ka leo nui: | "E kuj)aa e ka Helu 75, he mau minute j>okole wale no koe a ' kuu ka luhi." ! O keia mau huaolelo a ko lakou Alihikaua i j>ane aku ai, ua ! haawi like ae la lakou he mau huro o ka hauoli, a o ka leo hou i ' lohe ia aku o ka laina kaua holookoa, e noi ana i ko lakou alakai e : ae mai ia lakou e hoomaka ka nee ana o ka puali imua, aka, aolo ■ pela ka manao o ko lakou alakai oj>io no keia wa, a oia kana i j)ane : hou aku ai: "E hoomanawanui iki e o'u mau pokii; mai wikiwiki e hoohana ;| loa aku i ka ikaika: I manawa hoomaha kekalii, a e ku i kahi lioo- ; | kalii wale no." O keia na olelo ana o Welinetona e hele imua kona puali e like me ke noi pinepine a na leoa ame na Kenei'ala mai keia la a po, me 1 !ie īnea la ua hoonaukiuki loa ia lakou iaia no ke ku mau i kahi hooi kalii, aka. ua olelo ia ma keia moolelo o keia hoouka kaua o ka laiha j kaua o Welinetona i kela la. oia ka mea nana i hoopahua ke aka- ; mai alakai o Napoliona me kona mau Ilamuku. i ra maikai ke kahna o ke knlana e ku ai, a ua molale hoi ka I ]iapakuhikuhi o ka hoonohonolio ana, a maluna ae o na mea apau, I ua haawiia na kauoha me ka maopoj)o lea. Ua pii hou aku lakou ! i kahi mua, a o na koa pale umauma e hoouka kuanui mai ana, ua | auhee aku lakou iliope aole i pilia ka elua haneri koa i koe aku, a e ! kahea ana o Ne ia lakou mai emi hope, a no ko lakou liuli ole mai.! ! olelo ino aku la oia ia lakou me ke kapa ana aku, —aole lakou i ku- ! I>ono e lilo i koa no ka papa ekahi, no ka inea, he holie wale lakou. O keia auliee ana o na koa Farani mai ka akau a i ka hema. ike niai la ka Einej)«ra i ko lakou emi hoj)e ana, aole nae i lilo mai he liookahi walii kulana o Welinetona ia lakou, a e iho aku ana hoi ka malamalama o ka la e nalowale a uhi mai ka j)ouli. oia ka wa c | lohe ia nei, ua hiki mai o Puluka me kona puali Perusia ma ke alahele o Ohene, a o Kenerala Bulow hoi ma ke alahele mai o St. Laml>ert, a ua hoouka ia na kaua kuwaho me na koa kiai Imeperiela o i ka aoao akau. j Ke komo kino mai lakou iloko o ke kaliua kaua, alaila, oia ka huipu ana o Welinetona-Puluka i kahi hookahi a kn-e aku ia N*hpoliona. Nolaila. o ka manao o ka Emepera i keia wa, aole ana mea e ae e hana ai, koe wale iho no o kona lawe koke mai i ka Puali Kahiko iluna o Rosome no lakou ka hnina he umi-kumamaltma ta-

I usani ,a hoouna aku ia lukou e wawahi a lawepio mai i k• k i! ; ,. i(( kaua o Mauna St. Jena. Iluli ae la ka Eniepera ihope a holo aku la m» l.a r»e| ( . | kahi hoi a ka. Puali Kahiko i ilio mai la no ke kali ana i k*. k;ii .!, MOKUNA VI. I KA 1110 ANA ILALO O W.\TALU. j Ma keia wahi oe e ka mea heluhelu e kikoi aku ai ka n K , j imua. mahoj)e iho o ka hoouka kaua ana a ka Puali Kahiko ;i li, h iko lakou anhee ana mai ke kiekiena mai. Ua hoololi ia keia u.ih. mamuli o ke komo like ana o keia mau kanaka elua, oia hoi o W , h netona ame \e i keia kaua liookahi, nolaila, ina no ke kaua «. W,i talu ka niakemake, alaila, e ka moolelo o Welinefon;i, a . loaa no ka hoike j)iha no ia kaua; a ina hoi no ka hoouka a ka l'na, | Kahiko ka niakemake, alaila e nana ma ka moolelo o llamukn N malalo o ke poo "Ka Hoouka Kaua a ka Puali Kahiko ma Wal:ilu Nolaila. e hoomaka hou ko kakon moolelo ma kahi a W. hi. tona i haawi aku ai i ke kauolia no ka nee ana imua, aine ko I::k..n ! ilio ana mai no lalo o ke kalnia j)ohoj>oho o Walalu. I Ikawa a ka Puali Kahiko i emi hoj>e ai no ke kaua hop. oia ka manawa a Welinetona e kaliea iiei i kona mau koa m» U ,ili ae a liele aku imua o ke kahua kaua. E lohe ia ana na leo .. k auliee nui ma ka aoao ona puali Farani, a oka leo hoi ona ko ;t p, lekane, e lohe ia ana lakou me ka hauoli nui iloko o ko lakou n.. waliwali. O ko lakou iho ana aku mai luna o Mauna St. Jena, ua lik. lakou me na j>ohaku e kakaa ana iluna o ka honua. Ua hui aku k< ia puali me na koa Farani e auhee ana ilalo o Watalu, a oia knlii i hoouka ia ai o na kaua liuikau no kekahi mau hora. O keia ke kaua menemene loa i hoonka ia i keia 1«, 4» l.m U«> pouli nui o ka j>o e uhi ana, a o na koa PeniHia, ua puka pnno uiii lakou mai ka aoao akau mai o ka eneini, na hoolilo ia ka j>oiiin «. na koa Farani, he j>uali kaua i uahaha malalo o ka ikaika o n;i m..i kaua. Ua nolio iho o Welinelona me kon» mau koa nawliwal m;t ke kula po-hoj)oho o Watalu, a na Puluka hoi i alualu aku n;i Ui Farani e auhee nei iloko 0 ka j)ouli a liiki i kalii kauliale o (i. n.| ( . 0 keia kahi i olelo ia ai.—llo ko Puluka hiki ana mai i ua alii ahi la, oia ke kumu i loaa ai o ka lanakila ma ka aoao o ke DuK« «• Welinetona. O keia na ano olelo a Pnluka i ha'i ai i kona aupiiin 1 ka wa i pau ai o keia kaua, he niau olelo e niakemake ana e kaili ;iku i ka lianohano i loaa ia Welinetona maluna 0 kela kahua kan;i a lile nona ame kona puali Peninia. He kanaka koa io no oia, aka. aolie nae i loaa iaia he wn kupen» nona e lanakila ai maliina o koua enemi. Ona kana o r,ipen;> i la minua ae, ua lawa ia 110 ka hoikeike ana iaia iho imua o K. holookoa. 1 a nianao anei kakou. ina o Puluka me kona inau koa PenMa kai hoouka aku 1 keia kaua o Mauna St. Jena i ka Emeneia. !".ia anei iaia ka lanakila? He mea j)ohihihi loa ia ke koho aku no kona lanakila, oiai kanaka oia aole i hilinai i kona mau koa ame ia iho. Eia wal- :i« ka kak«:m mea e olelo ae: Na Pnluka i alualu aku na koa Farani e auhee ana mai Wiii.iln aku a hiki i r.enej»e 1 ua jio la, a nnna hoi i lawepio mai ka |«aj..tlmahiole o Naj>oliona ma ia witfii kauhale, a jiakele aku ka Eme|. ma: paa pio ia Puluka ? a e oki ia la kona j>oo ». ia a hoihoi aku 1 l'rusia imua o kona Moi, i hoike no kn niea nana i j»epehi o Xii|io!... na, ko lakou enemi ino loa ma ka ilihonua. E hoike ana kekahi'mea kakau i ka moolelo o ka emi hop. n . o na pualikoa Farani anie ko Puluka alualu ana aku ia lakou. "Oiai na koa o Welinetona e holomoku mai ana mai ke kiekina mai 110 lalo o \\atalu, oiai ka wa a na koa e lioouka ana i na kan huikau iloko oka j>ouli nui 0 ka po. Ua hala aku la na j>ual. F,i iani ma ke alahele e moe j>ololei ana i ka liema, a o kalii kauhal o (ienej)e kahi a lakou i Jiiki aku ai. 0 ka liora 11l o ka j>o, oia hoi ka wa i pau loa ai o ke kaua an. a oi; hoi ka wa hke loa a Puluka e alualu nei i ua puali Fniani hooanhee aku ia lakou ma <lenej>e. Aole e hiki ia Welinetona n kona mau koa nawaliwali ke alualu aku i kona mau enenii. a oia ' kuma i kaa ai o ke alualu ana aku i ka enemi ia Puluka. 1 ka wa a na koa Perusia i hiki aku ai i <ienej>e, e hoomal hooluolu ana na koa Farani i kela j)o, a oiai lakou e hooluoi.i me ka nanea, lohe ia aku la ka hiki ana mai o Puluka me kona 1 koa. a oia ka wa i auhee hou ai na puali Farani. a j>akele ai L. mepera mai keia kaua hooj>uni aku a Puluka. <l I ka wa a ka Emej>era Naj>oliona i haalele aku ai ilmia . kiekiena o Mauna St. .lena 110 kona auliee, ua liuli ho)»e ae l,i . a li°l° pnlolei aku la maluna o kona mau koa e waiho moka ki ai ka honua me ka ukali ia alm e kona mau nkali. 0 c like me ka n.., 0 kela j)oe lio e lawe la i ka Emej>era, pela ko lakou holo e hel. no Oei)ej)e. Ua liiki aku lako,, ilniln i ka haj)alua o ka hoia V Īloko ona minute pokole. ua h>he ia aku ka hiki koke Mna mai .. koa Perusia. a no ia mea, ua kau hou ae la ka Eme]M.,a 1 ukali : kona mau ukali a kamoe hou aku la ka lakou huakai i ka liema ke alahele aku o Ivueta Basa. "Ke holo nei ka Emppcra me ka awiwi n.ii no kona pnk. l, na hanlele ia akn nn koa na lakou no o i mi ko | nkou oln . hora okoa kela hele ana o lakou nel iloko o kn ponli, hiki aku I, " ' kalma kana mua 1 hooukn ia ai mawaena okol >' 1 o elmetona me Ilamnkn Xo I kekahi In mamua ae.

''Mu kalii kauluile o Goselika, akalii 110 a lioilioi hou ia iho na manao maikai oka Emepera mai kona kaumaha nui ana. Ua pano mai oia me na huaolelo pokole i na ukali, ua lele iho oia ilalo o kona lio a hele wawae aku la me ka pane hou ole mai i kekahi mau huaolelo a hiki i Kaliloi, a ma ka ulunahele o Marcenlle, haawi ae la oia i ke kauoha i na ukali.no ka hoomaha iki ana no ka manawa a liele aku. "Ua kukulu ia ae la lie wahi halelole, a ho-a ia aku la he ahi e hoopumeliana ana i na kamaliele hele po; lie hookaln walii eke liua kulina i hoomo-a ia aku, a lie mau omole waina, o keia ka paina elua ana o ka Emepei'a oiai kona aina kakahiaka wale ana 110 3 ka hoia 7 o ka la i hala ma kahi kauliale o Bosu. Mai kona ike ana i ke auhee o kona Puali Kahiko i ke ahiahi nei a hiki iloko o keia mau honi o ka wanaao o ka la 19, ua hoike mai ka Emepera i kona mau helehelena kaumaha ame ka nawaliwali loa. "Malalo o na kuhikuhi a ke pailata nana e alakai nei, ua kainoe aku la ka huakai a ka Emepera no ?arisa, a ma ke ahialii o ka la 20, hiki aku la oia me na ukali i ke kulanakauliale, a holo koke aku la ka lono, ua auliee o Napoliona ma ke kaliua kaua o W atalu i hoouka ia me ke Duke o Welinetona." O keia na lioike e pili ana no ke auliee o na koa Farani, u<\ lawepio ia aku he ewalu tausani koa me na lako kaua apau o na pu kuniahi, a o ka inea i koe, oia no ko Goroke hoi liope ana mai ī ka wa,i lohe ia ai ke auhee o ka Emepeia. He mea i kamailio nui ia mahope mai o ia manawa, ina o Go« roke me kona puali kekahi i ke kula o Wataln i ka la 18, ina aole e auhee koke ka Emepera i ke kaua o Mauna St. Jena i lioouka ia ī kela la. T T a like ole ka manao ona poe kakau moolelo i hoopuka ia ma o Goroke la, ao ka lakou i olelo ai,—ua hiki ia Goroke ke hooauliee ak.i i ke Puke o Welinetona i kela aliialii ina ī lnki mal oia i ka wa kupono. He mea hiki ole kela ke koho aku, no ka mea, aole la lie mea e hooi aku ana i ka ikaika ma kekalii aoao, aka. he hooi ana aku ia ika ikaika —i elua la e lioouka kaua ai ike kaua o Watalu. Ua hoike ae ka Emepera ia Muraka, ke kanaka ana i minmina loa ai ina oia i Watalu i kela la, oia kana i hoopuka ae ai i kekahi la ma ka Mokupuni o Sana Hilina, — a O Mnraka, —oia ke kanaka kau lio kaulana loa oke ao nei. Ua hewa loa au i ka hookaawale ana aku iaia mai ia'u aku i ke kaua 0 Watalu; ina oia me a'u i keia la, oia ke kanaka kupono loa no ka wawalii ana i na walii paakiki, o kona walii oi loa aku—nnua o ka oioi o ka elau-pu. M * . Ma kela ahiahi o ka la 18 i hoonna aku ai ka Emepera ī kekahi leta ia Goroke e liuli hoi mai i W T atalu, oia ka wa a Gorolce e hoouka ana i ke kaua ia Kenerala Telamena o na koa Perusia, me ke kuhihewa mau o ka Ilamuku Farani, eia no la o Pulnka mamua ona 1 na wa apau. Ma ka la 19 ae, ua loaa aku la ka lono m Goroke ua auhee ka Emepera i ke kaua o Wataln, no ia kumu, ua auhee mai la ka Ilamuku Farani me kona pualikoa holookoa. a kamoe mai la kana luiakai ma ke alahele o Bambere me Dinant, a iloko o na la ewalu o keia hoi ana i ka po ame ke ao. hiki aku la *a na a hope loa o keia puali i Parisa me ka nawaliwali nui o na koa. (Aole i pau).

M :'t-\ KA LKDE lIMLOUi) li;;Lr EKAIII.