Ka Nupepa Kuokoa, Volume XLII, Number 18, 29 April 1904 — Page 4

Ka Nupepa Kuokoa

KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.

 

NUPEPA KUOKOA. APERILA 29, 1904.

 

4

 

hana e hana ai. Ke hai'i aku nei wau ia oe, o Sepeletona a kaua e ike nei he ohana ia no Basekavila."

 

"Aiaila o kana hana e haua nei oia ke ake ana e lilo aku iaia keia waiwai?"

 

"Ua pololei kau i koho mai la. O ko kaua hui ana me keia kii oia ka mea nana i haawi mai ia kaua i ke koena o ka kaua linahao e pea ai ka kana kaulahao. Ano, e Wakekona: ua paa iho la oia ia kaua a ke hoohiki nei wau mamua o ka hala ana aku o na hoi'a hope loa o ka la apopo, e komo mai ana oia iloko o ka kaua upena me ka loaa ole o ka lanakila iaia e like me ke komo ana aku o na pulelehua iloko o kana apapa. I barela, i umoki, a i pepa hahau, a o ko kaua hoolilo aku no ia iaia i mea na kaua e hoomanao ai iwaena o ka kana mau mea e malama nei ma Alanui Baka." wahi a Kaloke Home me ka hele@ ana iho o kana aka, oiai ua ike iho la oia i ka holopono o kaua hana e hana nei.

 

I ke kakahiaka nui o kekahi la ae, ua aia ae la o Wakekona, eia nae Aia maa o Kaloke, a e hoi aku ana hoi i kauhale i ka wa a Wakekona e komo ana i knoa mau kakini.

 

"He mea oiaio o keia ana ko kaua la hana nui," wahi a Kaloke i pane aku ai i ka Wakekona mau ninau, me kona homohamo ano iho i kona mau lima me ka hauoli no ka loea koke mai o ka manawa e paio aku ai no ka lanakila ma kona aoao. "Ua kuuia aku nei ka upena a o ka manawa wale no e huki ai oia ka moa i koe. E ike a@ kaua i na mea apau mamaua o ka napoo ana o ka la, a ia manawa kaua e ike ai in a ua hei mai oia iloko o ka kaua upena, a i ole palekaua aku na ka apua."

 

"I ke kula aku nei anei oe i keia kakahiaka nui?"

 

"I a hooana aku nei wau i ka'u hoike e pili ana no Seledoma mai Kaupeaa aku no Kaona'lii. Ke hoike aku nei wau ia oukou aole e ili mai ana kekahi poino maluna o oukou no keia mea. Ua kukai pu aku nei no hoi wau me Kakalaika, a me he mea la in a aole wau i ku@ aku nei nae ia, in a paha ua hiki aku kela i ka puka o kuu wahi pupu@ a kakuli mai ia'u me ka manao ua loohia ia wau i kekahi pilik@, he mea hoi e hoinoino ana i kona mau noonoo, in a aole wau i kai aku nei iaia i na mea apau."

 

"Heaha aku ana ka kaua o keia manawa?"

 

"E hele aku kaua e ike ia Sir Hanale. A, eia ae oia ke hele mai nei."

 

"Aloha kakahiaka oe, e Kaloke," wahi a ka barona opio i pane aku ai. "Ua like oe me kekahi generala e hoonohonoho ana i kana hana e hana aku ai me kona mau hope iloko o ka hana."

 

"Oia maoli no ke kulana i keia manawa. Ua ninau mai nei o Wakekona i ka hana e hana aku ai."

 

"Oia hookahi no hoi ko'u manao o ka hele ana mai nei e huli iaolua."

 

:Maikai maoli no kela. Ke ole wau e poina ua konoia mai oe e hele aku e paina i keia ahiahi i ko Sepeletona ma wahi."

 

"Ke mantovana nei wau e hui pu mai ana oe me maua ma keia paina i keia ahiahi. He mau mea maikai keia, he heahea, a ke manaolana nei wau ke makemake nei oe e hookamaaina aku ia laua."

 

"Ke kaumaha nei wau no keia mea, oiai ke manao nei wau e hoi aku ana mana no Ladana i keia la."

 

"No Ladana?"

 

"Ae. Ke manao nei wau ua oi aku ko maua pono ilaila maua e hana mai ai i ka maua hana no keia manawa."

 

"Ua loaa mai hoi ka manaolana iloko o'u e hana mai ana olua no Ladana. Aole he maikai o Basekavile Hale nei ame ke kula ia ka wa e noho hookahi iho ai kekahi mea iloko o ka manawa e like iho la me keia wa a olua e ike nei."

 

"E kuu hoaloha, he mea pono ia oe ke hilinai piha mai maluna o'u a e hana aku e like me ka'u e kauoha aku ai ia oe. Ua hiki ia oe ke ha'i aku i ua mau hoaloha la ou mai hauoli loa maua i ka hele pu ana aku me oe, aka aia kekahi hana nui e waiho mai la no maua na Ladana a na makemake loa ia hoi maua e hiki aku ilaila, nolaila aole e hiki ia maua ke hele pu aku me oe. Ke manaolana nei no nae maua aole no hoi e loihi loa a o ko maua hoi hou mai no ia. Ua hiki anei ia oe ke hoomanao i keia mea a haawi aku hoi i keia lono i ua mau hoaloha la ou?"

 

"Ina pela oe e koi mai ai ia'u e hana aku."

 

"Ke hoike aku nei wau ia oe aole loa he hiki ke hoololi ia keia papahana a'u."

 

I keia wa i ike maopopo aku ai o Wakekona ua kaumaha maoli no o Sir Hanale, a me he mea la ke manao mai la oia ke haalele ia nei oia e kona mau hoaloha ana i manao ai o kona mau hoaloha oiaio maoli no laua nei.

 

"I ka wa hea la olua i hooholo ai e haalele i ho ianei?" i uinau aku ai o Sir Hanale me ka maikai ole o kona manao.

 

"Mahope koke iho o ka pau ana o ka paina kakahiaka. E holo aku ana maua no Comebo Terece, eia nae e waiho iho ana o Wakekona i kona mau pono mahope nei, he mea hoi e hoike mai ana  ia oe e hoi mai ana no oia mahope o ka pau ana o ka maua hana ma Ladana. E Wakekona, e hoonua aku oe i palapala ia Sepeletona e ha'i aku ana i kou kaumaha no ka hiki ole ia oe ke hooko aku i kana kono i haawi mai ai nou."

 

"He manzo nei wau o kaki like no ke hele aku no Ladana. Heaha iho la ka pono o ko'u noho ana maanei?"

 

"No ka mea o keia kou kahua o ka hana. Aole wale hoi oia, aka ua hoopaa mai oe e hana aku ana oe e like me ke kauoha e loaa aku ana ia oe, a ke ha'i aku nei wau ia oe e noho iho no oe."

 

"Ina pela ua pono iho la: e noho ae no wau."

 

"Hookahi a'u kauoha i koe ia oe! Ke makemake nei wau e hau aku oe maluna o kou kaa a holo aku no Meripa Hale. I kou lele ana ilaila e kauoha mai oe i kou kahukaa e hoihoi mai i kou kaa a e ha'i aku oe i ua mau hoalohoa la ou e hoi wawae mai ana oe no kou wahi nei."

 

"Alaila e hoi hookahi mai wau ma ke kula, a e hele wawae hoi?"

 

"Ae."

 

"Aia nae hoi oia ka mea au i kauoha paa mai ai ia'u aole e hana aku."

 

" I keia manawa ke hana aku oe pela aole he mau poino e loaa aku ana ia oe. Ina aole i loaa mai ia'u ka hilinai ana maluna o kou noonoo ikaika aine kou koa aole loa wau e ha'i aku ana ia oe e haua aku oe pela, aka he hana pono keia au e hana aku ai."

 

"Ina pela e hana aku aua wau e like me kau i ha'i mai nei."

 

"A e like me kou miuamiua ana i kou ola, pela hoi oe e hele aku ai, aole, oe e hele mawaho ae o ke alanui e holo nei no Maripa Hale, a ia oe e hula hoi mai ai e hele no oe ma ia alanui hookahi."

 

"E hana aku ana wau e like me kau mau kuhikuhi i ha'i mai la."

 

"Ua pono kela. Ke makemake loa nei wau e hiki koke aku i Ladana iloko o ka wa kupono a mamua hoi o ke awakea."

 

Ia Wakekona e hoolohe nei i keia mau mea apau, ua nui kona paha oha'o i keia mau mea a Kaloke e hoonohonoho nei, eia na aole oia i poina i ka Kaloke mea i ha'i aku ai ia Sepeletona i ka po mamau iho, e hoi aku ana oia no Ladana. Mamua aku aole i manao mua o Wakekona e lawe aku ana o Kaloke iaia mai Basekavila aku iloko o keia manawa auoninoni loa o ka laua hana. Aka nae aole ana hana e hana aku ai o ka hooko wale no i ke kanuoha e haawiia aku aua iaia; nolaila mahope o ka pua ana o ka lakou paina ana , ua haawi aku laua nei i ko laua aloha i ko laua hoaloha, a hoohuli aku la ko laua kaa holo no Comebe Terece, a hoi aku la uo hoi ke kaa no Basekavila i ko laua nei hiki aua i kahi a laua i makemake ai e hele. I ka hala ana mai o ke kaa, oia no hoi ka manawa i hoea mai ai o kekahi wahi keiki uuku a ku ana imua o Kaloke.

 

"E kau aku oe maluna o keia kaahi a hiki i Ladana, e Kakalaika. Ia oe e hiki aku ai i Ladana e hoouna ae oe ma ka uwea telegarapa i kekahi kauoha is Sir Hanale, ma ko'u inoa, in a e loaa iho iaia kuu buke pakeke e malama iho oia a hiki i ko'u hoi hou ana mai, a i ole e hoouna ae oia maloko o ka haleleta no Alauui Bake."

 

"Pela wau e hooko aku ai."

 

"Mai poina no hoi oe i ka ninau ana i ka lunaleta in a he mau leia kekahi na'u."

 

(Aole i pau.)

 

HAWAII ame KONA

 

LAHUI.

 

MOKUNA XIX.

 

KE KAU IA KAMEHAMEHA II.

 

NO KE KUE ANA O KEKAHI MAU HAOLE I NA MISIONARI.

 

A mahope iho, lohe o Kapena Bakala, ko Rikadi enemi, i ka palapala a kona koahauau mai Beritania mai i ka i ana mai. "Ua pa'i hoolaha ia ma ka nupepa, kau kolohe ana ia Rikadi ame kau kuai ana i ka wahine o Maui i ke dala kiui." A lohe o Kapena Bakala ame ke Kanikela i keia palpala, ukiuki loa laua, a hookolokolo ae la paha lana i na haole, e ae mai i ko Rikadi hana ino ia. A hui pu mai o Poki ame Manuia, mamuli o ua mau haole la.

 

A ike paha na alii, na like pu ko Poki manao me Kanikela, pili pu iho la na alii me ka manao nui e haalele ia Rikadi no ka make, aole e uwao iaia. No ka mea, ua palapala mai ko Oahu poe alii i ko Maui mau alii, penei ka palapala ana: "E ko Maui mau alii, in a i kii aku o Kapena Bakala ame Kanikela ame Balaka, i ke kumu o oukou, ea, e malama oukou i a oukou, mai ana oukou i ke kumu a oukou, e kuu mai, he haole no he haole, na lakou no ia e hana; aia ko oukou hewa, o ka uwao wale aku ia lekou."

 

A kaulana loa key make o Rikadi ia Hawaii nei a puni, nolaila, kauoha o Kaahumanu, ka mea nona ka hooponopono ana i ke aupuni ia wa, i ko Hawaii poe alii, ame ko Maui poe alii, ame ko Kanai poe alii, e holo ma Oahu e halawai ai, no ka imi pu i ka make o Rikadi ame ke ola.

 

A hiki ae i ka Poakolu, oia ko Rikadi la, ame na alii, e holo ai i Oahu: a i ke ahiahi ana iho o ua Poakolu la, ua akoakoa na kanaka maloko o ka halepule ia ahiahi no ka pule Poakolu: ha'i mai la o Rikadi'i ka olelo a ke Akua, aia kana popolelo ma ka Oihana 20:21, 22; Penei i palapala ia malaila: "Ua hoike pono aku no au i na Indaio, a i na Helene, i ka mihi i ke Akua, ame ka manaoio aku i ka Haku ia Iesu Kristo. Eia hoi au ke hele paa aku nei me ka Uhane i Jerusalema; aole nae au i ike i ka mea e loohia ai au ilaila."

 

Aka, ua hoakaka mai no ia ia mokuna apau, mai ka mua a ka hope. A lohe ae la na kanaka i kana olelo ana, uwe iho la me ka waimaka, no ka mea, ua manao nui na kanaka e make io no oia, aole ola, no ka mea, ua palapal mai na alii, aole make e uwao iaia.

 

A pau keia olelo ana, ee aku la lakou maluna o ka moku ia ahiahi, a holo aku la i Oahu, a ao aku ku aku lakou a lele i uka.

 

A kakahiaka ae, koakoakoa ae la na alii apau ma ka hale o Auhea, a imi pu i ka make o rikadi ame ke ola. Elua la i imi ai i ola, aole e loaa ke ola, no ka mea, ua olelo mai o Olohana ame Poki, ua hewa loa o Rikadi no ka palapala ana aku i Amerika.

 

A i ke awakea o ua la la, komo malu aku la o Davido Malo me Kanaina ma kekahi keena okoa o ua hale ahaolelo la, ma kekahi puka e mai, hele mai la o Kaahumanu ame Koapili wahine ame Auhea. Ike mai la o Kaahumanu ia Malo, i mai la me ka waimaka,

"Ea, aole he mea e pono ai ke kumu? Ua i mai o Olohana laua o Poki, ua hewa loa o Rikadi no ka palapala ana i Amerika."

 

Alaila, i aku la o Malo iaia, "Manomano ka uaaupo o kanaka ua olelo mai ua mau haole la, he mea hewa ka pule, o ka palapala ka mea maikai, a ke hoahewa hou mai nei lakou i ko rikadi palapala ana." I hou aku o Malo iaia, "Pehea la kou manao, in a aihue ia kau puaa, a minaminaooe no ka loaa ole a hele mai kekahi mea e, e ha'i mai ia oe, a loaa ia oe ua aihue puaa la, ke uinau aku nei au ia oe, owai ko laua mea i hewa? O ka mea nana i aihue ka puaa anei? O ka mea i ha'i mai paha? I mai ia kela, "O ka mea nana i aihue ka hewa."

 

I hou aku la o Malo, "O oe no ka wahine a Kamehameha, ua kii mai o Kanihonui e moe me oe, a ua ha'i aku o Luheluhe ia Kamehameha i ko olua moe ana, ke ninau aku nei au ia oe, owai ko laua mea i pepehi ia e Kamehameha, o Luheluhe anei?" I mai kela, o "Kanihonui."

 

I hou aku la no o Malo iaia, "Ma ka aina hea o ka honua nei kahi i hoahewaia i ka mea ha'i a hoaponoia ka mea hewa?" I mai la kela, "Aole." I aku o Malo iaia, "No keaha le e hoahewa ia si o Rikadi ka mea ha'i, a hoapono ia Kapena Bakala, ka mea nana i hana hewa aku ia Rikadi?" Alaila i mai la o Kaahumanu, "Ua akaka loa, ua pono o Rikadi, ua naaupo makou." Alaila, hele aku o Kaahumanu a kamailio pu me na alii, uo keia mea a paa iho la ko na alii manao e uwao ia Rikadi.

 

A kakahiaka ae, hele mai o Kanikela ame Kapena Bakala, o Poki, o Manuia, o Kekuanaoa, o Kauikeaouili, me ko lakou kapa gula ame na hoku o lakou, o na haole kuai kekahi i hele pu mai me lakou.

 

I ko lakou ku ana imua o Kaahumanu, koi ikaika mai o Manuia me ka maka ukiuki, e kii  ia Rikadi. A pela mai o Poki ame Kanikela. Hoole aku o Kaahumanu i ka lakou olelo, pau ae la ka hookolokolo ana.

 

[Image]

 

Ka Lumi Kahakii o ke Kama'liiwahine Kaiulani.

 

Pela i hanaino ai kekahi mau haole ia na Misionair. Ua nui ka naauao o kekahi mau kanaka Hawaii, a ua nui no ka hoino ia mai o na Misionair. Ina i loaa ka manao pono i kekahi kanaka Hawaii a hoopuka ae la i na alii, manao ae la na haole, no na Misionari ia manao, a hu@ koke ia lakou. Ua lilo loa na Misionair i @ ka maka o kekahi mau haole kuai, ame kekahi mau alii @ kekahi mau alii manuwa, aka, aole nui loa ka hoino ia e @ mamua, e emi aua paha. O ka p@ a @ Misionair i a'o @ Hawaii nei, oia wal no@ k@ no ko @law@ mau makahiki e noho @.

 

NO KE KAUA MA KAKAI.

 

I ka make an ao Kmauahi ma O@ia hoi ke alii @ hanaino iho la na kanaka apau in a K@ ka ia@ ame na wahine, ua waw@ na lok@ki wale ia k@ ia hanaia keia mau mea mahope in a o ka ma@ ana o ke alli @ he kaua no ka hope. Kakali iho la na'lii ame na puali am@ naka apau i ka pono o ia hope. A hiki i ka malama o lu@ iwakalua-kumamakahi, i ke awakea, haiawai ae la ka la @ na, a hoike ae la o Binamu ia mea i na kanaka, a nie nie @ kanaka i ke ano o ia mea, a hoakaka aku ia e like @ k@ ia mea ma ko lakou aina iho. A holo mai la na kauaka@ no ka hope o na mea, me ka maopopo no paha i ko lakou @ kaua.

 

A ma ia hope iho, pae aku la o Kahalaiai, a noho la i @ oia hoi ke alii hou i hoonohoia maluna o ka aina o Kaua@ mea ua ahaolelo na'lii ia Kauai mahope o ka make ana @ alii, a haawai ae ia la Kahaiaia. A hala kekahi mau la, h@ o Kalanimoku i Kauai e nana i ka laau o Haaheo, o k@k@ ia i nahaha i Hanalei, a ha'i kekahi i ka olelo ka Ka@ ai ia lakou.

 

Pae ae la o Kalanimoku ma i Hanalei, a mai popoia lu@ hele aku la o Kikala mai Koolau aku, ua hala e aku ia @ Kona. O Kikaia mai Koolau aku, ua hala e aku ia @ Kona. O Kikala, oia kekahi kanaka puali'o Kaumualii ma @ o Kauai a no lakou no ka manao e kana. @ i ka Kalaniu@ laiki ana i Kona, a Poalua iho paha, alaila, hoouna aku la @ moku i na'lii apau o Kauai ame na kanaka koikoi o ia aina @ koa iho la lakou ma Nihoa, he hale ia no Kaahumanu.

 

I aku la o Kalanimoku i na'lii ame na kanaka koikoi o k@ "Ua holo mai nei au e hoike aku i ke kanaka o ke kupapau @a  o @ hooponopono i ko oukou noho ana. Eia ke kanoha a ke kup@ ia'u. O ke kanaka i koaa ka waiwai mamua, ua waiwai no kup@ ia'u. O ke kanaka i koaa ka waiwai mamoa, ua waiwai no @ ke kanaka no hoi i ilihune mamua, ua ilihune no ia, a o ke k@ a maua maluna aku o oukou." Alaila, olelo mai la o Kiaimoku, @ Aole e hui ka aina a e okioki hou." Hoole mai ia o Kalanimoku, i@mu la, "Aia no e like me ke kanoha ana a ke kupapau, pela no ka p@ A kakahiaka ae, oia hoi ka Poalima, olelo hou iho la ia aia @ like me ke kauoha ana a ke kupapau. A i ka Poaonoa a po iho, @ po iho la na kanaka o Kauai, oia hoi Humehume ma; ma @a pupu ke kimopo ana, pakele o Kalanimoku, mai make; o ke kaua iho ia no ia. Na Kahalaia i kaua ia po, a nui na kanaka i make ia po, a ma ka waha o ka puaa i kanuia ai ko lakou kupapau, a pau lak@ i ka ai ia. A ao ae he la Sabati ia, a i ka ani ana ae o ka la, i ae la o Kalanimoku. "E, holo ka moku i Oahu e ha'i aku ia lakou la, mai papapau iho nei makou ia nei." Ae mai o Auhea, @ mai la o Mr. Wini ma, ame Binamu ma, a hooili pu ia mai la o Kenemakakini, he pio ia, a hooleiia i ka moana. Hookahi no po, hiki no i Honolulu. Liuliu iho la na kanaka o Oahu e holo i ke kaua i Kauai. I Maui no o Kaahumanu me ke alii ana, hiki mai la ka moku i Lanaina i ku mai ai i kanaka, nana aku la na kanaka i ka have ano e. A hiki mai ke kahumoku, olelo mai la, "Ua kaua o Kauai. I kii kanaka mai au."

 

O ka holo iho la no ia i ke kaua. Holo o Hoapili ame Kahekili, ame kanaka o Maui ame ko Oahu, a huipu lakou me Kahalaia in a Kauai a kaua ma Wahiawa i Hanapepe a hee ko Kauai. Lukaia kekahi poe alii ame na kanaka he nui, nui ka poe i auhea i ka ua helehele, a lawe pio ia kekahi poe i Oahu, a i Maui a i Hawaii. A pau keia kaua ana, ahaolelo hou na'lii a lilo o Kauai i ke alii u@ hoonohoia hoi o Kaikioewa maluna o ka aina.

 

MOKUNA XX.

 

KA LILO ANA O KE AUPUNI IA KAUIKEAOULI.

 

I ka wa i holo ai o Liholiho i Peritania, kauoha mai oia, o K@ keaouli ke alii. Lilo maopopo ole ke aupuni ia Kauikeaouli, aole nana e malama ke aupuni no ka mea, he Kamalii no ia ia manawa@ Ia Kaahumanu no ka malama o ke aupuni, a o na'lii apau malalo aku on a. Iaia no ka olelo o kela mea keia mea, ka make ame ke ola. A ku mai o Lo Bailani ame Poki, i hoihoi mai i ke kupapau o Liholiho ame Kamamalu, a akoakoa ae la na'lii ma Oahu no ke alo ahi i na kupapau, ilaila ko lakou hooili pono aku ana i ke aup@i @o ua lohe lakou i ka ke Akua olelo a na malama uo, a hana me ka naau akahai.

 

(Aole i pau.)