Ka Nupepa Kuokoa, Volume XLI, Number 16, 17 ʻApelila 1903 — Ka moolelo Walohia o ka Hoole Waiona. [ARTICLE]

Ka moolelo Walohia o ka Hoole Waiona.

(Hoomauia.) Aole no nae pela ka poe o na aina e mai. I ka hikl ana mai o Rev, S. C. Damon i ka makahiki 1842, ua -hookahaha loa ia oia i ka ike ana 1 ke kulana ona'Hima o ka poe ili keokeo ame na tausani o na sela e hiki mai ana maanei i na maleahiki apau. Me ke kanaiua ole, uty hoomaka koke oia i kana apana hana. a i ka rfiahina o lanuari o kekahi makahiki ae. hoomaka oia e kukuiuia ma ka mokupuni o Maui kekahi Ahahui hoole waiona no ka poe 9 na aina e ame ka poe makaikai, a o kekahi o na lala oia ahahui. oia no na makua misionari Dr. Baldwin, Rev; J. S. Greeh, Lorrin Andrews, E<3. Batiey ame kekahi poe e ae he lehulehu. Ua piha no paha ka hapalua o ka poe 0 na aina e e noho ana ma Maui i komo ! kela ahahui. Ma ka manao ia, ua nui na hana hoopomaikai o keia ahahui i lawelawe ai, mawaena o na eela moku 1 h »l mai n>a ke awa e L~ahaina.

O Aperl!a 26, 1543 Ka la i plha al ka makahik! o ke kakauinoa ana o Kamehameha 111 ame na alii i ka hoohiki hoole waiona. I ke kakahiaka. o kela la, me ka hoolala ole ia ana mamua, ua malama ae 1& ka moi ame n& alii fi keia ia e iike me kela: "I ha manawa a ka moi i kakauinoa al i ka hoohiki, he nui ka rama, palani, waina, a peia aku e waiho ana iloko o ka iua malaio o ka hale. I ka piha ana o ka makahiki me ka hoopa oleia, u& l&weia ae na pahu ame n& omole i piha i na wai o ka make imu& o ko lakou alo. Mahope o ka hooliolo ana i ka mea e hana ai, u& ha&wi mal 1& k& moi i kona manao e nininiia keia mau me& Uoko o ke kaL U& ae na me& apau. oiokaala aku la ua mau paiw sei i kah&kai. & ninini 1& aku ia iloko o ke kai. | Ik& mahina o Okatoba, IS43> ua xna- | iamaia k& pHia &n& o k& makahiki o k& ah&hui hoole waiona o n& kanalc& 0 Honolulu. & he 1,500 k& nui o na itd&kaainana oplo o Kamehameha i palk&u heie m& na *3&nut He nui na teae 1 lawela ma ka huakai. "K& W&l ko Makou." "lAnakiia & make." "Mal Hoi Hope." "£ hookanaka Makua." k& Wai."

I Aug»t«. ISM, kukuiaia k& A&ihui hooie w&ion& no ka poe o n& alna e tna Honoiulu! kapaia Uniona Maw&H Ho> ole W&knuu U& hanai& kekahi kumuk&n&w&i. & ua kohoia keia m&u luna: Genit P. Ju4d. Pejr«eidena, S3unu*l C. Damoik hope.pef««l<ie«i&; JL R, wn Pfl»ter, k&kauoielo. Ma k& H&lepule e malamai& &i n& hal& wai ma o& «htehi V*mow> &pag.

Ua maopopola o» ka holopono o o& h»"» a keia ahahoi iwaena 0 na U1 keokeo ame oa lulna. No kekahi maaawa ua manaoia ua emi mal na ihana inu walona. He nui ka m&naollana i ka wa i puka mai ai ke kanawai a ke Aupnni i hana ai e hoo~ piiia ka uku o ka laikini kuai rama, a 1 ka wa mua o.ka puka ana mal o ua kanawai nel, ua emi io mai no ka heluna ona hale kuai waiona. I ka makahiki 1843, ua emi mai i ka uml-kuma-malima a eiwa waie no hale waiona ma Honolulu. I ka makahiki 1544 ae. pii i ka ūmi-kumamakahi, a i ka 15*45. he umi-kumamahiku; he mea e hoike mai ana he nui ka pūka o ka oihana kuai walona maanei, e like no hoi she na wahi e ae, a aohe hoi he mea no ka poe kuai waiona e maka'u ai i na he kikekie ka uku o ka laiklni kuai waiona e kauia aku ai maluna o lakou. I ka makahiki 1852, Ihe 102 k$ nui o na lala-o ua ahahui nei. Ua hooialaia ae no ka haawi ana i kekahi mau haioielo akea, a na Mr. E. G. Beckwish i haawi kekahi haiolelo e pfli ana" i keia olelo hooholew iho: "E hoo'holoia, i kulike ai me ka manao o keia ahahui. ua hana ka poe o Honolulu nei i ka lakou hana e pili ana i ke kumu manao hoole waiona." Ua hoike ae oia. aole i makemake o Farani e laikiniia na hale Waiona e !ike me ka i hanaia. "Aole i komo ia mea iioko o ka aelike.' "E pono i.hookahi wale no (sehena ma Honolulu," wahi ana i kamailio ae ai. Ua wehewehe ae oia, ina no ua aeia ma ke kuikahi he mea hiki i keia aupuni ke laikini i ke kuai ana o na waiona, m.e he mea la he pono keia i onouia mai, a he mea pololeī no ina ke aupuni e hahaki i keia kuikahi.

I keia manawB/ hookohuia ai kekahi ! komike e keia aiiahui no ka imi ana I ; na kanawai e*piii ana i ke kuai \\«*iona iloko o keia anpuni. O Messrs E. O. Hall, C. R. Bihopa ame J. Mott-Smith na lala. Ua walho mai lakou i na mea apau e piii- ana i keia poo nianao, me ka olelo r>u ana mai: "Oiai nae he ool#& na kanawai e pili ana i ke kuai waiona, he mea paakiki no nae i ka hooko ana aka i kekahi kanawai maluna o keia mea pahee o ka waiona mahope o ka aeia ana e komo mai iloko nei o ka aina—ka hoopoloiei ana aku i ka poe i kekee, ka hdopaa ana aku i ke kanawai me keia mea i ku ole i ke kanawai, he mea ia e lawe aku ai ia kakou ma ke kahua o ka hoopaapaa, huikau ame ka hokake." Ua apono mai lakou e pono e hooikaika i ke a'o ana ame ka hoao ana e hoolaulaha i ka manao hoolewaiona, e like me na wahi apau, iwaena o na keiki opiopfo no nae e hooikaika nui loa ia ai, a i ke kukulu ana i na ahahui hoolewaiona o na opio, ame ka haiolelo ana ma ke akea; hookahi p?iha manawa o ka mahina, kukuiu ana i mau hui paio ma ke akea, ame ka haawi hele ana i na pepa lillii i pa'i hakahakaia e pili ana i ka hoolewaoina, a pela wale aku. Ua laweia mai kela kanawai kaulana 0 ka Mokuaina o Maine i mea e hoike mai ai i ka mana o ke aupuni o ka poe kuai waiona o Amerika, a ua waihoia mai ua Kanawai nei imua o ka ahahui no ka noonoo ana ina he mea pono e hoohanaia i kanawai e like me keia ma keia mau moiiupuni no ka pono o ka hoolewaiona. Ma keia mau makahiki hoi, ua hookapu loa ia ka haawi ana i ka waiona 1 kekahi kanaka Hawaii. O ka pauku ekahi o ke Kanawai o ka makahiki 1850, a i hoopauia I ka makahiki 1882, me keia ka heluhelu ana:—"O.ka mea e hoolilo, haawi, kuai a kii paha no a no ka pono paha o kekahi kanaka Hawaii oiaio, o keia paeaina. a i ole. no kona. pomaikai, i kekahi waiona a kekahi mea paha i hoomaopopoia he waiona, e hoopaiiia no oia aole e oi aku i ka elua haneri dala; a ina aole e hiki ke ukuia keia hoopai e hoopaahaoia no oia. no ka manawa aoie e oi aku maluna o elua makahiki." Ua, haawiia aku no hoi ka inana i ke Kuhina Kalaiaina e haawi i na laikini waiona no ke kuai liilii ana ma Honolulu waie no.

Na no makahiki he lolhi. aohe he mau hoala hoolewaiona a hikl i lulai, 1859, oia ka wa i hoalaia ai kekahi ahahui e Hke me kekahi ahahui i hoalaJa ma Kaleponi i kaheaia "Dashaway.' O ka mea ano e o ka lakou hoohiki. e hoopau ka inu waiona ana no kekahl manawa wale no. I ko lakou wa e haalele ai i ke kiaha. e Kakoo aku kekahf i kekahi i ka malama ana i ka hoohiki, a he elima makahiki o ka hoomau ana o'ka ona me ka ake'ake'a ole ia. He oiaio no paha he mau kanaka. no i huli mai, a eia nae. mahope o ke ku ana no na makahiki elua, uā nalowale N honua ua ahahui nei, e like no me kona puka hikiwawe ana ae, a pau loa kona loheia ana. Ma ia manawa mai no iwakalua makahiki. koe o Honolulu, ua papa loa ia ka aina i ka inu ana i ka waiona. He mea paakiki loa o ka loaa ana o ka waiona i na kanaka Hawaii. a he kakaikahi loa mawaena o lakou. I ka makahiki 1882, ua hoopauia ke kanawai e papa i ka waiona ! na kanaka Hawaii." ke kanawai hoi i kauia ai maiuna a lakou no na makahiki i oi aku mamua o kanaono, malaio o kona malu i hoohaia ai na kanaka Hawali mal ka wa kamalii a i ke Kanaka makua ana. a uo nui k e ku-ela o keia mea e ka poe 1 aloha I na kanaka o ka alna me ko lakou puuwai apau. E pono e hoomaopopoia aole keia kanawai i onouia aku e na haoie. a 1 ole e kekahi mana aupuni okoa aku paha, aka, na na alii no. ka miia i ka wa e noho kahu ana o Kaahumanu, a I na hookele aupuni mahope mai onau . Ma kona wahi i hookomoia mai ai ke kanawai walona o 18S2, e ae aha>i ke Kuhina Kalaiaina e haawiia ka laikini walona ma na wahi apau. O ka aina e kuai aku i ka waiona ame kekahi mau waiwai e ae. He mea maopopo lea ka hopena o keia mea. Ua pii ae tnai ka 100,000 a, i ka 300,000 galani o ka waiona hookomoia mai o ka makahiki. Ue ke ka-e iknika o ka poe maikai o ka aina. ua ku ae he r.ui : o na haleknai waiona ma Honoiulu, ike ia aku na Hawaii orxa kr> ahnui, a ua pU mahuahoa ae ka heluna o na lawehaia. Ke mau nei no keia kuLnna a hiki i keia ■■ ■ tia hanaia ka Chamberlain Cotsfrh Remedsr no ke kunu, anu. konu kalea ame ka ififloms. Ua lilo !oa keia laau i mea kaulana no ka hoola I keia mau ma'i ma na aina malamalama. Aia he roau manao hooh&uoll l l«taa mai e hoike ana i ka hooM'o ia na ma'i kunu ame ka ha&wi pio koke o k* ana me ka hakaiia ole * loaa ai ka oluoiu i ka mea ma'i, a o ka onawaliwali e kaa ana maluna o na kelki 1» hikiwawe '«oa ka hoopau ia o ka p«ikia e »de ole al ka pakele o ke oia o ke keiki O k» kunu kt)el oia ao kekahi e kaomiia mal kona iao mamuli o keia. laaxt (nmu. He laau kokua iknl keia 1 na

makuahine no ka mea aol« mea ano inoino e loaa iloko o keia ano laau, e loaa Qle ai kekahi pUikla mamuli o ka iaao, He loaa i'o k* maha ahe hakaiia ole. Aia keia laau ma ka halekuai o Benson Smith & Cot, Lt(3. no ke kumu* kuai kupono. O lakou no hoi na agena.