Ka Nupepa Kuokoa, Volume XL, Number 47, 21 Nowemapa 1902 — Page 1

Ka Nupepa Kuokoa

KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.

Hoopukaia i na kakahiaka Poalima apau.

 

BUKE XL.-Helu 47               HONOLULU, POALIMA, MOVEMABA 21, 1902                       NA HELU APAU 2938

 

PAA NA KIURE IA J.H.BOYD

Nui na Paio Hahana no Kona Palekana.

 

AHEWAIA O B.H.WRIGHT- HOOKUUIA O JAS. H. BOYD NO $10,000 BELA.

            Ma ka Poakolu i hala, Nov. 19 au waiho mai ka Aha kiure i ka lakou hoike hoopii ia Jas. H. Boyd ame kana kakauolelo nui B. Haywood Wright, no ka Apuka i ka Dala o ka Lehulehu.

            He ekolu hoopii i waihoia ae ma ka Aha Hookolokolo e pile ana no Kino Boe, a he hookahi hoopii no B. H. Wright kana kakauolelo pilipaa.

            Ua loaa aku keia mau hoopii ma ka Poalua nei i hala, Nov. 18 ka la i hoomaopopoia ma ka kakauinoa ana.

            Ma ia auina la hookahi, ua hookuia ae o Kimo Boe mahope no nae o kona waiho ana mai he umi kaukani dala bela.

            Ke kaulele nei o Kimo Boe maluna o ka manao, ka ike, ka makaukau a me ke akamai o kona loio ma kona aoao pale, a ma ka nana aku e lawe mai ana kona loio, A. S. Humphreys i kana kahua pale maluna o ke kupono ole o ka Aha Kiure a kulike ole hoi ma ke kanawai o ka aina.

            Oiai aole i maopopo pono loa ke ano ame ke kulana o ka hoopii e pile ana no Kimo Boe, ua wawaia no nae o na hana hewa a pau a Kimo Boe oia no ka mea e pili ana me ka hoolilo o ka aina aupuni.

            O kekahi hoopii i oleloia oia no na dala i ukuia iaia no na aina aupuni a me na palapala hoolimalima, a i hoopaa oleia ma na buke.

            O kekahi hoopii e pile ana no na dala he $1650 ma ka palapala kikoo a i uku ia iaia e Kauka C. B. Cooper, a i hoopaa ole ia ma na buke.

            O ka huina dala i apukaia a e hoopiiia nei o Kimo Boe he eha tausani ame hookahi haneri dala.

            O ka palapala hoopii mua ia Boyd he hewa i hanaia e ia e kue ana i ka aupuni Repubalika o Hawaii. E hai pololei ana, ma ka la 7 o Iulai 1899, e noho ana o Kimo H. Boyd i olelo ia he kakauolelo maloko o ka keena kuhina Kalaiaina, "a ma ka mana oia hana i oleloia he mea hoopaa hoi no ka lehulehu, i hooukaia me ke kuleana e ohi i na loaa aupuni Repubalika o Hawaii i olelo ia, ua apuka iho la oia (Kimo Boe i olelo ia) ma laila i na dala maikai o hooahi tausani ame ehiku haneri me ka manao kolohe, me ka hoopono ole a me ke kue i ka manao o ke Aupuni Repubalika o Hawaii i olelo ia, ka kahu a me ka ona oia waiwai."

            O ka palapala hoopii elua he hewa e kue ana i ka Teritori o Hawaii.

            He elua mau helu ma keia hoopii, o ka mua, he apuka dala ($50) ma ka la 12 o Mei, 1901: o ka lua, ka lawe ana me ke kuleana ole i na dala he elima haneri ma Iune 25, 1901 mai ka waihona aku ma kona kulana i paa iho nei, Luna Nui o na hana hou.

            Ma ka palapala hoopii ekolu he elua no helu. E hoike ana ma ka la 27 o Malaki, 1900 ua lawe aku oia he $200, a ma ka la 18 o Iune, 1902 ua lawe aku oia he hookahi tausani eono haneri ame kanalima dala.

            I ka manawa i waihoia aku ai keia mau hoike imua o Lunakanawai De Bolt he mau palapala hopu no Kimo Boe, a ua laweia ae oia e ka Ilamuku Balaunu ia auina la.

            Ua waiho ae oia he $10,000 bela imua o ka Aha.

 

Piholo ke Kao Eli Awa o Puuloa.

E KAUMAHA ANA NA LILO A E ULOLOHI ANA HOI KA ELI ANA I KE AWA.

            Noko o na la elima o ka ino ame ka makani i hana lokoino ai me ka nana ole ae no ka poino o kekahi mea, ua paio aku ke kao eli lepo me ka hiki iaia imua o na ale nunui ame ka makani ikaika e hana mao ole ana aka, i ka lima o ka la o ka paio ana, au hoomaka mai la ke kao eli lepo e paupauaho a i ke aumoe ana iho, ua pau ae la kona manaolana no ka hoomau ana i ka paio a hoi aku la i ka opu o ka moana he umi kumamahiku kapuai malalo o ka ili o ke kai.

            He Elima poe kanaka oluna o keia kao kahi i hana ai, a au hoao nui aku lakou e hoopakele i keia kao, aka aole loa i hiki, oiai ka ale e poi pu mai ana maluna o ke kao i na manawa apau. Ma ka Poalua i hala, au kauoia aku ua kao hana nei no loko o ke awa.

            Ma ka Poaono âme ka Lapule ua hahana ka paio ana o ka ale ame ka kao eli lepo, a o na kanaka maluna o ko lakou mau moku pe'a liilii ua hoike mai lakou, au like kela kao nui me ke ano ole i ka paialewa ia mao a maanei e na ale ahiu o ka moana.

            Ma ka po Poakahi i hala, au kau mai ia na aouli aka i ka po ua hao mai la na ale ame ka makani a pulumi pono i kahi kao eli lepo mai o a o.

            Iloko o ka manawa pokole ua aluka mai la ke komo ana o ke kai iloko o ke kao a ia wa no hoi i hoohanaia ai na pauma, aka ua oi loa aku ka hikiwawe o ke komo aluka ana mai o ke kai mamua o ka pauma ana, a no ia kumu ua haalele aku la na kanaka hana o ua kao nei a kau ana maluna o Kaena.

            Aole i loihi mahope mai au ulupaia aku la kahi kao e na nalu nunui a noha liilii na puka ame na pukaaniani, a i keia manawa ke iolii nei oia ilalo o ka papaku o ka moana me ka maopopo ole kona la e ala hou mai ai.

            O keia kekahi o na kao eli i onaia e Catton Brothers ma, a he $40,000 kona kumukuai a i inisuaia he $20,000.

            E hoao ia ana i keia mau la e hoolana hou i keia kao mai lalo mai.

            Ua olelo ae ka poe hoopaa aelike e hoohanaia ana kahi kao omo nuku i hoihoiia ai ma ke awa o Puuloa ma kahi o ke kao i piholo a o na laina paipu e hoomoe pono ia ana ma ke kulana i hiki ai i kahi kao omo uuku ke hoohana pono i kona mau enegina.

            O na kao halihali e lawe nei i na lepo mai ke kao eli aku ua ike ia ka holopono ole o ka lakou hana. Ma na kaikoo apau ua hiki ole ke hoopili aku i ke kao halihali one ma ka aoao o ke kao eli, a ua olelo ia he 15 kao halihali one i lawe ia mai loko aku o ke awa a hiki i waho loa o ka moana.

            He ekolu hapaha mile oia ka loa o ke awa e eli ia ai a ke manaolana nei ka poe i hoopaa ma ka aelike ua hiki loa ia lakou ke hana i keia hana iloko o ka manawa pokole.

 

Kela Iapana Pepehikanaka.

HE MAU PULE POKOLE WALE NO KO TANBARA E OLA AI, A KAU AKU MA KA AMANA LI KANAKA.

 

EKOLU MAWAHO AE O TANBARA MA IA ALANUI HOOKAHI.

            "Aole, aole makou i hoomakaukau no ka li ana ia Tanbara," wahi a Henry o Kawa i kamailio ae ai i ka Poakahi i hala, Nov. 17, no ke kumu o ka hoomakaukau ana i ka amana li kanaka no ka hooko ana aku i kana hana maluna o Tanbara, he mea hiki wale no ia ke hoomakaukau ia iloko o na hora pokole mamua o kona li ia ana.

            He amana li kanaka ka makou, i hoohana mua ole ia ma ka Teritori o Hawaii nei, a ke manao nei au, o Tanbara ana ke kanaka mua loa nana e hoao mua ana i keia amana li kanaka no kona make.

            Ua hiki loa ke hoomakaukau a hoohuiia keia amana li kanaka i ke ahiahi mamu iho o kona li ia ana, a o ka la 26 o Dekemaba, ka la ia ona e li ia ana maluna o ia amana, no ka panai ana aku i ka uku o kela ola makamae o Kapena Jacobson ana i kaili ku ae ai me ke kuleana ole maluna o na ale hanupanupa o ka moana.

            Ke holoke mau nei ka poe makai kiai i ka po ame ke ao mamua o na lumi o keia poe kanaka eha ma Kawa, kahi hoi a lakou apau e kakali nei i ke kaula ipuka a ke kanaka hooko kauoha no ka hipuu ana aku i ka haawina o ka make maluna pakahi o lakou.

            Aia maloko o elua lumi ma na aoao elua o ka halepohaku, he ekolu Iapana ame hookahi Ilikea, e like me ka hoike a ke kanawai, e li ia lakou pela e hookoia ai.

            O keia poe kanaka o Tanbara, ka Iapana i lawe i ke ola makamae o Kapena Jacobsen maluna o ka moana kawahawaha; o Kimura, i lawe i ke ola makamae o kekahi kepani wahine ma Waialua; Yashikawa Denigiro, ka pepehi kanaka o Kauai, ame George Ferris, ka haole nana i lawe ke ola o George Watson ma Kakaako.

            Oiai o ko Tanbara la wale no ka hoikeia oia hoi ka la 26 o keia mahina ae he Poalima ia ua maopopo no nae i kona poe hoa ko lakou hopena, a ke noonoo nei lakou i na hora apau me na helehelena haikea i ka hopena weliweli e kau aku ana maluna o lakou pakahi, oiai aole lakou e ae ia e olelo pu aka he ike aku kekahi i kekahi i ka moe mai maloko o ke keena. O na hanakuli hamumu e lohe ia ana ma keia mau keena o ka poe pepehi kanaka, oia no na kapuai wawae o ke kiai.

            He kakaikahi ka manawa e loheia ai ko lakou oni ana, a i kekahi manawa e loheia no ka owe o ka lau-aoao o ka Baibala, no ka mea he haawiia kela lahui ame keia lahui i ka Baibala.

            Ma ka nana aku me he la aole i hopohopo o Tanbara no kona hopena e hookokoke @nai nei. Aole ona mau hiohiona ano e, aka o kela nanaina maa nau i na Iapana i ko lakou i ko lakou manawa iloko o ke kupilikii oia wale no.

            Aohe on a kamailio maluna o kona hihia, aka he nui kana mau noi ana ia Warden Henry no kekahi mau mea, a ua manaoia, aole loa keia Tanbara e hoao ana e mihi a e hoike hoi mamua o kona li ia ana.

            O kekahi mau Iapana iho he ano hoihoi ole ko lakou helehelena me he la ua pau ka manaolana no ka lanakila, aka, o kahi Ilikea, George Ferris, he kanaka mai loa oia e noho nei ma Kawa, a malalo o ke kauoha a ke Kauka, ke haawi mau ia nei iaia ka hua no ka hooikaika ana iaia.

            Ke hoolilo mau nei oia i kona manawa ma ka hiamoe ana maluna o kona wahi palau-moena, a me he la, oia nei hookahi ka mea i ike i ka luuluu o ka hopena e hiki mai ana.

            He kamailio mau ke kiai iaia me ka maikai, aka o ka olelo wale no e puka mai kahi lumi mai oia keia "aole o'u maikai i keia manawa."

            Ke haawi mau ia nei i keia poe pepehi kanaka i na mea ai maikai a ke hoomaemae mau ia nei ko lakou lumi. Ke nana nei o Warden Henry i ka li ana o Tanbara ma ke ano o ka mua loa ia o kona lawelawe ana ia ano hana.

            Elima makahiki i hala ae nei, i ka wa Kapea, kela kanaka o Kauai i lawe ai i ke ola o Kauka Kamika, i liia ai mai ka amana li kanaka na Warden Low ame ka Ilamuku Kiekie Brown i lawelawe i kela hana.

            Ma kekahi li kanaka ana no, aole i hooko pono ia ka hana. O Tanbara he Iapana i hoopaiia ma Hilo e make ma ka amana li kanaka, a no ia kumu, ua hoounaia aku ka amana li kanaka o Kawa no Hilo. Aole i kokoke mai ka la no ka hookoia ana o ka make maluna o keia Iapana, ua mahuka iho la ua Iapana nei, a aole loa i loheia nona a hiki i keia la. I ka manawa i hoounaia aku ai o keia amana i Hilo, ua hoomaka ia iho la e hana i amana hou, a au aneane he makahiki a oi ka waiho wale ana, a i keia mau pule e hoohanaia ai ua amana la.

            Oiai he lehulehu o na Iapana i hooikaika no ka ike ana ia Tanbara ke Kepani e make ana, aole loa hookahi i komo poo aku iloko o ka puka o Kawa.

            Ua manaoia e akoakoa aku ana imua o kela la e li ia ai o Tanbara kekahi mau luna aupuni, kanaka, na kanaka nupepa ame kekahi poe e konoia aku ana e ka Ilamuku Amelika Henry.

            Ina o keia li ia aku o Tanbara a iloko o Amerika Huipuia, e lilo ana no kona kino i ka poe lapaau laau, aka maanei ua hiki iaia ke moe me ka maikai iloko no nae o ka moe kau hooilo.

            O na kanaka eha e kali nei no ka amana li kanaka, me elua kane ame hookahi wahine e kali nei i ka olelo hoopai no ka pepehi kanaka ma ka degere ekahi, ke manao nei o Warden Henry ua piha kona lima i ka hana no ka manawa e hiki mai ana.

           

Noa ka Lawaia i na Mea a pau.

 

HAAWI KA AHA KIEKIE I KA OLELO HOOHOLO.

            Ma ka olelo hooholo a ka Aha Kiekie i ka Poaono i hala, Nov. 15, 1902, ua lilo mai la ka Oihana Lawaia o keia mau kai na ka lehulehu. O na hoopii, he 25 ka huina, no ke kukulu ana i mana iloko o ko lakou lima no ka lawaia ana i laweia mai hoi no ke kue ana i ka Teritori malalo o ka hoakaka o ke kanawai Okana, ua hoopuehu liilii ia ae lakou; ua hoomau mai la o Lunakanawai Galbraith i ka moolelo o na kanawai lawaia o keia mau mokupuni, e hoike ana i ka lilo ana o ka manao o ka moi ma keia hana, a hiki wale no i kona haalele ana no ka holopono ole o ia oihana. Mahope mai o ia manawa, ua haawiia aku keia mana lawaia i na makaainana, a maluna o keia kahua ke paa nei ka Aha Kiekie, aole loa e loaa ka mana malu ma o ke ano kahiko la. Ua wehewehe ia mai he mau huina o na olelo hooholo o ka Aha Kiekie o Hawaii, e hoike ana, aole loa e hiki ke helu pu ia ka lawaia me ka mea pili i ka aina a haawina alii paha. Penei ka hopena ame ka panina o keia manao. "Malalo o ke Kanawai maa mau (Common Law) ka mana lawaia ma ka moana akea, like me ka holo ana o na moku, ua oleloia, he mana ia iloko o ka lima o ka lehulehu.

            O ka haawi ana i ka mana ihiihi i kekahi kanaka lawaia, aole hiki ke manao wale ia. O na kakanalua apau maloko o keia olelo hooholo, e olelo ana e haawiia ana keia mana, e wehewehe polole ia ana no ia me ka ikaika i ka mea e loaa ana. Mai na paia ihiihi mai o ka hale hookolokolo, mamuli o keia olelo hooholo.

            Ke paa nei ka Aha Kiekie, o ka haawi ia ana i na konohiki ka mana lawaia ma ke kanawai o Hawaii, aole ia he haawina aina, aka, he kanawai ia no ka lehulehu, a hiki ole i ka mea hookahi ke paa i ka mana.

            Ua kakau ia keia Olelo Hooholo e Lunakanawai Galbraith, De Bolt ame Robinson.

 

Kipehi i Kekahi me ka Pohaku

            Ma ka po o ka Poalima o ka pule i hala aku la Nov. 14, ua ulu ae he hakaka i waena o kekahi Porto Rico, Manuel Rama Kona inoa, ame kekahi Pukiki, Manuel Pacheco kona inoa, ma ke kihi o ke alanui Hotele ame Betela mamuli o ko laua hoomauhala ana i kekahi i kekahi, a au aneane loa no hoi e hoopilikia ia ke ola kino o kekahi o laua.

            Ma ke ahiahi i olelo ia ae la maluna, ua halawai aku la ua Pukiki nei me kona hoa paonioni, o Manuel Rama, a ia wa no hoi, i haawi aku ai o Pukiki i kekahi puupuu ikaika ia Porto Rico. Na keia mau hana a ka Pukiki i hoopii ae i ka wela o kahi Porto Rico, a me ka inaina welawela lua ole, ua hopu iho la oia i kekahi pohaku nui o 10 paona ke kaumaha, a kipehi aku la i kona hoa paio me ka ikaika o kona aahuki ke hoohana. Ua koha koele aku la kona hoa paio ma ka aoao o kona poo, a holo kiki ana ke koko mailoko ae o kona poo. He mea pahaohao i kona make ole ana i kela puupuu ikaika, ka mea hoi nana i hoouna aku iaia ma ka lepo honua, me na kulu koko e kiheahea ana ma kona papalina. Malaila o Lukanela Spencer o ka oihana makai, a nana i lawe mai ia laua ma Kuapapanui, kahi hoi a Rama i ae ai, nana no i kipehi o Manuel Pacheco, mamuli o ka mana inaina. Ua hoopaaia aku ua Rama nei ma ka hoopii hoeha a hookuuia hoi kahi Pukiki, a hookahi mea i koe o ka hoolohe ana i ko laua hihia.

 

PAKELE KA ELELE LAHUI

 

Paio o Kuhio me Kona mau Hoa me na Ale o ka Moana.

HULI KO LAKOU MOKU PE'A LIILII HE EKOLU-HAPAHA MILE MAI KA MOKUKAUA OREGON AKU.

            Mai ka Lapule i hala, Nov. 16 ua huli hoi mai la ka Elele Lahui Kuhio Kalanianaole mai Kauai mai maluna o ka mokuahi Malulani, a ku malaelae i ka aina nei.

            Ua huli pololei aku la laua o Archie Mahaulu no ko laua home mawaho o Waikiki, a mahope o ka laua paina kakahiaka ana, hora ehiku paha ia, ua kau aku la laua maluna o ke kaa, a o ka hale waapa hui Mekala ka pahu hopu. I ko laua hoea ana aku, e nohono mai ana na luina o laua a o ka hoomaka iho la no ia e liuliu no ko lakou holo ana aku i ka muliwai Momi, maluna o kona moku pea, "Ka Kaikimahinealii."

            Ia lakou i haalele iho ai i ke awa nei o kou me na helehelena hauoli e hihipe'a ana maluna pakahi o lakou, ke Keikialii Kuhio mahope, ua poina ae la ka ino ame ka makani o ia la, a he nani ulumahiehie wale no ia e pahee la. O na luina ame ke Keikialii, ke huli la ko lakou mau maka ma o a maanei i na ale nunui oiai ka makani e hana lokoino ana me ko lakou manao nui ole he nui loa ka ino, e huli hoi ana lakou no ke awa nei.

            I ka puka pono ana o ko lakou wahi moku pea liilii i waho o ke awa. a aneane paha he ekolu hapaha mile mai ka mokukaua Oregon mai, ua ike aku la ke Keikialii i kekahi nalu nui e pii mai ana maluna o lakou.

            Me ka wiwoole ua kauoha aku la ke Keikialii i na luina e hoalu iho i na pea, a e hoomakaukau ana hoi ke Keikialii e hoohuli i kahi moku o lakou i ka makani aia hoi me he anapa ana a ka uila, a mamua hoi o ka hiki ana ke pale ae au paia mai la kahi moku pea liilii o lakou i ka makani, a o ka huli aku la no ia me na mea apau maluna ona.

            Oiai he ekolu hapaha mile wale no ke kawa mai ka mokukaua Oregon aku; ma kahi a lakou e lana nei aole lakou i hopohopo iho no ka mea, ua manao lakou aia he kanaka kiai maluna o kela mokukaua i na wa apau a e ikeia ana no lakou.

            Nolaila me keia manao e haulani nei maloko o ko lakou noonoo, ua hoomaka nui iho la lakou e kakali no na kokua, me ka pulike no nae o lakou i kahi moku pae liilii i huli.

            Hala ka minute a hala ka hapalua hora aole wahi kokua i hoea aku, aka ma ke aloha o ke Akua ka Makua Lani ua ikeia aku la lakou e kekahi poe kakaikahi maluna o ka lanai o ka hale hui waapa o ka Mekala, mahope iho no nae o ka hala ana he hookahi hora a oi.

            Ua kelepona awiwi ia ae la o Young Brothers e hoouna koke aku i waapa mahu no ka kokua ana i ka poe i pilikia, a iloko no hoi o ka manawa pokole ua holo aku la kahi waapa mahu e haawi i na kokua.

            I ka hoea ana aku o kahi waapa ma ka pahu hopu, e lana mai ana ke Keikialii, Archie Mahaulu ame na luina elua, a maluna hoi o ko lakou helehelena e hoike mai ana au paio aku lakou i na ale ahiu menemene ole o ka moana me ka wiwoole, a ua lanakila hoi maluna o na ale ame ka makani mamuli o na kokua.

            Ua kau aku la lakou maluna o kahi waapa mahu, a i hakalia no a paa kahi moku pea liilii o lakou i ke kaula mai kahi moku mahu aku, o ko lakou huli hoi mai la no ia no ke awa nei.

            Nolaila ua papahiia maluna o ka Elele Lahui ame kona mau hoa na ano o ka wiwoole no ka lakou paio ana me na ale kai.

 

Hoomanao La Hanau o ka Moi Kalakaua.

            Ma ke Sabati, Novemaba 16, i piha ai ke kanalima-kuamamaiwa la hanau o Kalakaua i ka Moi o ko Hawaii Paeaina i na makahiki i hala, a no ia mea, ua malamaia ae he paina ma kahi o ke Aliiwahine Kalanianaole ma Pualeilani, ma Waikiki. Ua hoonohoia ae ke pakaukau no na mea ai a ua luluu maoli no i na mea ai, a puni au papaaina nei e nonoho ana ka poe i konoia i hiki aku ka heluna aneane i ke kanalima. O na mea ai o ke ano kahiko kekahi i hulia me ko keia au e hele nei.

            O ke Aliiwahine Kalanianaole ka mea nana i hoomakaukau i keia mau mea apau, a o kekahi poe i akoakoa ae oia no ka poe kuonono o Kapalakiko e noho nei i keia kulanakauhale, a o lakou no hoi na makamaka ano nui. Ua hoonaneaia ka luana ana me na leo mele hone a ke puali himeni a he ku maoli no ka hauoli na hoonanea ana.

 

KE ANO PAANI KINIPOPO HOU MALUNA O NA LIO.

            O KE KII MALUNA AE, OIA NA KANAKA AME NA LIO E PAANI ANA I KEIA ANO PAANI POLO O KEIA AU HOU. MALUNA NO O KA LIO E HILI AI I KA POPO A E ALUALU AI NO. HE PAANI KEIA I KAU NUI IA KA WELI, A HE PAANI KPONO NO HOI NO NA POE I MAKAUKAU A LOEA MA KEIA HANA.