Ka Nupepa Kuokoa, Volume XL, Number 44, 31 October 1902 — Ka Poka Nui ame ka Poka Iki He Moolelo no kekahi mau Opio Elua iloko o ke Kaua Kuloko wawahi Mana Kauwakuapaa o Amerika Huipuia. [ARTICLE]

Help Learn more about this Article Text

Ka Poka Nui ame ka Poka Iki

He Moolelo no kekahi mau Opio Elua iloko o ke Kaua Kuloko wawahi Mana Kauwakuapaa o Amerika Huipuia.

(Unuhiia e S. K. kawaa.)

MOKUNA X. }. KOMO HOU I KE KAUA. i "He nanl oi kelakela Ka ikena i na mea apau." Ia makou e nee ana imua ua ike ia aku la ma kahi mamao he kuianakauhale keokeo e waiho mai ana a 1 ka nana ana ma ka Muliwai Rapahanoka, e ku mai ana na kahua hoomoana o kekahi mau pualikoa. Ma ka Huina, ua lele aku ia kekahi poe o makou no ka hui ana aku me ko lakou mau puali. a o ke koena iho, ua nee loa aku la no Waretona ke kahua hoomoana maoli. I ka hala ana ae o na hale lole o ka Huina aia ka eheu malu o ka po ke nee mai la. I ka molehulehu ana iho, ua hoomaka mai la ke ahi o keia ame keia kahua hoomoana e ae a ua hiki ke ikeia na mea apau o kela ame keia ma kahi mamao, me he mea la o ka malamalama maoli ia o kekahi o na kulanakauhale nui,—ae, he kulanakauhale nui 'io no keia, aole nae me na kakeia nini ame na hotele nunui, aka, he kuianikauhale pahaahaa a hale lole hoi. I ka hiki ana ma kekahi kikee o ka uluiaau, ua loaa mai la ka ike ia makou o ke kahua' hoomoana o na kanaka he kanaiima tausani. Ke nana aku mai kaupoku aku o ko'u kaa, he nani maoii no ka waiho ana mai o ke kahua hoomoana. No na mile loihi, a e like hoi me ka hiki i kou ike ke nana aku iluna o na puu a ilalo o na awawa peia ka waiho mai o ke kahua hoomoana. O kekahi ma ke kahua palahalaha; o kekahi iloko o ka owawa, a via hiki ke ike moakaka ia aku mamuli o ka malamalama o ke ahi, aole he wahi i noho ole ia e na pualikoa. Ua hiki ia makou ke iohe aku i na leo hauwalaau i hui pu ia me ka ne ana o na leo o na holoholona; ka leo o na ohe kahea mai ke kahua o na aiakai; e kahea ana no ka hooluolu ana iho o na mea apau, a mahope aku ke kani kapalili ana o na pahu llilii, he hoailona hoi e hoomalu na mea apau. Iioko nae o keia mau mea apau, aoie i kuu iho ka halulu o ko makou kaa a liiki wale no i ko'u Iohe ana mal o Waretona keia.

la'u 1 lele iho ai ilalo aole i kāna mai ka maeele d; ko'u kino, me he mea la ua hākihakiia ko'u mau iwi; ua.ike iho la au he mea makehewa ka hoao ana e huli i kal?i o ko'u regimana, nolaila, ua hooholCk. ; iho la au e hoaumoe ma ke kahua hoolui\j kaa-ahi. Ua hai mai na kalaiwa kaa iā'u ua makaukau ka puallkoa holookoa no ka nee ana, a o keia ana kekahi o na hoonee kaua ikaika. Mahope o ko'u ai ana i ko'u wahi alna ahiahi mama, ua owili iho la au i ko'u kino me ko'u wahi kihei huluhulu a moe iho la iluna o ka lepo, a ala mai i kekahi la ae me ka oluolu kupono.

O ka nani a'u i ike ai i ka po aole ia i oi ae mamua o ka'u mea i ike ai i ke ao ana ae. I ka wa i mohala ae ai ke 1 kukuna maiamalama o ka la, aia au ke kiei la maluna o ke kulanakauhale hale lole mai kekahi wahi puu uuku. Malole mai kahi wahi puu uuku. Mamua' •o'u e waiho ana ke kulanakauhale o ko'u regimana; a v i ka wa i maalo ae ai ka ohu i na kukuna malamalama o ka ia, ua- aku la au i ka. a mai o na ahi ka paina kakahiaka o na kanaka, "a ma o aku e waiho mai ana no ia kulanakauhale o kekahi mau pualikoa. E like me ka hauwalaau o ke ahiahi peia no i keia manawa. Ua lohe hou ia na leo ohe ame na pahu; a o kahi e waiho wale ana ua piha ae la i na koa e ku ana iloko o na laina. la'u e hele ana aia ko'u puuwaii ke pana la me ka hauoli, oiai, aia au iloko o ke kahua hoomoana. Ua hoi hou mai la na hoomanao ana o na la hauoli e noho kaua ole ana a hoopoina iho 1 ka haawina weliweli o na la i kaahope aku.

Mahope o ka hele ana no hookahi mile, ua hiki aku la au ma ke kahua o ko'u puali, a ua apo aloha ia mai au e ko'u mau hoa.

O ka manao kaumaha iloko o na pualikoa apau no ko Makalelana hoopauia ana, oiai ke kokoke loa nei ka wa e hakoko ai, oia ka mea e laha nui ana ia manawa; oiai, ua oia ma ke kulana hanohano a he Jrila makaneki hoi nana e ume aku iaia ma ke panepoo o ka ike ia piai. Ua ike aku no na mea apau ia Bonikaika, oiai, ua loaa mai he 3ono mamuli o 'ha manao o na, kanaka kalai aupuni ma Wakinetona ke kumu nui o ko Makaleiana hoopauia ana*. Aka nae, ua maa makou %i ka hana o ke ka"hua kaua, a oiai makou he poe koa, ua manao no na mea apau e hana aku i ka hana malalo aku o kekahi aiakai. Aole i nee aku makou no hookahi pule, a maanei makou i noho iho ai a hai aku au i ko'u mau hoa i na mea a'u i ike ai ma ka halema'i. Mahope mai ua loaa mai Ia ke kauoha no ka nee ana aku, i ka.hapawaena o ka mahina o Novemaba aia ka puali holookoa ke nee la iloko o na mahele nui ekolu, malalo 'o na a7akai ana a Samana, Huka ame Palanikelina, a ku aku la ma ka'e o ka Muliwai Rapahanoka, e kokoke ana ma Falamauka. Ua hoike mai ko makou laina kiai aia ka ikaika o na Conofedereta ma kekahi aoao mai o ka muliwai, a i kukahi la ae ike io aku la makou i ko lakou kulana mahope aku o ke kulanakauhaie 0 Federikabega. He hana hupo loa ka hoao ana aku e kau ma kekahi aoao o ka muiiwai me ka noho mai o kekahi iliohae e like me ko Li ano, aka, oia ka, papā.hana a ko makou generala. | Ekolu la ko makou nee ana i o a ianei, me he mea la e haawi aku ana 1 mau la no na enemi e hoomakaukau aia 1 mau papu nui no ke pale ana mai ia Mahope mal ua hoaoia ae ke kaua ma ka aoao malalo o ke kulanakauhale he ole no r.ae ka mea i loaa mai; ma ka Generala Felita, hai ana māi ia makou, ke kali nel makou no ka hoea māi o na kao. hou no!" wahi a Kapena Buka. ,4 'E loaa mau ana no hoi he wahl mea e hoūlolōhi ai. O k<2ia mau conofauna kao ka mea nana e pepehi iho he mau tausani ōla kino." M *Ae;" waKi a Mekia Hadlna, "a 1 ka

wa a lakou e hoouna aku ai ia oe no ka halema'i, ke manaolana nei au oia ka wa e hooponopono ia ai kou huhu a pela no hoi me kou kino." Ua hoea io mai la na kao, a o ka wa no ia i hoomakaukauia ai ka nee ana aku ma ke kakahiaka nui o ka la 10 o Dekemaba. Aohe i hiki pono ae na kaa e lawe ana i keia mau uwapo ma ka'e 0 ka muliwai, ua hoomaka koke īnai la na koa kiai Conofeciereia, e haawi mai 1 na ai a ka papaa. Ia manawa i komo mai ai ko makpu mau pualikoa pukuniahi e hoolele ana i na poka ma kekahi aoao o ka muliwai, a ua hiki ke ike ia aku, aia ka pualikoa holookoa iloko o ka makaukau mau. Ua haawiia mai i ko makou puali ke kauoha no ka nee ana aku e kiai i na eneginia oiai lakou e hana ana i na kao. Ua hiki koke aku makou i ke kahua o ka hana: ua kukuluia ae makou mahope o ka nahelehele e uiu paapu ana ma ka'e o ka muliwai, a e lele paapu ana na poka iki maluna ae o ko makou mau poo.

Aia na eneginia ke hana hoomau la me ke alaiia mai e kekahi ohu e halil ana, a i ka wa e nee aku »i o kekahi kao mahope aku o kekahi, ua hoopaa J.i ae ma kora wahi, a liiki i ka wa a makou i manao ai he mokupuni keia iioko o ka muliwai. Eia keia poe ene&inia ke hana nei a ke ki ia mai nei iakou e na « kaiai sma kekahi, e hamale ana kekahi me he mea la aia no lakou ma ko lakou.mau haiehana kahi i hana ai; aka, he mau minute o iko ia aku tna ka haule ana iho o na mea hana, ka hina ana īho o kekahi a make loa ame ke kaikaiia ae 0 ka poe I eha. Aia no nae ka hana ke nee la no imua me ka awiwi, a hiki 1 ka l'.op&lua o ka muliwai. Ia manawa u:i ike iho la na eneginia ua hlki ele ia lakou ke ku aku imua o ka make e nee n.au mai ana. Ia iakou i hoi mai ai, ua nee mai la na puali pukuniahi o hookahi haneri pukuniahi a hoomaka aku la e ki poka i ke kulanakauhale; aka nae, aole i kuu iho na kanaka kipu poiolei o na Conofedereta i ke kani o ka lakou mau pu raifela e paa ana i ka muliwai a e pakuia ana e na puu lepo ame ka pa pohaku. Ua hoololi koke ia mai ke kahua liana, a hoounaia aku la ko makou i'eeimana e maluna o ka uwapo a na eneginia i hana ai e nee aku imua a pela no hoi kekahi e hana ai malalo aku o makou.

Iloko o na hooho hauoli ana i holoj aku ai na mea apau lele ana iluna o na kao. Ia makou e nee nei ma keia alahele kupilikii ua hoomaka mai la ka kekahi'pualikoa hele wawae o makou e haawi paapu ae, i na poka iki maiuna o ke kahua o na enemi, a o ka pualikoa pukuniahi e ku ana mahope o makou ua hoomaka ae la e hoolei i na poka paa ame na poka pajiu mamua aku o ko makou alahele. Ma keia hana ana ua hiki ia makou ke nee aku a hiki i na kao hope loa a hoomaka iho la makou e wehewehe i kekahi mau kao, a holo aku ia no kahi a na enemi e noho mai ana. Ua akakuu iki mai ke ki ana mai o na enemi ia makou, aole no nae i nele ke ku mai o kekahi poe 0 makou i ka na enemi mau poka iki. "Mai na mana lani!" wahi a Denisa mahope mai ou. "Ua oi aku keia o ke ino. la'u i hoopaa ai i kuu inoa, aole au i manao e lilo ana au i koa marina." "Mai nana oe ia mea e Denisa," wahi a'u; "ua pono no e loaa kekahi poe na lakou e hana i keia hana. He hanohano keia i loaa mai vi ko kakou regimana." "B haawi aku i keia hanohano i ke dlabolo! He mea maikai ole ka make ana i ka poka," wahi hou a Denisa me ka hoohalahala nui. 0 ke kaawale mai kahl aku o na kao hope loa i -hanaia ai aole no i ioihi loa mai kekahi aoao o ka muliwai, a i ka wa i kau ai au me ko'u poe kanaka iluna o na kao, ua hoe aku na mea apau a kau ana makou ma kela aoao. Ua lele koke aku au i ka aina a kauoha aku i ko'u poe kanaka e hahai mai ia'u, a ua hookoia mai me ka hakalia ole, a iloko o ka manawa pokole aia makou iluna o ka pa poliaku. Ua ioaa aku na kiai la makou e uu ana i ka holo a uaj paioia aku me ka hahana. Ua ike koke mai ka enemi ia makou' a ua hoounaia mai kekahi pualikoa hele j wawae no ka halawai ana mai me makou, aka, ua hoemiia aku iakou i ka wa i loaa mai ai ko makou kokua. Ia makou e paahana nei, ua hoomaka hou ia ka hana ana i ka uwapo, a ua hanaia me ka aWiwi a lohe aku la makou 1 ke pahupahu mai o na kapuai wawae 0 na koa. Iloko o ka hapalua hora, ua| hiki mai la na pualikoa kupono no ka paio ana aku i na enemi, a i na ma-j nawa apau ke hiki mai la kekahi mau | puallkoa no ka hoopuipui ana mai iaj makou. I 1 kela manawa ua ikaika ioa mai la ka la e hoauhee ana i ka ohu ame na kulu wai a ke kehau. Ua ike aku la makou ua haalelē iho na Conofedereta 1 ko lakou kahua kial i ko makou nee ana aku ma ka Muliwai o Rapahanoka, no ka mea ,eia makou ke paa nei i keia hapa o ke kulanakauhale. Ua noho iho au ma kapa o ka muliwai no kekahi mau hora e makaikai ana i ka nee ana mai o na pualikoa maluna o ka uwapo, a ma kekahi aoao e moe ana kaoo o na pualikoa e ae. la'u e ike nei i keia mau pualikoa e nee ae ana me ka hiehie nui, e walaau ana a e hookaau ana kekahi i kekahi me ka hauoli, ua hukiia aku ko'u noonoo ana no ka poe e haulehia ana ma ke kahua kaua; oiai he lehulehu wale iwaena oia poe e hauoli ana i makaukau ko lakou mau luakupapau ma na kualono ma o aku o kulanakauhale. Aka ala iakou me na manao hauoli me ka makaukau e hooko aku 1 ka lakou hana. I ka hora elua oia auwina la ua pau loa mal la ka pualikoa holookoa ma kela aoao o ka muliwa, a o ko makou mau puali kiai aia lakou ke paio mai la ma na palena o ke kulanakauhale. Ua nee ae la na pualikoa pukuniahi mama a hookahua iho la ma ka aoao akau a mawaena konu o ke kahua hoomoana o ka puali holookoa, oia na pualikoa pukuniahi nunui e ku ana maimua pono o Palamauka, a hoomaka aku ■ la i ke ki poka ana i ke kulanakauhale e haawi ana hoi i na ai a ka rapaa iloko o ke kahua hoomoana o ka enemi. Ua Ike koke aku la makou i ke kahua hoohana a ka enemi, oiai, ia manawa ua paa ae la na waih kiekie mawaho aku o ke kulanakauhale i na koa e eli ana i mau papu no lakou ae e ka'u mai ana na pukuniahi nui me ko lakou mau waha e huli pono mai ana i o makou me ka makaukau e iuai mai i ka elele a ka make. He hana paakiki loa ke ku ana aku imua o keia mau mea make, aka aia ka puaiikoa holookoa ke noho la me ka makaukau no ka loaa mai o ke kauoha. I ka la e iho aku ana ma kona alahele, ua loaa mai la ke kauoha i ko makou puaii, a iloko o ka. manawa pokole aia makou ke heie la ma

na alanui o ke kulanakauhale o Fedarikabuga. Ua loaa aku ia makou he kakoo nui o na kanaka o ke ke'a ulaula (na kanaka me na manele no ka ohi ana i ka poe i poino) e manele ae ana i ka poe i eha no ko makou kahua hoomoana. Ua lohe aku makou i ke kani pinai mai o pu raifela ma ko makou aoao hema; a lohe pu aku la makou i na leo hooho hauoli me he mea la ua lilo mai la ia wahi paa o ka enemi, aka, aole a makou mea i lohe mai ai e pili ana no keia. E ku wale ana na hale 0 ke kulanakauhale aole he kino kanaka, oiai, ua holo aku na kane, na wahine ame ka lakou mau mea aloha no ka ahai ana i ko lakou mau ola. Ke haule nei na poka nui ma o a maanei mai ka makou mau pukuniahi ame ka na enemi. Ke hiolo nei na kaupoku hale; ke lele liilii nei na puka aniani, a o ka lewa lani maluna ae o makou aole i kana mai o ke kuakea i ka lepo. Ma kekahi alanui ua a ia ae kekahi hale e ke ahi mamua o ko makou hiki ana aku; a e ku ana na llma kokua io ka paio ana aku me ke ahi. "E ku iho!" wahi a Konela Laila i ka wa ana i ike aku al i ka hoailona i hoikeia mai e kekahi aliikoa e ku ana ma ke alanui. Ia makou e ku ana me ka haohao no keia kauoha, ua puoho ae ka uwahi mai ka hale e a ia ana a mahope koke iho ua pahu ae la a lele liilii ana na momoku ahi i o a ianei. "Auwe! ua like keia me ka wawahi pohaku ana ma na alanui, aka, o ka manawa mua loa keia o ko'u ike ana 1 ka hoopahuia o kekahi hale," wahi a Denisa. Ua lohe koke aku makou i ka leo kauoha a ko makou konela e onou aku ana ia makou imua. Iloko o ka hauoli ua holo aku makou a hala ae ka hale pauahi a komo aku la makou ma kekahi alanui ololi a puka loa aku la ma kekahi aoao o ke kulanakauhale. Mamuli o kekahi hemahema ua hiki aku la makou ma kahi i paa mua ae i kekahi pualikoa, nolaila, ua huli ae la makou ma kekahi aoao a hele aku la ma kekahi alanui uuku e holo pololei ana no kapa 0 ka muliwai. Aole makou i liuliu ma keia hele ana, ua halawai mai la makou me kekahi kokua aliikoa i holo mal maluna o kona lio me ka puahiohio. "E ku! e ku!" wahi ana i kona kokoke ana mai. "No ka pono, eke konela, e laAve mai i kou regimana a e hahai mai ia'u." Ua hookoia aku ke kauoha, a holo aku la makou mahope o ke kokua-alli-koa me ka nune nui ana no keia hana 1 waiho ia mai ia makou. Ia makou i hoea aku ai i ke alanui nui e holo ana no ka uwapo, ua halawai mai la ko'u mau maka me kekahi pualikoa e auhee mai ana a & holo pololei mai ana i o makou la. "E paa mai ia lakou! conafauna, e paa mai ia lakou!" wahi a ke kokuaalilkoa me kona leo ua ha ia. "E f)aa mai 1 na hoohewale, ina no' oukou e ki mai a make!" "E ku!" wahi a ko makou konela me ka leo okalakala. "Moe na elau imua!" Ua nakeke koke ae la na elau, a ua nee ae na mea apau a pili me ka loaa hou ole aku o ke kauoha, me ka makaukau e paa aku i ka poe e auhee mai ana. Ua ike aku la au o keia no kekahi o na regimana hou; ua ike pu aku la no hoi au i ko lakou konela e holo ana iwaena o lakou a e oniu ana i kana pahi ma ka aoao akau ame ka hema. O ka poe mamua, ua ike mai la i ko makou ku aku mamua me ka makou mau elau e kau pono aku aha; aka, ua hiki ole ia lakou ke ku iho, oiai, aia ko hope mai ke onou mai la ia lakou imua, a iloko o na hoao ana a ko makou puali e paa aku ua lehulehu o lakou i make i ka makou mau eleu. No kekahi manawa ua naha ae la kekahl hapa o ko makou puali a mahope o ka hoomanawanui ana, ua paa hou ae ko makou kahua. O ke konela o ka pualikoa auhee, he koa ia, a he kanaka i maa i ka honi ana i ka hohono pauda, a ke hoomau Ja no oia i ka hili ana i kana pahi ma o a maanei me ka hoopuka ana i na olelo hailiili no ka hoohewale o na koa. Mahope iho ua hookuu iho la oia i kana pahi ilalo a pani ae la i kona mau maka a uwe iho la. "E kuu Akua! ua hoohilahila ia au no kā wa mau loa!" i uwe iho ai ua konela nei me kona leo halo'ulo'u. "He keu no oukou a ka poe lapuwale! Ua pono loa oukou e lawe ia aku a e ki ia mai oukou apau loa i ka make."

"Heaha ke kumu o keia?" wahi a Konela Laila. "Heaha ko lakou mea i holo mai nei iloko o keia kulana?" "I ko makou ku lainai ana me ko makou mahele," wahl a ke konela, a ia makou e nee ana me ka maikai, ua pahu ae la kekahi poka pahu maluna pono iho o kekahi bataliona ma ko makou aoao hema a make iho la kekahi poe. I ka ike ana o ko'u poe kanaka i keia, ua auhee ae la ka puali ma ka aoao hema, a mamua o ka hiki ana ke paa aku ia lakou, aia lakou ke holo la no ka muliwai. Ua huli mai ia ka regimana holookoa a holo mai la e like me ka pu-a hipa e lele ana maluna o ka pa. Ina aole oe i hiki mai nei ke manao nei au aole lakou e paa ana a hiki i ko lakou kau ana ma kela kapa o ka wiuliwai." "Mai hopohopo oe," wahi a Konela Laila; "o ka makamua no hoi keia o ka lakou kaua ana. Aia a maa iho o ka pau no ia o ka pilikia." "Lapuwale maoli no keia poe! Ina he mea hiki ia lakou ke nee hou aku elawe aku no au ia lakou iloko o ka waha o kela diabo!o." Konela, ua maketnake ke kenerala e lawe hou aku oe i kou regimana iloko 0 ka laina," wahi a ke kokua allikoa 1 hoounaia mai ai. "Pehea e hiki ai? E pau hou mai ana no lakou i ka holo." "E kokua aku au ia oe," wahi a Konela Laila. "E houluulu ae ia lakou a hoonee aku a na makou e paa aku mahope nei." Ua hilahila iho la na kanaka o keia regimana i ko lakou auhoe ana, ame na olelo a ko lakou konala; ua hui ae la lakou a nee aku la imua a hahai aku la makou mahope. Ua nui ko'u kaumaha no keia poe, no ka mea, ua maopopo ia'u ka hoopai weliweli e kauia aku ana maluna o lakou. Ma keia hana ana ua eli mua lakou i ko lakou mau luakupapau; no ka mea, ua maopopo mua ia'u e onou ia aku ana lakou imua me ka menemene ole. Ia lakou i huli ae ai ma kekahi alanui, ua nee loa aku la lakou no waho o ke kulanakauhale, e nee ana me ka hiehie no ko lakou wahi i hookaawaleia. Ia iakou e nee ana, ua hooleleia mai na poka pahu maluna o lakou, aka, ua nee mau aku no lakou imua. Ua ki paapu ia niai lakou me na poka iki a ke ike la makou i ko lakou hehee ana e like me ka hau. Ua oniu ae ke konela i kana pahi no ka iua o ka mana-

wa; a hehee Iho la oia mai luna iho o kona lio a make loa ma na waw&e o kona lio. He haawina weiiwell keia, ua pono nae ke hana ia; aka, he me& minamina ka haawi ana o kekahi kanaka koa oiaio i kona ola mamuli o ka hana hoohewale a kona mau kanaka. Ua haawi ae la o Konela Laila i ke kauoha ia makou no ka hoi ana aku i ko makou mahele, aka, ua loaa mai la ke kauoha mai ko makou kenerala e ku iho ko makoli puali e kiai i na alanui o ke kulanakauhale. Ua mahelehele koke ia ae ko makou regimana a noho iho la makou e kiai. Ua akakuu mai la na leo kani o na pu, a ke hoomaopopo la makou ke hooīoliia nei ka paahana. Ua ikeia aku na pualikoa hele v,awae e nee ana no ka aoao hema, a o kekahi ke hoopuipui ae la i ke kiko waena malalo o ke alakai ana a Samana. Ua uhi koke mai la ka po, a aia. no na puali ke oni la mai o a o me ka meha pu; o ka leo wale no e lohe ia ana oia no na k&ni pu a na koa kial a ka enemi ia lakou e ki wale ana no me ka maopopo ole ia lakou ka lakou mea e hana ana, Ua kauohaia mai ko makou regimana no ka lawe ana. aku i na pio i loaa ia makou no kahua. hoomoana, a pau ae la ko makou ike ana i na hana o ke kahua kaua a hiki i ko makou auhee ana a kau hou ma kela aoao o ka muliwai. Ua hauoli makou no ko makou palekana ana, aka nae, he oi aku ka hoohalahala o ko makou kapena no ko makou ike ole ana i ke kaua hahana nana i kiola ae i ko makou kenerala mai ke kulana ana e paa ana. (Aole i pau.)