Ka Nupepa Kuokoa, Volume XL, Number 21, 23 Mei 1902 — Page 2

ʻaoʻao PDF (1.79 MB)

This text was transcribed by:  Keomailani Fergerstrom
This work is dedicated to:  Irmgard Luukia (Harbottle) and Albert J.K. Perkins Jr.

Ka Nupepa Kuokoa

KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.

 

NUPEPA KUOKOA MEI 23, 1902

 

KA

NUPEPA KUOKOA

 

No ka Makahiki          $2.00

No Eono Mahina        $1.00

 

@@

 

O NA OLELO HOOLAHA A PAU E HOOUNAIA MAI ANA NO KA HOOLAHA MALOKO O KEIA NUPEPA, E HOOUNA PU MAI ME KA AUHAU, A I NA AOLE, AOHE NO E HOOKOMOIA.

 

O na Dala a pau o ka Pepa nei e hoouna pololei mai i ka HAWAIIAN GAZETTE COMPANY.

 

HOOPUKAIA E KA

HAWAIIAN GAZETTE CO

 

Hookomomia ma ka Hale Leka o Honolulu, Panalaau o Hawaii, ma ke ano mea o ka Papa Elua.

 

A.W. PEARSON, Luna Nui

D. KANEWAI,

Lunahooponopono

Honolulu, Oahu

 

POALIMA     MEI, 23, 1902

 

            Mamuli o na kalai manao ano hehena a kahi poe kakau pepa o keia honua, ua ulu mai la he mau mano ooloku, a ua aneane loa e loaa ole ka maluhia, ke ole me ka waha o ka pu-kuni-ahi.

 

            I na makamaka ame na hoaloha heluhelu o ka nupepa Kuokoa, aole manao keia pepa e lawe mai a hoopuka aku i na manao hoouluku, a hoomokuahana i ka noonoo iliwai o ka lahui.  Ka manao o ke Kuokoa, e kamailio no ia ma ke kahua akea, e kepa ole ana i kahi a me kekahi aoao kalai aupuni, a mea pili hoomana hoi.

 

            He umikumamalima makahiki i hala ae (iloko no o keia mau mahina e hele nei), oiai ka moku aupuni o Hawaii nei i aneane e pili i ka lani iluna malalo iho-a i kokoke loa hoi e lilo o Hawaii Emepera no ka Polunesia - (ma ka hihio) - iloko pu no hoi o keia manawa, he nui na loea kakau nupepa ia mau la, a he nui pu no hoi na nupepa; he mau nupepa puka La, a Puke Pule no hoi.  Ka nupepa Kuokoa nei no kahi e poho ana i ke aheahe malie i ka wa hoi i manaoia ua kau malie "ka la e alohi ana."  I keia wa o ke aheahe malie, aia hoi puka ae la ma kekahi o keia mau nupepa, kekahi manao e kakahele ana a ma kahi hapa o ia kukulu manao, e i ana:  "Ina ua hoihoi ole oe ia Hawaii nei, ku ae a haalele ia Hawaii, waiho iho kou waiwai a hele aku."

            Na keia mau olelo hookuke a ku i ka hoonaukiuki, a kela mea nana i kakau ua manao pepa ia, me ka pupuahulu, a akahele ole, ana paha i manao ai, he mea hoolealea wale no, na ka poe heluhelu o kona pohai, aka, he huhewa ia noonoo ana pela.

            Ulu mai la na manao hoouluku a hoomokuahana i kahi hapa o ka lahui, aole i liuliu mahope iho ua ala lokahi mai la kahi hapa o na makaainana, a koi ae la e hooponopono hou ia ke kanawai o ka aina iloko o na hora he "KANAHA-KUMAMAWALU."

 

KE KULANA O KA AINA.

 

            He mea oiaio, eia iloko o ko kakou Panalaau nei he mau hana hooholomua i kukulu ia e ke aupuni a me na oihana e ae a na poe kuonoono ake holomua i keia mau la, e like me ka Buro Mahiai e lawelawe ia nei e na kamaaina a me na poe mai o ko na aina e, a me kekahi mau hana waiwai e ae no ka pomaikai o ka noho ana o ka aina.  Aole ke aupuni i kaupale ae i keia mau pono i kekahi poe wale no, aka, aia he mau kanawai i hanaia e ko kakou poe kau kanwai e hooponopono ana i ke ano o ko lakou hoohanaia ana, a eia na kanaka o na lahui like ole ke laulima pu nei no ma kekahi o ia mau hana ano nui, e like me ka oihana kalepa, hanai holoholona, a pela aku.

            Ma ka hana a hakilo ana i ke kulana o ka aina i keia mau la e nee nei, aia no ke ike ia aku nei ka manaolana o ka holomua ame ka nui o ka pomaikai maluna o kekahi mau oihana imi waiwai o ka aina e nee nei i keia wa, a me he la, ma ka hoomaopopo ana iho, e hoomau ia aku ana no ka nee ana o na hana i ikeia ko lakou pomaikai, aole e kinai ia, a hoopauia iloko o na manaolana poho.

            No keia mau hana holomua, he mea pono i ke aupuni a me na poe poo oihana ke makaala ma ka hoohoihoi ana aku ia mau oihana.  I mea e ku mau ai a e oi ae ai na pomaikai o ka aina, a e loaa ai nohoi ka pono i ka lahui a me ka poe mikiala hana.

            He hana maa no keia i ka lawelawe ia e ke aupuni i ka wa mamua, ka haawi ana i waihona hoohoihoi i ka oihana mahiai a me kahi mau oihana e ae, ma ka hooholo ia ana mai hoi e na poe kau kanawai o ka ahaolelo.  O keia poe kau kanawai ke ike ana ia mau mea, a ua @ ma o lakou ia ke koikoi o ka makaala ana i na hana no ka pono o ka lehulehu, ma o ka pale ana aku i na mea hoopoino a hooholomua ole ai ka aina, a pela wale aku.

            Aka, o na oihana hana a pau, aole wale no lakou a pau i kuma ke kulana moe kahi o ka holomua, eia no i keia wa ke ike ia aku nei ke poho o kekahi mau oihana, pela no me kekahi mau mahiko ma ia kulana like, a ke ike ia aku nei ke @meume ana o na poe makemake hana e ake ana e loaa ka hana, e imi ana ma o a maanei i kahi e loaa mai ai o ia mea, a o kekahi hoi e kuhikuhi wale ana ma ka elele ana, na ka poe mea, a me ka poe mea ka hewa, he hoemi ino loa i ko lakou uku a o keia mau ano nae a pau, mamuli no ia o ka haule ana mai o ka nele i ka holomua, a ua nui na poe kahi mau oihana hana o ka aina, a me kamana e noho wale mai nei me ka hana ole.

            Ke manao nei makou, he hana pono ka lapaau ana aku i na ma'i hehe o keia oihana kamana a me kekahi mau hana e ae.  Aole o ka hookuu loa aku iloko o ka lua mimilo o ka poino mau loa, a e kau mai ka poino maluna o na poe limahana o ka aina nei.  A ia wa pu hoi e pale ia aku ai na kumu hoopoino a pau, - ina o ka hoemi ia ana o ka uku hana e kekahi poe kakaikahi, he kumu ia e hoopoino ia ai ka hapanui, alaila, o ke kinai koke aku ia ano ma'i hehe, ke kumu e hoopoino ole ia ai ka hapanui, a ma ia hana ana e hoopakele ia mai ai na ohana lehulehu mai ka nohona hune mai.  E pono no ke aupuni e makaala i ka pono kaulike o na lahui like ole e noho nei ma ka aina, aka, aole e hoemi mai i ke kulana holomua o ka poe kamaaina o ka aina e, ua like ia me ka hopoino ana i kana keiki ponoi iho.  Ua hiki no nae ke kau like a like, a i ole, e lilo mai i poe kokua ma ka hoonee mua ana au poe malihini la.  A oiai hoi o Hawaii nei he Panalaau no Amerika Huipuia, he mea pono ke nana ia na pono o ke kanaka Amerika.

            O ke kuleana no nae o na poe poo oihana, aia no ia i ko lakou manao.  O ka mea maa mau, o na limahana emi o ka uku ka lakou i makemake loa ai, e like me na Poto Rico, Pake a me na Iapana, a mamuli o ka emi o ka uku o na limahana, ua loaa iho la ka pomaikai i ua oihana la.  O ko lakou manao no ia, a aia no ia lakou ka hoololi ae ia mea, in a he manao ko lakou a me ke aloha i keia mau leo uwe o na poe limahana a kamaaina hoi o ka aina.

            Ma keia e ike ia ai, eia he elua mau kulana o ka aina, e ku nei, he holomua a me ka hoi hope eia ke awili pu nei.  Nolaila o ka ninau nui, Pehea e hoopau ia ae ai keia mau leo uwe o na poe limahana?  He mea pono ke imi ia na hana e hooholomua ia ai ka aina.

           

            Ma kahi wahi o ka nupepa Kuokoa nei e ike ia iho ana ka "Hoole ana o ka Papa Ola e haawi i laikini lapaau," ke kumu no ka ike ole i ka olelo Beretania.

            Minamina loa ia makou i ka lawe ana mai i keia manao a waiho aku imua o ka lehulehu, i ike iho ai lakou i ka mea i hanaia, a i hoohemahemaia, me ke ano hilahila ole, ina e noonoo, ae no ka manawa i hala, a eia no i keia wa, ke hoohemahema nei no - hilahila maoli.  Oia hoi ke apo ole o na opio oiwi o ka aina i ka Oihana Lapaau (Medicine Doctor).  Aole no ka ike ole i ka olelo Beretania.  He piha lawa hoi.  Aole no, no ke dala ole, wahi a kahi poe, he nui ke dala i loaa, aole nae mea nana e ao ikaika e hele imua, aka ua holo koke no i ka mala a ke 'lii.  Ku ai no kaena a John M. Kapena:  "Hele aku no a ka poe laau (poe apiki) i ka nuku o Mamala, hoi mai."  Manao nae makou, no lakou kahi apiki.

            Mai kinohi mai, oia hoi e hoomaka ana mai ka 1842, ola ke kanawai o Luaehu, a hiki i keia la aneane 60 a emi iki, a oi paha; oia hoi ke kowa i noho mana ai keia mea he naauao maluna o Hawaii aloha, aole hookahi kanaka Hawaii i ao, a i hele e ao i ke Kula Kauka Lapaau.  Oiai nae ia mau la he mau kapaka kaulana loa kahi o Hawaii nei ma ka hana kanawai.  Kahi mau olelo hooholo a ia poe hana kanawai i hana ai, aia no ia ma ka waihona buke o ka Halekula Ao Kanawai o ke Kula Nui o Havada (Harvard University) Cambridge, Boston.  Ua lolelole ka mea kakau o ke Kuokoa i kahi o ia mau buke, a ike no hoi i ka inoa o kahi o ia poe loea kanawai o Hawaii nei maloko o ua mau buke la.  Aloha no lakou.

            Ua ao na kanaka i ka loio, "Kauka ma ke Kanawai," Kahunapule, "Kauka o ka Uhane."  Ana Aina, Kilohoku, Kamana, Kukulu Halepohaku, Kauka Niho, Paipai Laau, a o na hana akamai a pau, o keia au holomua a koe iho la ke Kauka Lapaau.  Ke kauka hoi o ke kino, "ka hale o ka uhane, ka mea hoi a ke Akua i hana mai ai.  Eepa.

            Ahea la loaa he kauka Hawaii maoli?  Aia anei a pau loa na oiwi o ka aina i ka make, a kanu ola ia paha, a i ole pau loa paha i ka mai Pake?  alaila, hoao e ao kauka?  Hilahila ole maoli no.  Hookuu wale aku la no kauo, na ka "lokomaikai o ke Akua e aloha mai ia kakou," oiai nae, aole kakou i hoao, e kokua iho, ia kakou?

            Ma keia kakele kamailio ana a ke Kuokoa e ulu mai ana na hoomanao ana i keia wa, a e kuhikuhi ana ma o a maanei, ke kumu pilikia, i keia wa, a i ka wa i hala?  Aole he paipai mau o ko kakou mau papa-pai i na mea e hoonipaa ia ai ka noho'na o ka lahui oiwi.  Oiai, e mahuahua ana no na oiwi o ka aina ia mau la.  Aka nae, o ka lakou ea e ao aku ai i ka lahui, he nuku ame ka hoopiha ana i na papa-pai me na ano opala like ole a hiki no i keia wa.  E oluolu e hoopau i na alakai manao ana ma ke ano hailiili.  Hoao e alakai i kahi kumu manao e holomua ai ka aina.  Ina ua hanaia a hana ole ia.  E hoomanao mau aku i ka heluhelu i ole e palaka.

 

Senetoa Dipu

 

            Mawaena o na poe hanohano he mea maa mau ka loaa mahuahua ana o na leta, mawaena o ka pu-a leta a Senetoa Depew, ano koke mai nei, he leta mai ka mokuaina mai o Inidiana.  "Aloha oe, e Mr. Dipu.  - Ke hoomakaukau nei makou he puali keaka negero; a o ke dala e loaa mai ana e hooliloia aku ana no ke kuai ana i mau pa uauahi no ka ekalesia Bapetiso.  Eha kanaka ana ma aoao (end men) elua ana wahine, a he hookahi mea ma (interio) poina aku la ia'u ua ike no oe ia mea (aole hiki ia'u ke pela) oia ka mea iwaena.  Makemake makou i mau hoomakeaka hou i ku i kamaemae, aole ma ke ano pamalo loa.  He lehulehu na luahine o ko makou halepule nei.  E oluolu anei oe e noho iho e kakau i @ mau hoomakeaka hou i ku i ka maikai, aole i lohea @.  Hana iho oe a "@," ao ka mea, ua loaa o keia hoikeike e hoolilo ia aku ana no ke kuai ana i mau kakini @ hou no ka halepule Bapetiso.  E oluolu oe e hana koke iho a @, a hoouna koke mai me ka @@ kau no makou i kou inoa ma ka papa kuhikuhi.  O keia mau hoomakeaka hou au hanaia e Chauncy Dipu.  O kou uku iho la no hoi ia no kou @ o ka hana ana.

 

Kumulipo

 

            Ua haawi mai o Joseph Levi Kukahi i ke keena o ke Kuokoa i ka Buke Elua o ke Kumulipo.  Ma ka hoomaopopo ana i na mea i kakau ia ma keia buke 2 o ke Kumulipo, ua ike ia he malama maoli no na kupuna o kakou i nei mea he akua a kaumaha mau aku lakou i ke akua, i na mea apau a lakou i hana ai,  i ka po me ke ao - a ua aloha maoli no ke aku ia lakou, a hooko no hoi i ko lakou makemake.  O keia iho la nae ka keia au hoi e i nei he au hoomanakii ia.  Pela paha.  Nau ia e ka mea e heluhelu ana i ke Kuokoa e noonoo me ka akahele loa.  "Eia iho no ke anu i ka noho'na."  Pehea la?

            I keia wa e olelo ia nei he pegana eia, ua kamailio pu ko Hawaii me ke Akua.  E like me ke kauoha ana o Kane me Kanaloa (o laua na akua) ia Makuakaumana "e kii i ka ulua maloko o ke kiowai," ma Kaipapau, Koolauloa.  Ua kauoha aku no hoi o Iehova ia Iona e hele aku ia e ao i ko Sodoma me Gomora no kona holo ana anei ma ka moku?  Holo o Makuakaumana ma ka "ia-nui?"  (kohola), oia ka mea i oleloia ai he pegana?  Aole pela, no ka honua kahiko ia. 

            Eia iho malalo nei kekahi pule i lawe ia mailoko mai o ke Kumulipo Buke 2 i hoopuka ia kela pule aku nei, a ke Kuokoa nei no hoi i puhi aku i kana pu-lai, penei na kaumaha ana: 

"Ia oe e Kanehekili,

E Kanewawahilani,

E Kauilanuinamakaehaikalaninui,

Eia ka ai, eia ka puaa, ame ka niu,

He mohai naʻu na Keʻliiokahikina,

E nana a e aloha mai i ka oukou pulapula,

Amama ua noa."

            He buke maikai keia, ke Kumulipo, a keia makamaka i hoopuka ae nei.  O na poe i manao e heluhelu i keia buke hoonaauao e pono lakou e hele a e i o Mr. Joseph Levi Kukahi.  Mai hele mai i keia keena e olalau ai, e noonoo no hoi paha.  He nui ka makou hana.  Hele iluna o ka Hale Leta.

 

"Madame Pele."

 

HOPOHOPO IA O EA HOU KE AHI A MADAME PELE MA KA PUU O PUUOWAINA.

 

            Na ka ulia poino i ili iho maluna o kela kauhale o Sana Pierre oia ka mea nana i lawe mai i keia lno hoouluku i o kakou nei, a ua kau maoli no ka lia ke hoomanao no keia ahi lehu o ka pele me he mau hua kukui inamona la.

            Ua olelo ae kahi poe e ane like aku ana no paha o Puuowaina me keia Sana Pierre, a pela pu hoi me ka elemakule Laeahi.  O keia Puuowaina he lua pele kahiko ia i a ia, a ua pio nae, mamua o ka hoomaopopo ana o na kanaka o ia au he mea hewa ia.  Oiai, ua lohe kakou i ke kamailio ana o ka Pele me kanaka.  Keia Pele hoi ma Puuowaina aole kakou i lohe i kahi mea e pili ana i kona a ana malaila.  Aka, ua waiho iho ia, he meheu, he hoailona na ka hanauna hou e iho ai, he luapele ia ia a, ua pio nae i keia wa.  I ala ae keia mau kohokoho ana no na mea i ikeia ma keia wahi.  Eia malalo pono aku o ka puu o Puuowaina he kauhale e kuku nei i keia wa me ka nani a hiehie no hoi ke nana aku.

            Maluna o ka puu o Puuowaina, iwakalua makahiki a oi i hala ae nei, oia ka wa o ka Moi Kalakaua e noho moi ana, au lawe aku ke lii he puali koa (kahi hapa) iluna olaila e kanu ai i mau kumulaau.  O ka wai e hoopulu ia ai keia mau kumulaau, he auamo maoli na koa i ka wai iluna o ka poohiwi a pii aku iluna o kela puu o Puuowaina, kahi o ka wai e kii ai me he la aia i ka Haukapila (Queenʻs Hospital) a i ole mai ka halekoa (Barracks) loa aku no e hoohikihiki ai iluna o Puuowaina.

            O keia mau laau i kanu ia, oia no ka ohai alii, ke kiawe, a he mau laau ulu e iho no kahi i hoopulapula ia ma ia wahi, o kahi o ia mau laau ke ulu nei no i keia la, a ua pau paha kahi i ke kuaiia, e kahi mau lima menemene ole, lewalewa wale malalo o ka la.  Ina aole i oli ia.  Aka, ua manao ia e oki.

            Ua ulu mai he mau hoopaapaa ana i kahi mau makahiki i hala ae nei no ua mau laau la no ka manao ia e oki.

            He kahua palahalaha maikai maoli no maluna o ka puu o Puuowaina, e waiho nei i keia wa a he wahi hoonanea maikai maoli no keia.  Aia iwaena o keia wahi he lua hohonu kahi a Pele ai honua i ku-pa ai me knoa manao e lilo o Puuowaina i home nona.

            I ka wa e noho Kuhina Kalaiaina ana o Hon. L. A. Thurston (Kakina) au hoao oia e hoolilo i ka puu o Puuowaina e lilo i paka, me ona kahua heihei lio, a i wahi hoonanea no hoi no na poe o keia kulanakauhale.  A nana no hoi i hana keia alanui aupuni e pii la iluna o Puuowaina.  Puu hoi i olelo ia "Oia wale no ka puu kiekie iluna i ke aouli malalo iho."

            Ina e mau ka noho Kuhina Kalaiaina ana o ka Hon. L. A. Kakina, i kela la, ua lilo ka puu o Puuowaina i wahi hooluana maikai loa.  Aka i ka noho ana ae hoi o kahi he mana okoa hoi kana. 

            Ke lana nei no ka manao o ka mea kakau o ke Kuokoa, aia no he wa aole i mamao loa, e ano hou ae ana au puu la o Puuowaina, i ko keia wa e hoohemahema ia nei.  Ke pau ae nae na noonoo ana no keia luaipele ma Sana Pierre.

            Aia no ma Laeahi, he lapel no, a aid no hop malalo pono one he may hale nunui maikai, a punk keia put he hale wale no e ku nei, a e kukulu ia auk ana.

            He makehewa na noonoo hoehaa o kahi poe makamaka o kakou e houpuupu mai nei, e pahu hou ae ana ka pele.  Oiai, ua puni keia honua i ke ahi.  Ina e hoomanaoia na olelo a ka poe akeakamai, he hokuhele kahi a kakou e noho nei, oia keia honua.  He poepoe hoi e like me ka hua alani.  E hoomanao ia, o ka hua alani he kumu kona, oia ka mea i loaa ai he a - u. 

O keia honua, aole on a a - u o ka kinipopo, he poepoe la.  Eia kona apiki ina e hoolei i ka popo iluna e haule hou mai no ia ilalo.  E ninau iho ana paha ka mea heluhelu, auhea la hoi ka mea haule ole ilalo e like me ka honua e olelo ia nei he lewa wale iho ao iwaena o ka @ lani.  Eia ka hoohalike a ka mea e kakau nei, i like me ka honua - Aohe a - u, he lewa wale iho no iwaena o ke ao polohiwa.  Ua olelo mua ae nei ia, ua puni keia honua me ke ahi.

            E nana i ka lele ana o ka maluna o ka lewa, ua pii malieae ia a kau kehakeha i ka @ iluna lilo loa.  E hoomanao iho oe, he ahi ka mea nana i lawe aku iaia iluna i ka polulu.  E olelo iho ana paha oe, pii ia iluna a hoi hou i lalo a he hikiwawe kana holo ana, he puhiia e ka makani.  O keia honua ua piha i ke ahi, a na ia mea i lawe iaia ma kona wahi iho.  O ka @ oia ka hoohalike a ka mea kakau i ane like me ka honua.  A o ka poe no hoi i paakiki loa, ano opae - huli aku no lakou i mau hoohalike na lakou.  Aole makemake ke Kuokoa nei e hoopaapaa aku.  Aohe hookahi halau i ao ai.  Eia kahi alakai maikai:  "Ma kahi o ka punohu uwahi, he ahi no olalo."

 

Hoonaniia ka Uhane Hemolelo.

 

MA KA HALEPULE O KE KATOLIKA ROMA - @ KANAKA MA KA PAPAINA - LEHULEHU NA POE I LAWE I KA HOAILONA O KE KEA.

 

            Tausani o na tausani Pukiki i akoakoa ae ma ka pa halepule o ka ekalesia Katolika Roma, i ka lapule Mei 18, ame ka Poaono aku, no ke kukuli a hoomaikai ana aku imua o ka "Uhane Hemolele," "kii liilii," i hana ia me ka noeau, ma ka ike aku a ka mea kakau o ke Kuokoa, ma kahi mamao, a i hooia mai no hoi e kekahi mau keonimana Pukiki e ku pu ana, aka ua ano kanalua ka mea kakau o keia pepa i ke kuhikuhi a ua mau keonimana Pukiki la, oia paha, aole paha - ka oiaio aku la no paha ia.

            Ua kukulu ia he halau mamua pono iho o ka hale noho o na kahunapule maloko o ua hale la ua hoahu ia he mau huaai o na ano like ole, a ma ke kuaahu i hoomakaukau ia no ka Uhane Hemolele.  O ka Uhane Hemolele, aia no ia iloko o kekahi ipu, a i ole, he kalaunu paha ke ano like.

            Ina e lawe ia keia Uhane Hemolele, aia he mau kanaka e lawe ana elua hae, a o kahi o keia hae he hae ulaula me ke kii manu ku, i humu ia me ka lopi silika keokeo, o keia mau hae ua ane mae i ka honihoni mau ia me ka pa mau no hoi kahi i ka lima kanaka.

            Aia ma kahi kokoke i ke kuaahu he mau ihoiho kukui nani, me kahi mau pua pepa nani loa i hanaia e na lima akamai, a iwaena olaila e ku ana he ano ipu hulali, malaila ka Uhane Hemolele.  Mamua pono o ke kuaahu ke pakaukau me 12 pa dala i hoomakaukau ia no na elemakule - hoohalike keia e like me ka mea i hana ia mamua, a e ahu mokaki ana no hoi na huaai o kela me keia ano like ole, pela hoi ka palaoa, meaono, io holoholona, waina me na pua like ole o ka honua - ua akoakoa ilaila.  O ka hinai pua nui e kaiewa ana maluna iloko o au hale nei, ua kudala ia i ke ahiahi ana iho, e lewa pu ana no hoi me ka hinai hua ai, he 4 mau hue waina.

            Ma ke ahíahi Poaono malaila ae ka puali puhi ohe o ka lehulehu, kahi i houhene ai me ka lakou mau hokeo kani.  Iwaena o keia mau leo nanahe ua puka mai la ka Bihopa o Panopolis me na kahuna, a me na luna nui o ka "Irmandade de Espirito Santo," a kamoe aku la me ka lehulehu e ukali ana, no ka halau i hoomakaukau ia no na hana o ia ahiahi, kahi hoi i hoomakaukau ia ai ka ai a ke Akua no ka mohai ana aku.

            Kakahiaka lapule ae hora 7, ua haawiia na mea ai i ka poe nele.  Hora 10 he anaina pule nui.  A au lawe ia aku ka hae o ka Uhane Hemolele mamua o ka Bihopa a puka loa iwaho o ke kahua pa halepule kahi hoi i hoomakaukau ia no ka Uhane Hemolele.  No ka nui loa o na kanaka ua hiki apuepue ka puka ana iwaho ma ka puka o ka halepule, oiai e honi ia ana ka hae e kela me keia mai ke nui a ka liilii.  E paa ana ka Bihopa i ke kalaunu, hoailona paha a ka Moiwahine Isabela i waiho aku iluna o ke kuaahu, kahi i hoolaa ia.

            Ma ka hora 1 eono Pukiki me eono mau elemakule Hawaii, i hoaahu ia me na lole keokeo mauu.  Ua lawe ia aku la lakou a mamua mai o ke kuaahu, kahi hoi i hoomakaukau ia hoi no ka lakou papaaina - he poe no kahi e kali ana malaila o ko lakou hiki aku.  Ua lawea mai la na pa kupa, na mea ono no a pau i hoomoa ia malaila koke iho no iloko o ka halekuke o na kahuna.  I ka manawa i hoihoi ia ai o ka hae a me ka Uhane Hemolele, ua piha ka ipu dala a helelei i lalo.  Ua komo aku ka Bihopa i ukaliia e ke Kanikela Pukiki Senor Cnavarro, me ke Kanikela Farani Mons. A. Vizzavona.  Ua noho iho na Kanikela ma na aoao o ke pakaukau a o ka Bihopa iwaena a mahope iho o ka pau ana o ka pule hoomaikai, ua haawi mai la ka puali puhi ohe i kela mele lahui Farani "La Marseillaise" a me ke mele lahui Potugala, a hoomaka no hoi na poe elemakule e ai.  Na lala o ka Irmandade, na lakou e hoolawa aku na mea e makemakeia mai ana.  He nui na poe i akoakoa ae malaila a i maopopo ole hoi i ka hapanui ke ano.  Ku i ke ano hoopahaohao ke nana aku.

            Ua manao ia o na hana i hana ia i ka lapule aku la, he mau hoohalike ana ia i ka mea i hanaia e ka Moiwahine Isabela o Potugala.  He lei aloha ia i kona lahui i na makahiki 800. i hale ae nei ma kekahi halealii.  Ma kela wahi i haawi ai oia i kana hoohiki, oiai kona wa e ola ana e hana no ia i kahi ahaaina i kela a me keia makahiki, oia hoi kona aloha @ i ka Uhane Hemolele.  Ua waiho aku no hoi ia i kona kalaunu iluna o ke kuaahu, a ua haawi makana aku keia a me kela ma ke kuaahu, a o ua mau dala la i lulu ia mai au haawi ia aku la e mahelehele ia mawaena o ka lehulehu o na poe ilihune.  I ka make ana o ke Aliiwahine, au hoomanao mau kona mau makaainana aloha alii mai ia manawa mai a hiki i keia wa me ka @nui ia, nona ka manawa @ makahiki.  Hauoli loa ke Kuokoa i kona @ ana pela iho la ka ka Uhane Hemolele i ikea ai ma Potugala, a eia i Hawaii nei i keia wa.  Aloha no keia ʻlii, i hoomano i ka makaainana.

 

MANA KA OLELO BERETANIA.

 

            Ike ke kauka i ka olelo Beretania alaila hiki ke lawelawe lapaau ma Hawaii nei.

            He wahi rula hou ka ka Papa Ola e pili ana i na kauka lapaau, e niele ia ana ma ka olelo Beretania, a e pono hoi ka ike a maamaa mua i ka namu.  Ua noonoo ia he palapala noi na kekahi kauka Iapana imua o ka halawai a ka Papa Ola a ua hoolele ua palapala noi la.  No kumu ola kona ike ole i ka olelo olelo Beretania, aole no ke akamai ole i ka lapaau.  He piha lawa paha.  Kahi @ ae la no ia. 

 

Paa ma na Moolelo o ke Ao nei.

 

            Eia na mea i paa ma ka moolelo o keia ao e pili ana i ka hoopilikia a keia mea he pele:

            Pompei@ me Herculaneum, hanaino ia e ka luai pele i pahu ma ka mauna o Vesuvius A.D. 79

            Hoonaue oiai ma Konatinopel@, he mau tausani o na poe i make, 557.

            @, ma Sicily, 15,000 poe i make ma ka hoonaue a ke olai i ka 1137.

            Syria 20,000 poe i make ma ke olai 1158.

            Cilicia, 20,000 poe i make ma ka hoonaue ana a ke olai i ka 1268.

            Palermo, hoonaue olai 6,000 poe i make, 1726.

            Canton, China, 100,000 make ma o kahi olai ikaika.  November 30, 1731.

            Kueban, ma ka Akau o Peresia, 40,000 poe i make ma o ke olai, 17@5.

            Lishop, he kulanakauhale i hoopoino ia ke olai, 25,000 poe make, November 1755.

            Aleppo, ma o ka hoonaue olai he mau tausani ka make, 18@.

            Calabria, olai, 10,000 i loohia i ka poino pau i ka make, 1837.

            Mokupuni o Keakatoa, he luai pele, 3@,380 poe i make, Mei 27, 1883.

            Na mokupuni o Isehia, he olai 3,000 ola i poino 1883.

            Hlu ana o ka pele ma Mauna Loa, Hawaii 79 poe i make, 1880.

            Kalekona (Charleston) ma Carolina Hema (S. C.) 41 poe i make, ma o ka olai Augate 30, 1886.

            Mokupuni o Hondo, Iapana, hoonaue olai, 10,000 poe i make, Okatoba, 1891. 

            Venezuela, 3,000 poe i make ma o ka hoonaue olai Aperila 24, 1894.

            Guatemala, hoonaue olai, aole i loaa ka heluna o ka poe i make Aperila, 1902.

 

            Ua puhi ae he Pake kalaiwa kaa hoolimalima i kana ulili i ka wa i haalele ia mai ai oia e ka lio, e lawe la e kamana i ke kaa, i ka pou kukui uwila a weluwelu liilii.  He wahi mea ano hou ia. 

 

KELA ME KEIA

 

OLELO HOOLAHA

 

            Ke hoike ia aku nei ka lohe i na mea apau imua o ke akea, hookahi lio e kudala ia ana maloko o ka Pa Aupuni ma Laie, he hiki aku i ka la 20 o Mei, 1902.  Lioi (w.) Ahinahina, i kuniia i ka hao P aoao hema, ma ka hora 10 o ka Poakahi. 

 

W. K. APUAKEHAU,

Luna Pa Aupuni

Laie, Koolauloa, Mei 15, 1902.

 

HOOLAHA.

 

            Eia ma koʻu lima he kaa paikikala "Rambler," o ka mea nona keia kaa e kii mai nei me ka uku i koʻu lilo hoolaha ame ka malama ana, a hala na la he umi-kumamalima e lilo no keia kaa iaʻu.

KAEHU (k.)

Mei 9, 1902.                Alanui Kuakini.

            May, 9, 16, 23.

Peresidena.

 

HOOLAHA.

 

            Ke noi aku nei au i ka oluolu o kela ame keia mea i ale iaʻu e hele mai e kui me aʻu no ka hooponopono ana i ka uku ana oia mau ale.  Ua ao ia koʻu makuahine (Annie J. Burgess) e ohi a e kakau i na likiki hookaa noʻu.

DR. GEO W BURGESS,

240 S. King Street.

 

HOOLAHA HOOKO MORAKI

 

HE HOOLAHA HOOKO MORAKI

 

            Ke hoolaha ia aku nei mamuli o ka mana kuai i hoike ia ma kekahi palapala moraki, i hanaia ma ka la 7 o  Iune, 1900, i hanaia e Albert E. Nichols me Jennie H. Nichols, o Honolulu, Mokupuni o Oahu, i ka Halemai Moiwahine i hoohuiia, a i kakauia ma ke Keena Kakau Kope o ke Aupuni, ma Honolulu, i olelo ia, ma ka Buke 207, ma na aoao 288, 289 me 290, i ka Halemaʻi Moiwahine, i hoikeia ma keia moraki, e manao ana e hooko aku i keia palapala moraki mamuli o ka uhai ia ana o ka aelike, oia hoi ka uku ole ia o ka ukupanee.

            Ke hoolaha ia aku nei, o keia apana aina i oleloia ma kela moraki, e kuai kudala akea ia aku ana, ma ke keena kudala o James F. Mogan, ma alanui Moiwahine, @ Honolulu, ma ka Poaono, la 21, o Iune, 1902, ma ka hora 12 awakea o ka la i olelo ia.

            Ka aina ma keia palapala moraki i oleloia:  O kela apana aina a pau e ku ia me ka hale ma Makiki, Honolulu i oleloia, a i ike ia ma ka Apana @ i hoikeia ma ka Palapala Sila Nui helu 3658, nona ka ili o 50,000 kapuai kuea. 

            Kuike ka Rulal.  Ukuia ma ke Dala Gula o Amerika.  Na ka mea kuai mai ka lilo o ka hana ana o ka palapala.

HALEMAʻI MOIWAHINE.

Moraki.

            No na mea i koe e ninau ia Robertson & Wilder, na loio o ka mea Moraki.  Kakauia ma Honolulu, Mei 19, 1902.

 

            MA KE KAUOHO.

 

HOOLAHA.

 

            Ua hookohuia i kela la o Henry Cobb Adam Esq., i lala no ka Papa Alanui o ka Apana o Koolaupoko, Mokupuni o Oahu, Teritori o Hawaii ma kahi o E. P. Aikue i waiho mai.

JAMES H. BOYD.

Luna Nui o na Hana Hou.

Keena o na Hana hou, Mei 15, 1902.

 

Keena o ka Papa Ola.

Honolulu, Mei 9, 1902.

NA RULA ME NA HOOPONOPONO ANA E PILI ANA I NA IʻA.

 

            Ka lalwel ana i na Iʻa, na Papai, a mau mea e ae o ke kai, mawaena o ke Alanui Sheridan, ma ke Kulanakauhale o Honolulu, me ke Kahua Maʻi Lepera ma Kalihi, ma Honolulu, e komo pu ana me ke Kahawai o Kalihi, ma kahi hohonu ma ka lihi makai o @, ma ke komo pu o ke Awa o Honolulu.  Muliwai o Nuuanu a hiki loa i ke Ala.

 

Kopa Hoola Ili

 

            Aole mea i oi aku ke kupono ma ka malama ana ina keiki liilii mamua o ka hoauau pinepine ia me ka lawelawe @ ana  i ke kopa maikai.  Aole he kupono na kopa holoi lole no na bebe.  He mau mea aai ko loko o ia ano kopa.  O kona lawelawe ia ana he mea ia e ulu mai ai na puupuu.  Ina ke holoiia na wahi eha ame puupuu, he mea ia e hooi ae ai i ka poino.  Aole he mau mea hoopoino a maika ole @ o ke Kopa Hoola @.  E hoemi mai no ia a e hoopau loa no hoi i na puupuu; a oia ke kopa @ loa no ka hoomaemae ana ina @ no ka mea, aia maloko ona kekahe mau mea lapaau nana e hoola.  Aole @ loaa kekahi poino o ka ili mamuli o ke kopa.

            Ua oi loa aku kona waiwai no ka welawe ia ana iloko o ka wai @ na bebe.  E holoi i ke poo o na bebe @ kekahi poino mamuli o na puupuu @ ke poo a i ole ia na mea ole liilii @ i ka poe opiopio.  Mamuli o kona @ laau, ua hoopau loa ia a pale loa @ na ano mai lele he nui.

            O ke Kopa Hoola Ili oia ka mea maikai lao no na kanaka makua.  @ lawelawe mau ia ana ka mae @ ka helehelena maikai a e hoopai@ hoomaikai i ka ili.  He pomaikai @ mamuli o kona lawelawe ia ana.  Mamuli o kona hoao ia na e @ no i kela ame keia mea noonoo @ ano maikai maoli ma ke ano @ lalpaau ame auau.

            He 35 keneta wale no ke kumukuai @ e loaa no ma ka halekuai o KA HUI KUAAI LAAU O HOBRON.  Mea Kua@ Laau Kukaa a Kuai @

 

nui Kukui, ma keia au hookapu loa @

            Ma ke kauoha a ka Papa Ola.

                                                H. C. SLOGGETT,

                                                Peresidena o ka Papa Ola Ikea:

                                                C. CHARLOCK,

                                                            Kakauolelo o ka Papa Ola

 

            Ke hoike ia aku nei ma keia hookohuia o Mrs. Emma Nakuina, i K@sina no na Ala Liilii ame na Pono @ no ka Mokupuni o Oahu, e hui pu ana me na Apana Koho Balota 4th me @ oia mau Apana.

HENRY E. COOPER

Hope Kiaaina

Capitol Building, May 15, 1902.

 

ILOKO O KA AHA KAAPUNI O KA APANA HOOKOLOKOLO KAAPUNI EKAHI, O KA TERITORI O HAWAII.

 

Rose Endermark v. Eimel Endermark.  Palapala Kena.  $3. Kuni Aupuni.

KA TERITORI O HAWAII:

 

            I ka Makai Kiekie o ka Teritori o Hawaii, a i ole ia, i kona Hope, ka Makai Nui o ka Mokupuni o Oahu, a i ole ia i kona Hope.

            Ke kauoha aku nei oe e kii aku ia Eimel Endermark, ka mea i hoopoina e waiho mai oia i ka palapala @ iloko o na la he Iwakalua mahope @ o ka loaa ana o ka palapala kena me keia hihia iaia, e hele mai imua o ka Aha Kaapuni i oleloia ma ke kau o Mei oia Aha, e noho ana ma Honolulu, Mokupuni o Oahu, ma ka Poakahi, ka la 5 o Mei ae nei, ma ka hora umi o ke kakahiaka, e hoike mai i ke kumu e @ ole ai ke hookoia ke koi a Rose Endermark, ka mea hoopii, e like me kana Palapala Hoopii Oki Mare.

            A e lawe ae oe malaila ia wa i @ Palapala me kau hoike piha maluna iho o keia.

            E IKEA ka Mea Hanohano A @ HUMPHREYS, ka Lunakanawai @ o ka Aha Hookolokolo Kaapuni @ ma Honolulu, Oahu, i keia la @ o Aperila, 1902. 

(Sila)

                                    (Kakauinoaia.)

                                                                        GEORGE LUCAS

                                                                                    Kakauolelo

 

            Ke hoike aku nei au, o ka mea maluna ae he kope oiaio ia o ka palapala kii ma ia hihia, a ua kauoha ua Aha @ e hoolahia ia mea, a e hoopaneeia ka hihia a ke Kau o Aukate, 1902, e hiki mai ana o keia Aha.

                                                                        A. G. KAULUKOU

                                                                                    Kakauolelo

                                    Honolulu, Oahu, Mei 14, 1902.

                                                May 16, 23, 30:  June 6, 13, 20.

 

ILOKO O KA AHA KAAPUNI O KA APANA HOOKOLOKOLO KAAPUNI EKAHI, O KA TERITORI O HAWAII.

 

Ola@ L. Sorenson v. Franka St. Clair Sorenson.  Palapala Kena. $2. K@ Aupuni

            KA TERITORI O HAWAII:

 

            I ka Maikai Kiekie o ka Teritori o Hawaii, a i ole ia, i kona Hope, @ Makai Nui o ka Mokupuni o Oahu, @ ole ia i kona Hope.

            Ke kauohaia aku nei oe e kii aku ia Franka St. Clair Sorenson, ka mea i hoopiiia, in a e waiho mai oia i ka palapala pane iloko o na la he Iwakalua mahope aku o ka loaa ana o ka palapala kena ma keia hihia iaia, e hele @ imua o ka Aha Kaapuni i oleloia @ ke kau o Mei oia Aha, e noho ana ma Honolulu, Mokupuni o Oahu, ma ka Poakahi, ka la 5 o Mei ae nei, ma ka hora umi o kakahiaka, e hoike @ ke kumu e hiki ole ai ke hookoia @ koi a Olaf L. Sorenson, ka mea ho@ e like me kana Palapala Hoopii @ Mare.

            A e lawe ae oe malaila ia wa i @ Palapala me kau hoike piha malalo iho o keia.

            @ ka Mea Hanohano @ HUMPHREYS, ka Lunakanawai Mua o ka Aha Hookolokolo Kaapuni @ ma Honolulu, Oahu, i keia la @ o Aperila, 1902.

(Sila)

                                    (Kakauinoaia)

                                                                                    M. T. SIMENOTON

                                                                                                Kakauolelo

 

            Ke hoike aku nei au o ka mea maluna ae he kope olelo ia o ka palapala kii ma ia hihia, a ua kauoha ua Aha @ e hoola@ ia mea, a e hoopaeeia ka hihia a ke Kau o Aukakte, 1902, @ mai ana o keia Aha.

                                                                                    A. G. KAULUKOU

                                                                                                Kakauolelo

                                                Honolulu, Oahu, Mei 14, 1902.

                                                            May 16, 23, 30;  June 6, 13, 20.