Ka Nupepa Kuokoa, Volume XL, Number 10, 7 March 1902 — HE MAU KUHIKUHI NO KA LAWAI'A ANA HE MAU HOAKAKA MA KA PENI MAI A D. KAHAUHE MAU HOAKAKA MAI KA PENI MAI A D. KAHAU. [ARTICLE]

HE MAU KUHIKUHI NO KA LAWAI'A ANA

HE MAU HOAKAKA MA KA PENI MAI A D. KAHAUHE MAU HOAKAKA MAI KA PENI MAI A D. KAHAU.

i O iwl kanaka ola ka mak&u hana | maa Sa o ka Pa I ka wa kahlko, ! kela ; wa hou he makau dala, Keleawe a hao | no hoi. aole luhl I ka iml l ka lwi o ka ! poe make, kupanaha no ka hana a na kupuna o kakou. Elua mahele ano nul o ka Pa lawaia Aku. he Lehua a he uhl a maiioko mai j o keia mau roaheh\ ua kapaia he Ono-! hllehua, a he uhipaa, & he ku'ala. Oj ka Pa Lehua he Pa lawai'a ia mamua! o ka puka ana o ka la a hiki paha I ka hora 8 kakahi.ika pau a o ka Pa' uhl boi no ke awakea ia Pa„ aka, in|il he Onohilehua a Uhipaa ke ano o ka pa* e ai ana ke Aku ina wa apau, ina e huii ae ka poe heluheiu a n&na aku I ke anuenue e kau nei, a Ina ioaa ka pa ! kekahi iawaia Aku p«la ke kpiana, ala> i iia, he ipo aloha ia nana. ma kahi o i ka uluna e moe ai ke poo malaiia e I hoomoe pu ai, o Aihueia auanei. "noiaiia, ua kapaia ka Pa OnohUehua a me ka Uhipaa he pa anuenue a o ka pa Kua'ia oia hoi ke ano Pa, he keokeo pu wale no, a n>e ka hana nui e loaa ai. 3la na wahi makani he maalahi ka iawaia āna o ka Pa, olai na ka pea ka hana e halaklka ana i ka ohuku ale. aka, ma na wahi malie. me ka hana nui e noke al i ka hoe a pan ke aho, o ka iawai'a e kaikai mai la i ke Aku, he mea paani waie no ia nana» o ka waha o ka lawia ka mea luhi, e olelo mau ana, hoe, hoe, hoe, o ka hana man waie iho la no ia a ku i ka huhu maoli ka poe hoe, aole e hihi peia iho ia e loaa ai. E kaia iki mal e ka poe heluhelu ia'u ma keia wahi, o ka poe iawai'a, ua lako lakou 1 na Hokeonul a liilii no ka malama ana ina pono lawaia, aia he w-ahl hokeo uuku a kon Luauimakuakane, ua plha i na ano Pa he nui, a ua olelo mai ola ia'u he pa piha welu wale m» keia. No keaha ia hol au i nlnau aku ai? No ka mea, 0 kuu mau pa maikai ioa, ua moku i ke ahi, a he nui kuu minamina. A mai hea kou mau pa i ioaa mal al? | Mai a Hoapilikane mai, oiai owau kojna lawai'a, a he moa paakikl ka loaa ' hou mai a he olaio no, aole i loaa he j pa maikai a hala oia. Ma ka manawa i hiki mai ai o Makuu nui kekahi alii o Nuuhiwa i ka M. H. 1853, ua haa wi makana aku oia i ka hapanui o na pa ia'u. KA LAWAI'A MALAU. E!ua anana ka loihi o ka malau, he hallima ke klekie o ka iwilei, he Papa malalo, me kahi moena makalli ma na noao, me na poo papa mamua a mahope, ua kama ia a paa-iiaila e hooholo ai ka lao I ka auwina la o kekahi la, e noke al na lawai'a i ke kuu lao, o ka piha no hol o ka malau ka palena, ma ka hora 3 o ka wanaao makaukau ka ho?o, ma na waa kaulua, mawaena o na waa e lioopaa ai ka malau, a o ka holo iho ia no ia, hiki no hol i ke koa lawai'a 1 Aku malamalama i ka manawa e loaa | ai ke Aku i ka malau a iawai'a, aole i i hookokoke mai na waa kaulua ole, : ola hoomo ina e launa mai a hoolei mai lakou 1 ka lao, e hao ia ka lakou mau pono lawai'a, a he kanawai mau ia no na malau i ke Au kahiko, a ina paha i keia wa aole manao ia, ua iike me ka nalu e hai ana ke kuakea o ke kai 0 hope, he ki oe ka ka hoolei ana o j ka lao, ia manawa e huli aku ,al na lawaia o na waa elua, e lawe ana keleahi ma ka aoao Akau, a e lawe ana kahi ma ka aoaohema, ike aku oe ke nana aku kohu kapio Kolea, hookahi no la ewe iawaia ana, he mau Mneri ka nui. KA LAWAI'A AKU WAAKAUKAHI (Hoomo). I ke kakahiaka nui poniponi | waie no, ike Aku oe i na kane na wahine a me na keikl e lehau ana i kahakai, ina e kolu waa lawai'a Aku e holo ana ia la, ua hanerl a oi poe ka peku lao, a emi mai no hoi i kahi wa ina nui ka lao. aole e pulu ka \ole o kahl aku ia no ia o na waa, a o ka poe 1 hele pu me na ilio, ame ka poe e hii ana ina bebe hou, ua haawi like ia lakou 1 ke Aku, l kela mau makahlki mai nei, ua hapa mai ka poe he!e i ke, kapeku lao, no ka emi mai no o na kanaka hana nul, o ka lawai'a, o ka hooiulu lao (oia hoi hoolei lao) a o. ke kanaka paa waa (kanaka mamua o ka Ihu o ka waa). ina hemahema ke. kanaka paa waa e nele ana ka ioaa nui o ke Aku, aka r ina pololei ka ihu o ka waa ! kahi a ka makanl e p3 ana, e hala ole ana ka ai mai a ke AJfctf i ka.| mnunu a ke kanaka lawai'a, a pela no ( hoi ina hemah?ma ka hooluln lao i hoolei ana i ka lao. nele no, aia no a| polole! ka hoolei ana i ka lao a ma-j kahi o ka makau a kn lawai'a e paai ana me ka maunu (hi*>c>!el lao) ola hai| ka maunu e paa ana l ka makau, alail\j puupa ke Aku ihina o ka waa, nolalla: o na kanaka makaukau loa ma la mau. hana. oia no ka ka iawai'a e hoonoho ai. Ma ka lawelawe ana o ka oukou mea k&kau ma keia olhana iawai'a, ua olek mat ko'u Luaul ia"u. aole loa e kapaia, kahi lawai'a aku he akamai, k£ ek> e! pau na aeao eiua I ke kaikal ana i k? s Aku. ka Akau me ka Hema oia \ ka mea i paa l ke mele a a!iij wahine kaulana. % j Ohl mal ka Ak«u, ohl mal ka Hema] Ohl hapuku ka makapehu o ka uka, E hoolale ana I ahi no ka I'a * Xou a i'a hoomaiu aJa o KaukJni Oi&lo. ola paha-e E pawal &u-n e kepa kaua e KAHI MAU KI'LAKA I-AKI ULIA WALE MA KEIA ANO LAWAI'A. O ka i'a I kapaia he maklawa, a he Hke no hol kona nui me ka opelu, a ! ko Hth> kinl hoi. he Omaka. a ua ho!o I ke melela P*pe omaka ol aia la * Pa I ka paakai uanii la Ua pinepine ka halawai ana o ko Oukou mea kakau me kela aso i*a ma ka Koana. I ka maaawa au « ike ai ! keia ano. ua h*?e & poepo* e !ike m* kekahl mpu laau nui. I ka tra mallao o ke kai. a'.aila. mi kaM e n«* al e hahai mau maiiina o keia ano Ta. aale e hala he H h»r«. e Ike aeanei * o* e hu ana iluna o ka iHkai. a e lke| pxa aku iio oe e haJuku isai ana ke A-| ku. he waie no. e ik«| ana o* i ea mano e ok>k€a aea, ke aht| ka mahimahi e halaklkm ana. a me »ar aao iike oi« a uau, almila, b» aw*

[ fcaul« o!e 1% makou k& poe Uwal'a A- ! fca. lea hoMako lna up«£ui Poa iiilli. | kk>« hou ae taA lao i koe e piplll | tcal ana ! ka traa iaahope o pau ar.a o lut knU a me la upeax Poo i kioe »1 I ka n:akiawa »ōka maima } Ia e law&i'a ai. me ka holo a rae k& ? el-u oe e lawai'a al piha J:a haneri Aku oiai ka hala o ka hora hW* kahi, u& pau loa kela i"a ra&Jtiaw* I ka maao a eae ea ano i'a he nei, * Uke me bfe kaik->o, pela no ka owe o ke kal & na i'a e &i nel, & e lana &na ka waa lwaen&konu o keia. Makiawa me zta mano e bamama «na na waha e kaikai ana oe l ke Aku roe ka hala ole. a he nul ka oiioli o na lawai'a Aku a pau ke fcui me keia ano. ina he elima a umi waa. u& i-\hz ilke keia nmu waa i ke Aku kekahl mau pono o keia ano iaw&i'a. O ka «he. makau me ke abo amo kahi mau iawelawe ana. * Ua kamaiilo ae nel au i ka tnakau o ka lawai'a Pa, he Iwikanaka, keleawe, hao, koe ko ka iawnla maiau a. ua like no ia me ko ka lau l&waia waa kauk&lii. O ke daia ame ke keleawe na m&kau maikai ioa o ka lanai'a Aku malau a waa kaukahi mamua o ka hao uea, 1 ka hana ana i ka niakau dal& a keleawe hoi. e hoopalahalaha ka honua o ka makau, a 1 ka tvs e halawai ai me ke aku e hooiel ana ka hooluiu i ka lao me ka lima, a ike ka hoolulu ua komo mal ke Aku mahope o ka waa, alaHa me ke ka o ka waa e ki<.»e ai a hoolel i ka lao, ina elua a ekolu hooiei ana me ke ka. ike aku oe hae ke Aku e hele.mai ana a pUI i ka moamoa o hope o ka waa. ka lawa'la e huli e lawaia, aiaiia, e wehe ana au i ka makau daia me ka hoolou ole me ka lao, e like me ke apo ana o ko Aku i ka lao, peia no ke apo ana i ka makau da)a, aole' e luhi i ka hoolei pinepine, hookahi no mea nana o ka al o laio. O ka rula nul a paakiki o keia ano iawai'a i ka poe hapa ike, o ke kukuiu ana i ka ohe, o kekahi poe iluna o ka nohoana. a o ka pololei maoii iluna o ka puukoie o ka lawai'a, eha: anana ka loihi o ka ohe, oia na ohoi Hawaii maoli, kaahiki. paha nou, t keia! wa o ka ohe haoie, elua a ekoiu, anana! noho koke !oa kela i ka hope o ka waa, 0 ke kapi ana o na lima i ke kai, aole ppno e onioni ke klko o ka ohe o apo ole mai ke Aku, aole-.no e komo ioa ka makau me ka maunu ilalo o ke kai, aia no a kakele niaikai mni oe i ka mnkau lluna o ka iiikai aoie e haia ana ke apo mai o ke Aku, a me ka nui pu o ke kai au e kapi ai i nalowale ke aho a me ka makau pu, a peia iho la e hala ole ai ka ai ana a ke Aku, a e| iiaka pono ana ka maka o ka lawai'a 1 ka makau i ka wa no o poi Iho ni ke Aku lilo eaua no iiuna ia oe, a pela iho la ke ano hana e hana ai oe, ku ka paila o ua mea he Aku iluna o ka wan, hookahi no moena o ke kuiana hookahi piha ka haneri Aku a ol ke hae ka ai ana o ke Aku. O ke ka ana i ka makau, oia kahi mea ano nui. aole e puuhaku nul, e hana oe a mio me he heeholua aia, me ka maikai o ke kaa a-na. pela no e hulihuli ole al ka makau, a apo pinepine la e ka Aku. Elua ano hana o ka malama ana 1 ka lao e holo ana iloko o ka wna, i mau ka ikaika a ola loihi a po ka la. O ka hoolei pinepine i ke kai o loko o ka waa, a hookomo hou i ke kai hou iloko o ka waa. i mau no ka hulhui o ke kai, mau no ka ikaika o ka lao. h?» 10 pnha minute ka manawa hoomaha, alaila hana no, ina loihi ka manawa au e noho paahana ole ai i kela ano hana. e ike no oq i'ka lao e olehaleha mai ana a kannini a o ka make mai la no ia. O ke aho o ka lawai'a Aku. O ke olona kahiko no o kakou ke aho maikai ioa, kaakolu makalii, a eueu ae no hoi no ke Aku Nui, aole kupono o ke ano a"ho o kauhale kuai, ina e paa mai i ke Aku nul i kela ano aho, e nee ana a 010010 mo he la 3 iniha ka nee hou Iho, o ke aho olona, i ka pau ana no o ka halona ana, aole oia e nee hou i % iniha. me keia ano. aho e hiki &i ke hapai mal oe 1 ka mahimahi 1 anana ka loihi, ke apo no hapai oe me kou ikaika a kapalulu ana iioko o ka waa, aka, hapa kau makaaia ana i ka wa e hopu ai, lilo pu ka ohe i ke kai. Peki no me ke Ahi a me ke Kawakawa. ina he Iwilei k& loihi, o na i'a ikalka loa ia e palaha pu ia ai ka poe lawai'a Aku, aka, o ka nui aku maoii he mea paani wale ia no Sa e makou ka poe lawal'a Aku. KAHI E NOHO MAU AI XA AKU. O na koa lawai'a moana a pau. oia ; kahi noho mau o ke Aku, Ina e holo na waa lawai'a Aku, e holo ana no a ke koa kaumalie, a i kekahi manawa ike nku no oe i na manu Noio. Uau. Kala. IKoae. e pohai mai ana, manao iho oe ka iawal'a o ke Aku no la, kena no ka l.iwol'a o ke Aku no la. kena no ka !awai'a hoe. ia oe e hiki aku ai aia no k<- Aku i ke koa, hoolei no ka lao. a o ka Ioa;i mai la no !a i ke Aku, a he ponaikai ka loaa ma na wahl e ae o ka moana. Aki, ina ha Pi'ia a he nohu e knl hele ana i ka moana, aliila. e ike ana oe e apn he'<- ana ke Aku ma kahi a na Piha a me ka'Nehu e hele a'. nka, he oie ka.'hahni mai i ka lao. nUa ina he mano k< kahi e apu ana l ka piha. a!aHa. manao ae ka. !aki, ma kahi a ka Mano e 3ana ai. hooj ;!S >,i\ won mal-iUn. hor»m;»ki f *awai'a e ilke me ka Makiawa. he hala ole mai hoi kau o ka mau o Akua. A o kekah! keia o na I&wai'a haaheo loa ma ka laweiawe ana, a ua holo pu ki' uukou mea kaka-i. me ka nea Hanohano J. W. Kalua. L. Aho!o. Rt v. M. Kuaea. a me kahi kamukala haole opioplo o Kamehameha. i hoomaha pxi mal me ka'u k*lki P. KaM. a he keu ka maka'u o ua haole nei i ka ma-; xio i k? aiuaiu mai m&hope o ka waa»; olelo au. ao!e maka'u. | Ano keia L»wara Ako. i ku &i ka olelo keha o o& Lai nel. kuu kane m»lj na pea hu!i iua o ku'o a!n& he kehau' &ku m&uka nel & he tnaaa mal m&kai. hull ke alo nana ka ihu i ke kw«. (3) KA LAWAI'A MOAKA- Ka ma nao maoii o kel& mamalaolelo. kaiuli. kai hohonu. & hlki i ka 1« a oi anaaa ka hohonu. F3ua m&heie ano nu! o keia ano Uwai'a. La*aTa k&k*. Uawal'a kukaula-ma na ko* i&w&i'a wale no k&hi kupoeo o kela me& he Lawai*& moana. &I& ihana o n& ku&hlwi o Molokai, t»3Ki, M»u!-komohana nei. a Ha!e%kal& i Maul Hkkina. & K&hool&we n* <mark) maka o na koa !awar& & pau & ko L&haiua poe i&wal'a e nana at e!a no hoi kahf I lui honua o*alo ira ka 000000 wale ana w U a ka oukoa snea kakau. no ka mea. te& e paa ana na ku&hlwl i ka ua me aa &o aiiiila. e hoa-a ana ka po* Jawar&, & £Kv!ai!a* w* Iml pu s« ! ua m« ks aia ka hoaaa p&l&halaha i ol** e piiik!a a kuuwaie I ka a o ka feoi nele hope Mai ka La* t* Ha**&

( ma KaaMpai! holo p*toi*i l ka L*e Liuiai e p:U Mauna!?t, ;» ka Ue o Ku&aiki Uo» tto, i jht»W polalel a ka Ue o P*kt (ola k» ;Lae o Ke*l3ikahikJ> ma Kahooiaw*. • holo a k» lae o Kukui ma Kaboola«e, ; ho'o pok>!*! a ka Lae o Pkpanrai IwaeAa o keia mau wahi. ua alahula keia maa makaaiae a mc keU mau kai * k«t la«rai'a ia « ko eukou mea kakau, i ka la, ka ua me U makanl e h«ele a • pa huhu aoa me ka weMwelL. i (Aoie l pau). i .4.