Ka Nupepa Kuokoa, Volume XL, Number 6, 7 Pepeluali 1902 — Page 1
This text was transcribed by: | Cyndi Defenbaugh |
This work is dedicated to: | Alexander Ngum...Grandpa |
Ka Nupepa Kuokoa
KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.
Hoopukaia i na kakahiaka Poalima apau
BUKE XL—Helu 6 HONOLULU, POALIMA, FEBERUARI, 7, 1902 NA HELU APAU 2987
KO KA MAKUAKANE
O NA KEIKI
Kauoha ka Aha e Laweia aku na
Keiki Imua Ona i ka Poaono.
@@ Aku ka Lunakanawai Humepere i ka Makuahine e Kaili ana Oia i na Keiki Ina Aole e
Hookoia Kana Kauoha.
I ke kakahiaka Poakolu nei i hiki aku ai o Mr. C. A. Baraunu ame Mrs. Irene Iii Holloway, i kamaaina i ka ie hulehu ma ka inoa, Mrs. Irene Iii Baraunu, imua o ka Lunakanawai Humepere no ka paio ana no ka malama ana o ka laua mau keiki. I ko laua manawa i oki ia ai ua ae ia keia mau keiki e noho me ka makuahine i na manawa apau loa, aka ua kauoha ia ka makuahine e hookuu aku ia i aua e ike i ka makuakane i kela ame keia auwina la Poaono mai ka hor ekahi aku a hiki i ka hora elima. ua ae like laua i keia kauoha, a no kekahi manawa ua hooko ia keia kauoha a ka Aha.
I ka holo ana iho nei o Mrs. Holloway i Kaleponi ua lawe pu aku oia i keia mau keiki ilaila, a ma keia hele pu ana o lakou e noho ana i kahi e e hoomanawanui ana hoi ka makuakane i kona aloha keiki. i ka hoi ana mai nei o Mrs. Holloway ua kauoha koke ia aku la oia e hele mai imua o ka aha a hoike mai i kekahi kumu, ina he mau kumu kupono kekahi, o kona hooko ole ana i kke kauoha a ka aha.
O Robikana ame Wala ka loio o ka wahine, a o Maguna hoi ka loio o ke kane. O ka mea mua i noonoo ia oia ka lunakanawai nana e noonoo keia hihia. Ua ku mai la na loio o ka wahine a noi mai la e waiho la keia hihia imua o ka Lunakanawai Gia a nana e noonoo mai oiai oia ka mea mua nana i noonoo keia hihia a oia hoi ka mea i ike i na kumu o kana kauoha ana e ike keia makuakane i kana mau keiki. Ua ku mai la hoi ka loio o ka @ao o ke kane a hoole loa mai la i keia noi me ka olelo pu ana mai aole oia i lohe mua i kekahi lolo e noi ana i ka aha e ae mai i kana lunakanawai i makemake ai no ka lohe ana i kana hihia. ina e ae ia ana keia noi aiaila ma keia hope aku e hiki ana i kela me keai mea ke no aku na ka lunakanawai mea e noonoo kana hihia.
Ua hoike mai la ka Lunakanawai Humepere aole o ke kumu o ke kauoha ana ia ka mea nui, aka o ke kumu o ke hoolohe ana ia o keia kauoha. E noonoo mai ana ke Aha ma ka ninau i ike ia , ame ke kauoha hoi i malama ole ia. E noonoo ina oia ma ke ano o ke kauoha ame na kumu o ka hooko ole ana ia. Mamuli o kana kauoha @a hoomaka ia e noonoo ka hihia.
Ma ka leka a ka wahine i heluhelu ia e kona loio ua hoike aku la oia aole nona ka hewa aka no keia mau keiki i ka uhai ana iaia. Aole oia i makemake e hookuli i ke kauoha a ka aha aka no keia mau keiki no ka hewa. Ua olelo mai la ka Aha aole loa e hiki ke kau ia ke koikoi o keia hewa maluna o na keiki oiai aole laua i ike i ka laua mea e hana ana. Kauoha pu mai la oia e ae ia keia mau keiki e hele aku e ike i ko laua makuakane i ka hora ekahi o ka Poaono e hiki mai ana. Aole loa e hiki i kekahi Aha ke papa i ka ike ana o ka makuakane i kana keiki, koe wale no ina ua kupono ole oia e ike ia laua mamuli paha o ke ano-e o kona noonoo maikai. He hana ano Karistiano ole loa ia na kekahi Aha ka paa ana mai i ka makuakane mai ka ike ana i kana mau keiki.
Ua mahalo aku la ka Aha ia Mrs. Holloway no ka maikai o kana malama ana i ka laua mau keiki oiai he maemae ko laua kino a he maikai hoi ko laua mau ola kino, aka, ua hoikeike aku la oia me ka moakaka loa i ka hewa o ka hookuli ana i ke kauoha a kekahi Aha. Ua hoike aku la oia ina aole e hooko ia ana ke kauoha a ka Aha i ka Poaono e hiki mai ana e hoouna ana oia i kona makai e kii aku i keia mau keiki, a ina he mea hiki e noonoo hou ia ana ka mea nana e malama keia mau keiki. Ma ka hookuli ia ana o ke kauoha a ka aha ua hoowahawaha mai keia makuhinea i ka aha i keia manawa.
Ua hoohalahala ia keia hihia imua o ka aha kiekie aku.
MARE O E C. MAKAPOLENA
E Hoi Mai Ana Oia me Kana Wahine
No Honolulu Nei.
O kekahi mea hou a makou i ike iho ai ma na nupepa kaleponi oia ke mare o E. C. Makapolena kekahi o na kamaaina o kakou i noho wahine ole no kekahi mau makahiki loihi. O kana wahine oia o Miss Florence E. Ballinger kekahi o na kaikamahine u’i o Kapalakiko. He mau mahina ae nei i hala ua holo makaikai mai keia kaikamahine ma Honolulu nei a ma ia huakai ana ua hui me Makapolena. Ua hoohihi loa keia kaikamahine i ka nani o Honolulu nei, a iloko o kona hoohihi ua iini pu ae oia e hoi mai a noho maanei me Makapolena. Ua hooko ia keiaiini a i keia manawa ua lilo ae laua i hookahi puuwai.
Ua manao ia e holo maikaikai ana laua ma Kaleponi mamua o ko laua hoi loa ana mai no Hawaii nei. Ua hiki aku o Makapolena i Kapalakiko i ka la 27 o Ianuari i hala a hele koke aku la hoi no kahi o kana wahine hoopalau. He mau la mahope mai ua hoohui ia laua ma ka berita maemae o ka mare.
E PAU NA HALE INU RAMA
Ke Olelo nei o Samuela
Paka Oia ana ke Kiaaina
HOOLE KE KAKAUOLELO A KA PERESIDENA I KA OIAIO O
KANA MAU OLF O KE NOONOO NEI KA PERESIDENA
AOLE I HOOHOLO
WASINETONA, Ianuari 29, 1902. Penei na olelo a Kakauolelo Cortelyou i keia la: “ O na mea e olelo ia nei, aohe he oiaio. Ua loihi ka noonoo ana o ka Peresidena no na mea e pili ana ia Hawaii, a eia no oia ke noonoo nei, aka, aole oia i hooholo no ka hoopau ana i na luna aupuni e noho nei, a aole hoi i noonoo i ka mea ana e hoonoho ai ma ia mau wahi ina e hoopau i’o ia ana.”
I ka hiki ana mai o na nupepa Kaleponi i ka po Poakolu nei, ua lohe koke ia ae la ma na wahi apau o ke kulanakauhale nei ua hookohu ia mai nei o Samuela Paka i Kiaaina no Hawaii nei, a ua palapala mai nei hoi ka Peresidena ia Kiaaina Dole e waiho koke iho i ka hana. Aka i ka lehulehu pono ia ana o na nupepa Kaleponi, ua ike ia iho la he mau olelo waiwai ole wale no keia, a o ka mea nana i hoopua ae keia moolelo oia no o Samuela Paka ame kekahi o kona mau hoa’loha. Penei ka hoike a ka nupepa Kaleponi Chronicle:
WASINETONA, Ianuari 25. Ua hoike ae o Konela Samuela Paka o Honolulu i kekahi hoa’loha maikai ona, ua hoike mai nei ka Peresidena iaia e koho ia ana oia i Kiaaina iloko o elua pule mai keia manawa aku ma kahi o Sanford B. Dole. Ua hoike pu ae o Samuela Paka o Keoki Kaka kekahi i hoao iho nei e loaa ka noho Kiaaina aka ua hoopau oa i ka hooikaika ana no ka haawi ana aku ia wahi no Samuela Paka, me ka maopopo nae e loaa iaia kahi o Henry E. cooper (Kupa), Kakauolelo o keia Teritori, i ka manawa e lilo ai o Paka i kiaaina. Ua apono ka Peresidena i keia mau hooponopono ana , a ua manao hoi oia, wahi a Samuela Paka, o ka hana wale no ia nana e hoopau ae na manao ino ma Hawaii nei. Olelo ae o Samuela Paka, ua hoike aku oia i ka Peresidena, aole he kue o na Hawaii ame na aloha aina, ka poe hoi ana e ku nei, ia Amerika, aka, aia ko lakou huhu maluna o na luna aupuni nana e lawelawe nei na hana a oia hoi ke kumu e ulu mau nei na manao ino. Ua manao oia ina e like na Luna aupuni me na kanaka aole loa e loaa kekahi mau makaainana maikai e like me ko Hawaii.
AOLE I LOHE O DOLE.
I ka ninau ana ia aku o Kiaaina Dole ina ua maopopo iaia keia mau mea e olelo ia nei e pili ana i kona hoopau ia a hoonoho ia mai o Samuela Paka, ua olelo mai la oia aole i loaa mai nei kekahi mea mai Wasinetona mai e pili ana i keia nu hou. Wahi ana, oia mau no ka oluolu o na leka e loaa nei iaia mai Wasinetona mai, elike no me ka oluolu i ka manawa e ola ana o Peresidena Makinale. O na hoopii apau e hiki aku nei i Wasinetona, ua hoike mau ia mai iaia, a aole hoi ia he mea nana e noonoo nui ai. O ka leka wale no mai Wasinetona mai e noi mai ana i kona lima kakau ponoi, me he mea ala mai na kupakako mai.
HOOLE O KEOKI KAAKA
I ka ninau ana ia aku o Senatoa Keoki Kaaka ua pane mai la oia penei: “Aole loa wau i hoao e lilo i Kiaaina a i ole i Kakauolelo no keia Teritori, aole i kau aku ko’u noonoo ilaila, a aole nohi nau i lohe ua hooikaika aku kekahi hoa’loha o’u e lilo ia’u ia mau wahi. Ua hooholo wau e hoohala i ko’u mau la ma ka’u hana, a ua ae wale no wau e komo i ka ahaolelo ma ke ano he hana no ka pono o ka lehulehu. Ua hoike aku wau i kekahi o ko’u mau hoa’loha ua hoolei wale wau he eha mahina o ko’u ola ana ma ia wahi.
“Ma ka Alamida ua loaa mai la ia’u he telegarama mai ia Samuela Paka mai e noi mai ana ia’u e hui aku me ia ma Kapalakiko. Aole oia i hoike mai i ke kumu, a aole nohoi i maopopo ia’u a hiki mai nei keia nu hou akahi no a maopopo ia’u. Aole he hiki ia’u ke holo aku no Kapalakiko a kakau aku nei wau iaia maluna o keia moku. Aole loa he hiki ia’u ke maopopo i keia mau mea apau loa, koe wale no paha e hoohana ia ana wau ma ke ano he mea e like ai na aoao elua. Aole no paha wau e hele ina no wau i maopopo i ka manao o kana telegarama, elike me ka’u i hoike mua aku nei, aole wau he moho no ia wahi, a aole nohoi ke hooikaika nei ko’u mau hoa’loha no’u no ia wahi.”
NA HOIKE OKOA AE.
WASINETONA, Ianuari 30. Ma ka nana aku he mau manao maopopo ole wale no keia e hoike ia mai nei no Dole ame Paka. Ke olelo nei kekahi mau hoa’loha o Paka ua kakau aku nei ka Peresidena ia Kiaaina Dole e hoololi ia aku ana paha na luna aupuni ma keia mua aku, oiai ua amakemake oia e pau ae ka poe nana e houlu nei na manao like ole, iloko o eonomahina mai keia manawa aku. Ma kekahi mau wahi okoa aku hoi ua lohe ia mai ua maopopo kekahi mau hana i ike ia i ka manawa e noho luna aupuni ana o Paka a e malama ana hoi i kona mau waiwai ponoi iho, a o ke koho ana ia i mau kahu e malama i kona waiwai, he mau mea la e hiki ole ai oia ke hoonoho ia ma kekahi mau wahi o keia ano, a aole hoi e hiki ana i ke Senate ke apono ma, wahi a Kakauolelo Hikikoki.
Kekahi e lohe ia mai nei, ua olelo aku ka Peresidena ia Paka, ina e ikaika loa ana ka nawaliwali o Kiaaina Dole a hiki hou ole iaia ke paa i ka hana, laila e koho ana oia ia Paka ma ia wahi ina nae e ae o Keoki Kaaka oia ke Kakauolelo o keia Teritori.
KA PAKA MAU OLELO MA KIKAKO
KIKAKO, Ianauari 30. “Aohe a’u mea e hoike aku ai e pili ana i ka noho Kiaaiana o Hawaii,” wahi a Samuela Paka i kona ninau ana ia aku ma Kikako, “he hoa’loha maikai loa o Kiaaina Dole no’u, a ua mahalo aku hoi wau iaia. O ka’u wale no i ike o Dole ke Kiaaina i keia manawa. He oiaio ua hui kamilio wau me ka Peresidena no kekahi mau manawa, aka, he komite wau a malia paha ua kamailio maua ma na mea pili ia hana.
“Ua noi ia mai wau e nana i ka pono o na mahiko ma Hawaii, oiai wau malaila, aka ua hoole aku wau. He hookahi wale no mea nana e nana nei ka pono o ka Hawaii mau mahiko, a he 500 no ko Amerika ponoi iho.
Ua hoike ae ke Keiki Alii Kawananakoa ua manao oia e lilo ana keia wahi i kona mkuahonowai. Penei kana mau olelo: “Ke manao nei wau e ae ana ku’u makuahonowai e lawe i ke kulana kiaaina. Ua lehulehu na manawa i haawi ia mai ai o keia wahi iaia e Peresidena Makinale aka, aole loa oia i ae e lawe. O ka makamua loa keia o ka haawi ana mai o Peresidena Rusewela iaia i keia wahi, a ke manao lana nei hoi wau e ae ana oia e lawe. Aole oia i makemake i keia wahi no ka inoa, aka malia o ae oia e lawe no ka pono o kona lehulehu.”
HE OIAIO ANEI?
O keia iho la na hoike ano nui i loaa mai e pili ana i ke koho ia o Samuela Paka i Kiaaina no Hawaii ma kahi o Kiaaina Dole. Ina he oiaio ina ua kakau mai nei ka Peresidena i leka i ke Kiaaina Dole, e like me ka lakou e hoike nei, e waiho koke aku i ka hana, pehea la i loaa ole mai nei keia leka ano nui? Ma ka hoike a Kiaaina Dole aole loa i loaa mai nei iaia kekahi leka oia ano, a he leka wale no e noi mai ana i kona lima kaku ponoi mai kekahi mai paha o na kupakako.
Ma kekahi wai o na mea i hoike ia ma na nupepa Kaleponi ua hiki loa ia kakou ke ike aole loa e hiki ana ke haawi ia mai keia wahi ia Paka piai ua ike ia kona ano ame ka lilo ana o kona mau waiwai iloko o ka lima o kekahi mau kahu waiwai e hooponopono ai, a he kumu paha ia e ae ole mai ai ke Senate iaia e lilo i poo no keia Teritori.
Ke hoole loa mai nei o Kaaka aole i maopopo iaia keia mea, a ina he oiaio na mea e olelo ia nei, heaha la hoi ka mea i loaa ole mai nei o kona hookohu? Ua haule aku nei nae paha? Ua haule aku nei nae paha? O kekahi mea nana e hookanalua mai ana i ka mana hilinai aku, oia ka puka ana ae o keia mau moolelo mai ia Samuela Paka ponoi ae ame kona mau hoa’loha, a aole mai ka Peresidena mai. O keia iho la namea i lohe ia mai, a na ke au o ka manawa e hoike mai ka oiaio.
HALAWAI NUI A NA
REPUBALIKA
E Malamaia ana ma ka Halepaikau
i ka Po Poaono.
E malama ia ana kekahi halawai nui e na Repupalika ma ka Hale Paikau ka po o ka la apopo, Poaono, Feberuari 8, 1902, no ka hooholo ana i kekahi mau olelo hooholo e kue ikaika ana i ka bila kanawai ma’i lepera ame ke kanawai wai a Paka a ka Elele Wilikoki i waiho aku nei imua o ka Ahaolelo ma Amerika. No kekahi manawa ke kue ikaika ana o na Repupalika i keia bila ame na nupepa hoi, a i keia manawa ua makemake ia e ike ka manao o ka lehulehu.
Ma waiho ia ka hana o ka hoolala ana i keia halawai iloko o ka lima o kekahi mau komite, a ua noomaka lakou i ka lakou hana i ka Poaha nei a ma ka lakou hoike mai ua aneane loa e makaukau na mea apau. Ua loaa aku kekahi mau haiolelo maikai e haiolelo ma keia halawai a i keia kakahiaka paha e maopopo mai ai ka inoa o na haiolelo apau e haiolelo ana ma keia halawai. I keia manawa ua maopopo keia mau inoa: Senatoa W. C. Achi, ke alii o na waiwai paa, A. G. M. Robikana, kekahi o na loio kaulana loa o Hawaii nei, ka Hon. William Aylett, John C. Lane, ame William Olipau. He mau kanaka ike wale no keia apau i ka haiolelo. He poola o Olipau aka ma ko makou lohe mai oia kekahi o na kanaka kue ikaika loa i keia o na kanaka kue ikaika loa i keia kanawai a Wilikoki, a ua maopopo he mau kumu maikai kona kumu o ke kue ana a e lohe ana kakou ia mau kumu ma keia halawai.
Ua makemake ia kela ame keia i makemake e nana ia ka pono o na ma’i lepera a e pale ia aku hoi ke komo nui ana mai o na ma’i o waho i Hawaii nei e hele ae ma keia halwai a e hoike hoi i ko lakou mau manao ma ke kokua ana i na olelo hooholo kue i keia bila.
HOOKUU LAULAIA
KA MOKUKAUA
Nu na Kanaka i
Hele e Maikaikai
i ka Mokukana Farani.
Ua loaa mai ka Lohe e Hoike Ana @la
Aku he Palapala Komisina Adimalala no ko Lakou
Kapena Barnaud a Hoea Mai.
O na hae e welo haaheo mai ana, ame ka holoholoke mai o na kela ame ka nui hoi o ka poe e holo ana no ka Moku Kaua Palani “Protet” ka mea nana i hoike mai i ka lehulehu i maopopo ole ua hookuu akea ia keia moku no na malihini apau e makemake ana e makaikai. Ua hoike ia mai ia makou o ka moku kaua Palani maikai loa keia e lana nei maluna o ka Moana Pakipika i keia manawa.
I ke kakahiaka ua hele aku na alii moku ame kekahi mau kela i ka pule ma ka luakini Kakolika, a i ka aina awakea ua hiki aku la ka Bihopa ame kekahi mau kahuna kakolika iluna o keia moku. Ua ai lakou me ke Kapena ma ke ano he mau malihini kono la nana. I ka hora ekolu mai o ka auwina la ua hiki aku la ka bana Kakolika no ka hoohauoli ana i na kela ame na alii moku.
Mai ka hora ekolu mai nohi a hiki i ka hora eono o ke ahiahi ua ae ia kela ame keia e makemake ana e hele aku e ike i ka nani o keia moku a he lehulehu o na kanaka i hela aku e ike i kona nani. Ua makaukau ke Kapena ame na alii koa ame na koa nohoi no ka hookipa ana mai i ka lehulehu e hele aku ana, a i ke kau ana aku iluna o ka moku ua loaa koke mai la ia lakou a hoikeike ia mai la na wahi a pau i makemakeia e ike. O ka pilikia wale no oia ka ike loa ole o kekahi o na koa i ka olelo Beretania, a e maopopo ana oe i kekahi mau olelo a maopopo ole aku kekahi mau olelo a maopopo ole aku kekahi. Mai ka namawa i wehe ia ai ka moku i ka lehulehu a hiki wale no i ka manawa i hoi aku ai o ka lehulehu ua hauoli na kanaka a ua ike ia hoi ka lehulehu e holoholo ana mai kekahi aoao a i kekahi.
He nani maoli no na wahi apau o keia moku. Ua hiki loa ia oe ke lalau ma na wahi apau me kou mau mikilima keokeo me ka loaa ole mai o kekahi kiko lepo. Ua hoomaemae mau ia keia moku i kela ame keia la a hiki i ka loaa ole ana o ka manawa o ka lepo e paa iho ai. O kekahi o na mea maikai loa oia na pu o keia moku. O na pu e kau nei maluna o keia moku i kela manawa oia no na pu maikai loa i hiki i ka ike hana pu o Palani ke hana, a he maikai maoli a ua kupono hoi no ka hana ana i ka hana weliweli a lakou i makemake ai e hana.
Ma ke kii i hoikeia aku ma ke Kuokoa o ka pule i hala ua hiki loa ke ike ia ka oioi o mua o ka ihu o keia moku. Ua hoike ia mai ua hana ia keia umauma me na kila paakiki loa i loaa ma ke ao nei, a i ka manawa e kaua ai me kekahi mau moku, a pouli i ka uahi, oia ka manawa e holo aku ai o keia moku kaua a hookui me ka enemi, a ina e loaa pono aku i keia umauma winiwini e naha pu ana ia moku a piholo ilalo ina aole he ikaika loa o kona hao i hana ia ai.
ana ma ka apana eha. Ua manao kekahi mau lala he hana waiwai ole wale no ka hookomo ana aku i moho ma keia koho ana oiai aole he wahi pomaikai e loaa ana i ka aoao. Ua makemake ia e malama i ka ikaika i loaa i ka aoao Repupalika a hiki mai ke kau koho balota iloko o ka mahina o Novemaba a ia manawa e hookuupau ai ka ikaika. He hoolei wale no keia i ka ikaika ke komo ana aku ma kekahi paio waiwai ole.
Ua manao o Konela Fisher he hana hoohewale ia ke ku ana a haalele i keia koho. Ua oi aku ka maikai e komo aku e paio a ina e haule ana aole no he poho i loaa mai i ka aoao, a ina no hoi e lanakila ana he nani okoa nohoi ia. Ma ka nana ana i keia manawa me he mea ala e loaa ana keia wahi i ka aoao Repupalika ke hoao ia. Ua waiho ia keia mea a no kekahi manawa aku e noonoo ia ai.
Aia iluna o ka oneki he lumi i hiki ia kakou ke kapa ae ka puuhonua. I ka manawa e kaua ai, ua hoi koke ke Kapena a i ole kekahi alii moku paha e alakai ana iloko o keia lumi e noho ai a mai laila oia e nana aku ai i ke kulana o ka enemi a e haawi ai hoi i kana mau kauoha. Ua hana ia keia lumi me na kila paakiki loa i loaa. Ua hana poepoe ia me ka hiki ke ninu a puni. I ka manawa e loaa mai ai o kekahi wahi o keia lumu poepoe i ka poka o ka manawa koke ia e niniu ai a halhu wale aku la no ka poka. Ua hoomoe ia he mau uwea telegalapa mai na wahi like ole mai o ka moku a komo iloko o keia lumi a ma ia ano ua hiki loa ke hoike aku i kana mau kauoha ma na wahi apau loa ana e makemake ana.
He nunui maoli no na mikini nane e hooholo keia moku kaua nui. Ma ka hoike mai nae a na alii moku he palupalu loa ka hookele ana o keia moku oiai ua hana ia me ka noeau loa kona mau mea hana apau. Ua a’o maikai ia na koa apau o luna o keia moku ma ka lakou oihana a ua makaukau hoi ma na mea apau.
O Kapena Barnaud, kekahi o na ka-
(E nana ma ka aoao @.)