Ka Nupepa Kuokoa, Volume XL, Number 5, 31 Ianuali 1902 — Page 1

Ka Nupepa Kuokoa

KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.

Hoopukaia i na kakahiaka Poalima apau.

 

BUKE XI. - Helu 5   HONOLULU,  POALIMA,  IANUARI, 31, 1902   NA HELU APAU 2896

 

E KUAI IA ANA  I KAHUA PAANI

 

Manao ia o ke kahua mahope o ke Kula Kaikamahine o Kamehameha.

 

K@ Makemake ia Nei e Hoolilo na Kaia no ka Hoomanao Ana ia Pesidena Makinale no Keia Kahua Paani.

 

 No kekahi manawa i hala aku nei ua hoike aku makou i ka hoomaka ana ia e lulu kekahi huina kala no ka hoomanao ana ia Peresidena Makinale i haalele mai,  Ke hana ia nei kela hana ma na kulanakauhale nui apau o Amerika a ma kekahi mau wahi ua hiki aku ka huina kala i na tausani.  Ma Hawaii nei ua loaa mai kekahi huina @ala, a ke hoomau ia nei no keia hana maikai me ka manaolana o ka poe nana e hana nei keia hana e hiki mai ana ka manawa e lawa ai ka huina kala ae ke kuai ana i kekahi kahua paani maikai.

 He lehulehu ka poe mai na kuaaina mai e hoouna mai nei i ke kala no keia hana, a ua makemake ia hoi e hoolilo aka keia mau kala ma kekahi hana a mea paha e loaa ai ka pomaikai i kela ame keia.  I ka hui ana o na komite na lakou e malama nei keia mau hana ua hooholo lakou o ka mea maikai loa e hoolilo ia aku ai keia mau kala oia ke kuai ana i kahua paani no na keiki o kela ame keia lahui.

 Mamuli o ka loaa ana ia lakou o keia olelo hooholo ua hele aku ke Kiaaina aa@e kekahi o na lala o keia papa komite no ka huli ana i kahua maikai. He ekolu kahua maikai loa i loaa ia lakou Hookahi o keia mau kahua aia mahope aku o ke kula Kaikamahine o Kamehameha.  He kahua maikai loa keia a he kiekie hoi iluna a aohe he manawa e piha ai o keia kahua i ka wai.  He nui loa no na kahua maikai e like me keia kahua.  Ua hui aku na komite me na malama waiwai o Pauahi a ua hoike ia mai ke kumukuai e manao ia nei no keia apana aina ina na ke kuai ia.

 Aia kekahi apana aina e makemake la nei no keia hana ma Pawaa a aole nae hoi i like aku ka maikai oia apana aina me ka apana e makemake ia nei mahope aku o ke kula kaikamahine o Kamehameha.  He nui loa na wahi e hoopika ia ana a e nui ana hoi ka lilo @e ia hana.  I ka hookuku ana ia nae @ ka lilo mai ke kumukuai i hiki aku i ka lilo o ka hoopihapiha ana ia ua like loa no ke kumukuai o keia mau apana aina a i elua.  Aole i maopopo loa i keia manawa owai ana la o keia mau apana aina ke kuai ia ana no kela hana maikai.  Ua manao na komite he $25,000 wale no e loaa ana la lakou no keia hana a ina e emi mai ana na lilo malalo o keia alaila e hiki ana ia lakou ke hoomaeme i keia mau kahua paani a kuai hoi i kekahi mau hoonani kupono no ka hoomanao ana i ka Peresidena kaulana i hala aku.

 O kekahi kahua e makemake ia nei ola ke kahua hale o ka Onamiliona  Kapekala ma Punahou.  Ua kakau ia aku nei kekahi leka ia Kapekala e ninau aku ana ina he makemake oia e kuai i kela kahua ona.  Ina e loaa mai ana kana pane, he emi kupono hoi kana kumukuai, manao makou oia ke kahua maikai.  Ua maikai mua no keia wahi a he uuku loa kahi e hana hou ia iho ai mamua o ka makaukau ana.

 He hana maikai kela na kakou na Hawaii e kokua ai.  O na kepani ame na lahui e, ka poe i loaa ole o na pomaikai o ka mana koho laula a Amerika i haawi mai nei, ke kokua ikaika nei i keia hana a ke noho aku nei kakou a nana.  Ina no ua makemake ole kakou i ka hoomanao ana ia Peresidena Makinale, he hana maikai no na kakou ke kokua ana i loaa ai i na keiki a kakou he kahua maikai no lakou e paani ai, oiai ua nele loa o Honolulu nei i na kahua paani maikai i keia manawa.  He hookahi wale no ka @ua kupono a oia kela kahua ma Makiki aka ua piha mau loa keia kahua @aa manawa apau loa a he kakaikahi  loa ka manawa maikai e hiki ai ina keiki ke paani maikai.

 

NO MISS STONE I LAWE AIHUEIA.

 

 Oiai he nui na manawa a makou i hoike aku ai ia oukou e na makamaka heluhelu no na mea e pili ana no Miss Stone ka Misionari Amerika i lawe aihue ia e na powa ma Tureke, he mea maikai paha ia makou ka hoike ana aku ina nuhou hope loa i loaa mai nei e pili ana nona.  Ma ka hoike a na nupepa hope loa mai nei o na aina e, ua ike iho la makou ua ike ia ka wahi o na powa e pee nei mana hoi e malama nei iaia, a ke nee aku la na koa o ke aupuni ame na koa i hoolimalima ia e ne komisika no ka palo ana me lakou a hiki wale no i ko lakou ae ana e hookuu mai i keia mau wahine elua a lakou e paa nei.

 Ua hoike pu ia mai ua hoao ae kekahi o na koa nana laua i lawe aihue e haalele aku i kona mau hoa a e hoi mai hoi e haawi iaia i na mana aupuni, aka i kona ike ana ua hoopuni ia la@ na koa ua maka'u hou ae la ola a hoi hou i hope.  Ke manao ia nei ua kokoke loa ka manawa e hoopakele ia ai keia mau lede mai ka lima mai o keia mau powa.

 

KA MAKAHIKI  HOU O NA PAKA

 

Ke liuliu nei na Pake no ke konohi o keia makahiki.

 

He Mau Ahahina Nui Ana ko ka Po a Ao ae Konohi - He Uku na Pake i ko lakou Mau Aie Mamua o ka Hiki Ana Mai o ka Makahiki Hou.

 

 Ke hoomakaukau nei na pake no ko lakou makahiki hou, oia hoi keia Poalima ae e hiki mai ana.  Ua hoike ae ke Kanikela Pake o ka Poaha, Feberuari 6 oia ka la nui, a ke hoike nei hoi na pake aole oia la aka o ka Poalima, ka la ehiku o Feberuari.  Ma ka nana aku e malama ana ke Kanikela ame kona mau hoa i ko lakou la nui i ka Poaha a e malama ana nae ka hapanui i ka Poalima mai.

 I keia manawa he nui na hale kuai a wehewehe nei i na pahu mea ai Pake i loaa mai Kina mai no keia la.  O kekahi mau mea e ike nui ia nei oia na ipukukui pake o lakou no ka hoonani ana i ko lakou mau home no ka po a ao ae Konohi.

 Ua kono ae kekahi mau pake waiwai i ko lakou mau hoa'loha no ka hui ana aku me lakou i ka po a ao ae konohi no ka hoonuu ana i kekahi mau mea ono i hoomakaukau ia.  He lehulehu na home o na pake e haawi ana i na ahaaina ia po, a e lohe ia ana hoi ke kani o na pahupahu ame na pahu a na pake.  Ma ka manao o na pake o ka hookani ana i ke pahupahu i ka po a ao ae hiki mai ka makahiki hou he hana maikai loa ia a he hana hoi e kipaku ana i na uhane ino o ka makahiki i hala a e kono aku ana hoi i na uhane makai o ka makahiki hou e hiki mai ana e kipa.  Ma keia la e pena ia ana na mea apau me na pena ulaula, a o ka manao o ke pena ulaula ia lakou he "pomaikai."  Ua ma nao lakou o na mea ulaula apau loa, he hoailona ia no na pomaikai.

 O kekahi mea nui loa ina pake oia ka uku ana i ko lakou mau aie; apau o keia makahiki mamua o ka hiki ana mai o ka makahiki hou.  E noho ilihune wale no na pake a mamua o ka hiki ana mai o ka makahiki hou e houluulu ana oia i na kenikeni e loaa ana iaia no ka hauoli ana i kona la nui, a no ka uku ana hoi i kona aie o ka makahiki i halai.  Ina e haule kekahi pake i ka uku ana i kona @oau ale o ka makahiki i hala ua hoike koke la keia mea i na pake hale kuai ame ka poe i haawi iaia i na dala mamua aku, a e hoonele loa ia ana oia.  I kona manawa e makemake ai i kekahi mea aole loa oia e ae ia ana e aie aka e uku mua aku oia mamua o ka loaa ana mai iaia.  No keia kumu he mea nui loa i na pake ka uku mua ana i ko lakou mau aie maua o ka hiki ana mai o ka makahiki hou.

 O kekahi mea nui loa i ike ia oia ka malama like o kela ame keia i ko lakou la nui.  E noho ilihune wale no na pake, e noho pili wale no na pake, a i ka hiki ana mai o ko lakou la nui e kuai ana lakou i kela ame keia mea ai maikai, e kono ana hoi i kela ame keia a e hauoli ana, e haawi ana me ka minamina ole ae.  Aole pela na kanaka i ka manawa e hiki mai ai o ko lakou la nui o ka poe kala o lakou wale no kei hiki ke malama a o ka poe i nele ua hiki ole ia lakou ke hoomanao.

 Oiai o na Hawaii kekahi o na hoa'loha maikai loa o na pake e nui ana ko lakou hauoli ana i ka hiki ana mai o ka la hauoli o na pake.  Ua hoike mai kekahi mai kanaka, ua oi ae ko lakou hauoli i ka la makahiki hou o na pake mamua o ko lakou makahiki hou ponoi iho.  Ma na kuaaina he mea maa ka ike ia o na kanaka e hikaka hele ana ma na kuapapaloi i ka la hauoli o na pake. E hoomanao o keia Poalima ae ka la "Makahiki Hou O na Pake."

 

 Malama ia ka La Hanau o ka Emepera

 HOOHANOHANO NA KELEMANIA.  I KO LAKOU EMEPERA I KA POAKAHI NEI.

 

  I ka Poakahi nei ua ike ia ka hae o na moku kaua e ku nei i ke awa i keia manawa ame kekahi mau hale hana e welo haaheo mai ana a ua ninau ae la kekahi poe heaha la hoi keia.  O ka lahanau ia o ka Emepera o Kelemania a o ka oiha ana hoi ia iaia o ke kanaha kumamakolu makahiki.  O ka Emepera o Kelemania kekahi o na Alii u'i loa i ike ia e noho ana iluna o ka noho kalaunu.

 O kekahi mea nui loa i ike ia ma kono la hanau ma Hawaii nei oia ka wehe ana ia o ka Hale Hana hou o ka hui Hakafela ma ia la.  O keia kekahi o na hale hana maikai loa i ike ia iloko o kela kulanakauhale.  Iloko o kekahi o na lumi o keia hale ua ike ia kekahi kii nui o ka Emepera e ku ana me kona lole koa, a malalo o keia kii i kuku ae ai kekahi o kona mau makaainana e noho nei ma Hawaii nei a inu aku la i kona ola.

 O Emepera William II ka Emepera elua o Kelemania, a ua hanau ia oia i ka la 27 o Ianuari, 1859.  Oia ke Keiki hiapo a Emepera Fredrick William a me ke Kaikamahine alii Royal Victoria o Enelani.  Ua koho ia oia i Emepera no Kelemania i ka la 15 o Iune 1888.  He kanaka puni oia i ka oihana kaua, aka, i kona lilo ana i Emepera aole oia i hoopilikia wale aku.

 Ua mare oia i ke kaikamahine Alii Augusta Victoria, i ka la 27 o Feberuari, 1881, a iloko o ka makahiki 1895 ua loaa ia laua he eono keiki Kane ame hookahi kaikamahine.  Mamua o kona  lilo ana i Emepera ua manao na mana Aupuni o Europa e hoohaunaele ana oia i ka noho'na like, oiai ua ike ia kona ano puni kaua aka, ua haule wale ia mau manao ana.

 Mahope o kona lilo ana i Emepera ua hele makaikai aku oia ma kekahi mau aina o Europa ame Enelani no ka hoike ana aku ia lakou i kona makemake e noho aloha lakou.  He alii oia i makemake e hoike i kona mana, a o keia kekahi kumu waiho o Bismark i ka hana i kona manawa e noho ana  ma ke ano he kuhina nui no Kelemania.

 Ua akoakoa ae ma keia hale o Haka fela@ ma ke Kiaaina, na Kanikeia, ame kekahi mau maka hanohano no ka hoo hanohano ana i kona lahanau.  Ua hiki pu aku malaila ka bana Hawaii a hoolealea i ka poe i akoakoa aku me kekahi mau mele Kelemania.  Lehulehu na manawa i inu ia ai ke ola o ka Emepera, a e mau ana ka leo o kona  lahui i na Lani e hoomau mai i Kona Ola Ana.

 

 EMEPERA WILLIAM II.  KA EMEPERA WAHINE AME NA HOOILNA MOI O KELEMANIA.

 

 Ua hiki aku imua o ka Peresidena

 

KEKAHI MAU MEA E PILI ANA I KA MOIWAHINE LILIUOKALANI AME KA ELELE WILIKOKI MA WASINETONA.

 

 Ma kahoike mai a ka mea kakau o keia nupepa e noho mai la ma Wasinetona ua hiki aku ilaila ka Hon. Samuela Paka ame kana alii wahine, ke Keiki alii ame ke Kama'lii wahine Kawananakoa, ame kahi loio Keoki Davis a ke hauoli nei ma na wahi hauoli apau o ke Kapikala.  Ua hiki aku lakou imua o ka Peresidena i kekahi la nui a mawaena o na maka hanohano i ike ia ia la o lakou paha kekahi o ka poe mahalo loa ia mamuli o ko lakou u'i ame ka like o keia mau paa mare.  O na aahu o ka laua mau wahine ua like aku, a oi ae no paha ka hihiu mamua o ka aahu o kekahi o lakou.  Ua hoi aku lakou a noho ma kekahi o na hokele maikai loa ma Wasinetona a i ko lakou la i hele ai e ike i ka Peresidena ua hoolimalima ia kekahi o na kaa maikai loa e lawe aku la lakou.

 Ua ae ia kahi loio Davis e loio imua o ka aha kiekie o Amerika ka aha kiekie loa hoi iloko o ka aina.  He hihia kana e makemake nei e hana imua o keia aha, a ina e pono ana kana hana i hele aku nei e hoao ana oia i keia hihia.  Ua hoike ae oia i ka mea kakau aole loa oia hela aku nei no kekahi hana aka ua hele aku nei oia ma ke ano he kanaka kuokoa, a ina he hana kana e hana ana a i makemake hoi e hana o kona makemake wale no o ke koho ia o Kamuela Paka i Elele i keia kau aku.

 I ka lapule Ianuari 12, ua hele aku la o Samuela Paka ame kona mau hoahele e ike i ka Moiwahine Liliuokalani.  Ua loaa aku la no ka Moiwahine la lakou ma kona hale nani.  I ka ninau ana ia aku no na mea e pili ana i kana mau koi no na aina lei alii ua hoike mai la oia aole oia i hana i kekahi hana i keia manawa.  Ua noi aku la o Kamuela Paka iaia e kali iki a hiki i ka maopopo ana iaia o ka manao o kekahi o na Senatoa ame na Lunamakaainana. E hele mua ana oia e hoopapa a ina oia e ike ana he hiki ke hana ia alaila oia hooikaika i ke kokua ana i ka Moiwahine, a ina e hoike ia mai ana iaia e kona mau hoaloha aole e hiki ana iaia ke hana i keia hana, alaila e noi aku ana oia i ka Moiwahine e waiho loa i keia mau koi.

 I ka loaa ana ia Kamuela Paka o kahi e moe nei o ka Elele Wilikoki ma kona moe ma'i ua hele koke aku la oia ia wahi.  Iloko o ka papa ia ana o na kanaka apau loa aole e hele aku e ike i ka Elele mamuli o ka ikaika loa o kona ma'i ua noi mai la no ka Elele e ike ia Paka i kona lohe ana aia oia mawaho a i hele aku e ike iaia.  Ua hoike aku la o Kamuela Paka i ka Elele ina he mau hana kekahi i hiki iaia ke hana no ke kokua ana aku i ka Elele ua makaukau loa oia e hana aku.

 Ua ike oia i ka ma'i maoli no o ka Elele a ma ka hoike mai a na kauka ua aneane loa oia e iho aku i kona home maba.  Me ka hooikaika wale no o na kauka i loaa ai iaia ka oluolu e ike la nei.  Eia no oia ke hanai ia nei me na mea ai hehee aka ua ikaika loa mai kona maikai.  Ua manao ia aole oia e hemo koke ana mai kona wahi moe mai no eono mahina mai keia manawa aku.

 

 O nehinei iho la ka ia i hui ae ai o ko Honolulu nei no ka hoolohe ana i na haiolelo paio Waiona.  Momona na olelo i puka mai, i ina e hooko ia make ka waiona.

 

 Ua loaa mai ka lono o ka make ana o H. F. Glade, ke Kanikela mua o Kelemania ma Hawaii nei, i ka Poalua nei.  Hapa na hae o kekahi mau wahi ia la.

 

Luku nui la Ma'i  Korela ma Java

 

HE MAU TAUSANI EHIKU I MAKE ILOKO O KE KULANAKAUHALE HOOKAHI.

 

 Ke Luku nei ka ma'i Koreia ma ka Mokupuni o Java i keia manawa.  Ma ka hoike a ke poe i hoi mai mai laila mai he mau haneri tausani e make nei, a iloko o ka mahina o Novemaba o ka makahiki i hala 7000 i make iloko o ke kulanakauhale o Saurbaya.  Ua hoike ia ae o kekahi kumu ikaika loa o keia ma'i oia ka pelapela o ka noho ana o na kanaka.  Ma na wahi no i hoomaemae ia ka noho ana o na kanaka aole no he ikaika loa o ka luku ana a ka ma'i.

 Ke hoao nei ka Papa Ola o keia wahi e paa mai i ka luku ana a ka ma'i aka ua ikaika loa a ua hiki ole ia lakou ke paa koke mai.  O kekahi kumu e hiki ole ai ia lakou ke paa mai oia ka piha loa o ka aina i na kanaka, a he lehulehu o lakou i aneane mua no e make i ka pololi.  He mau tausani e noho ana iloko o ka pelapela a ala no mawaena o lakou ka ma'i e luku nei.

 Aole o ka ma'i Koreia wale ka mea nana e luku nei keia lahui aka ke hoomaka aku la ka ma'i bubonika, ame keia mau ma'i elua e luku like ana he mau tausani o na tausani e luku ia ana iloko o ka manawa pokole loa.

 

 

HE HOOLA NO KA RUMATIKA.

 

 Penei na hoike ana a W. C. Williamson o Amherst, Va., "No hookahi makahiki a oi ko'u noho ana iloko o ka ehaeha a ka ma'i rumatika iloko o ke kua.  Ua hooholo wau e hoao i ka Laau Hoopau Eha a Chamberlain a ua loaa koke ia'u ka oluolu, he mea i loaa ole la'u mai na laau e ae he lehulehu.  "E loaa no keia Laau ma ka Hale Kuai Laau o Benson Smith & Co, na Agena.

 

HE  MAKANA  NA  KA  POE  MAHIAI

 

E haawi ia ana kekahi hoikeike nui o na mea kanu.

 

 He Mea Maikai i na Hawaii ke Komo Nui Mai ma Keia Hoikeike me ka Lakou Mau Mea Kanu elike me ka Hoike malalo iho.

 

 E malama la ana kekahi hoikeiki nui o na mea kanu o Hawaii nei iloko o ka mahina o Iulai e hiki mai ana a he mea maikai i na Hawaii ke kanu ana i kekahi o na mea kanu e hoikeike ia ana malalo iho me ka manao e lawe mai e hoikeike ma keia hoikeike nui.  E malama ia ana keia hoikeike ma ka Hale Paikau iloko o kekahi ia o ka mahina o Iulai, aole i maopopo loa ka la i keia manawa, aka, e hoike ia aku ana no i ka manawa e hooholo ia ai o ka la.  E malama ia ana keia hana malalo o na lawelawe ana a Wray Taylor, ke Komisina o na Mea Kanu.  Ua hui aku oia me Kiaaina Dole a ua hooholo laua e haawi ia kekahi hoikeike nui i ka manawa i hoike mua ia ae la.

 Ua manao ia e haawi ia ana keia hoikeike i kekahi Poakahi iloko o ka mahina o Iulai i hiki ai i ka poe o na kuaaina ke holo mai i ka lapule a hoi aku i ka Poalua maluna o na moku e hoi ana ia la.  Ke makemake ia nei e nui ka poe e lawe mai ana i ka lakou mau mea kanu mai na kuaaina mai no keia hoikeike.  O ka manao o keia hoi keika oia ka hoeueu ana i na kanaka mahiai e kanu i na mea ai maikai loa a e loaa hoi ia Hawaii nei na hua mea ai maikai loa o kela ame keia ano.  He hana keia i hana mau ia ma na aina naauao, a mamuli o keia ano hana ua loaa kekahi mau mea kanu maikai loa, a ua ike aku hoi kekahi i na hua mea ai maikai a kekahi a maopopo ka maikai i hiki ke loaa.

 E haawi ia ana kekahi mau makana maikai i ka poe e lawe mai ana i ku helu ekahi o na mea kanu ame na hua mea ai i hoike ia malalo iho.  E haawi la ana he makana helu elua no kekahi mau mea ano nui.  E hana ana ke Komisina o na Mea Kanu i ka hana i hiki iaia no ka hooholomua ana aku i keia hana.  I ka lohe ana o kekahi mau kanaka mahiai mawaena o na haole i keia hana ua hoike ae lakou i ko lako@ makemake e lawe mai i ka lakou mau mea i kanu ai no ka hoike ana ma keia wahi oiai ua ike lakou i ka waiwai oia hana.  E hiki ae ana ka Bana lahui ma keia wahi no ka hoolealea ana i ka lehulehu e hiki aku ana.

 Eia na mea kanu ame na hua mea ai i hooholo ia e haawi na makana i keia manawa, aka aole keia o ka pau, a malia o hoololi hou la mai kekahi o keia mau mea:

 

 MAHELE EKAHI.

 

 Manako, hua-pea, halakahiki, Maia (ekolu ano), piku, ipu haole, ipu aia, momona, poha, ohia kuahiwi, papaia, ulu, kuawa liilii ulaula, kuawa momona (maoli), hua waina Hawaii, ohelo Hawaii, piki Hawaii, lemi, lemona, na alanu Hawaii, ame na niu.

 

 MAHELE ELUA.

 

 Kapiki, cauliflowers, celery, ruharb, kulina, pi-loloa, Beets, ohia, Carrots, turnips, radishes, akaakai, nioi, oka, yams, uala momona, kalo maloo, kalo ulu iloko o ka wai, pu ame squash.

 

 MAHELE EKOLU.

 

 Kope Hawaii, Laiki iii Hawaii, Laiki i hemo ka iii, i umikumamalua ko aki maikai loa, hone.

 

 MAHELE EHA.

 

 Na Mauu Hawaii, Sogoma, mauu gui nea, mauu bafulo.

 

 MAHELE ELIMA.

 

 Na loulu Haole iloko o na ipu mea kanu (Palm) ame na loulu Hawaii o hana ia nei i na papale.

 

 MAHELE EONO.

 

 Ka mea e lawe mai ana i na pua Hawaii nani loa, na pua i oki ia, na pua rose maikai loa, na pua ponimoi, orchids, ame na asters.

 

 MAHELE EHIKU.

 

 Na lei ilima maikai loa he eono, na lei ponimoi maikai loa he eono, na lei maile maikai loa he eono, ame na lei maikai loa o keia ame keia ano i hoohuihui ia.

 He hana maikai keia na kakou na Hawaii e hooikaika ai e hoouna mai i ka kakou mau mea e like me na mahele i hoike ia maluna ae.  He lehulehu o keia mau mea i loaa ole na inoa Hawaii a nolaila ke kau nei no makou i na inoa haole, a he mau inoa nohoi kekahi i kamaaina loa ia kakou.

 

 O keia Poalima ae ka la Makahiki hou o na Pake.

 

 Eia iho ke kii o ka moku kaua Palani e ku nei ma ke awa.  He ikaika kona kulana ke nana aku.