Ka Nupepa Kuokoa, Volume XXXIX, Number 17, 26 April 1901 — Page 1
This text was transcribed by: | Lawrence Gersaba |
This work is dedicated to: | Judith Nalani Kahoano Gersaba |
Ka Nupepa Kuokoa
KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.
Hoopukaia na kakahiaka Poalima a pau.
BUKE XXXIX - HELU 17.
HONOLULU , POALIMA APERILA 26, 1901.
NA HELU APAU 2856
Halawai Makaaina.
Haiolelo ka Elele Wilikoki.
NA OLELO A KALAUIKALANI. HUHU O ELUENE BUKI.
OLELO HOOHOLO A BOYD.
KA PUA.
Mahope koke iho o ka hora 7:30 o ka po Poakahi nei ua hoomaka ka halawai nui a na Makaainana mawaho o ka Hale Paikau. He nui na kane a me na wahine i akoakoa ae a ua aneane no paha e piha ka ekolu haneri ko lakou nui. a ua oi aku no paha. O Kalauokalani ka haiolelo mua. Ua kahea ae oia la Pua a me Boyd a oiai aole e wehe i ka hawai. Penei kekahi o kana mau olelo:
"E na Lede a me na Keonimana, Aloha oukou. Ua kahea ia aku nei oukou e hele mai e noonoo pu me makou ni kekahi mau hana ano nui mamua o kakou a no ka lohe ana hoi i na olelo a ko kakou Elele i hele aku nei i Amerika.
"Ke hoao nei makou e hana i na mea a makou i olelo aku ai ia oukou, ka lahui. Ke hoao nei makou e hoopau i na auhau kino o oukou, ke hoao nei makou e hoopau i ke kanawai O no ka mea ua manao makou ke O ia nei kakou i na palahehe o ka ma'i Lepera a ola kekahi kumu laha nui o keia ma'i ma Hawaii nei. Ke hoao nei makou e hoemi i ka auhau o na lilo wahine i ka hookahi dala. Ke makemake nei no hoi makou e holo ka bila Kalana (County Bill) i lilo mai ai na hooponopono au puni iloko o ko kakou mau lima. Ua hoao aku au e hooholo i ka Eha Hooponopono kuai Waiona (Dispensary Bill) a'u i manao ai e pomaikai ka lahui Ae la kakou e puhi i na waiona mai ka Ipuaia, Manako. a me na hua mea ai e ae i loaa ke kulu. Kuai i na omole a hoi pololei i ka hale. a aole hoi e noho maloko o na hale inu lama e uhauha wale ai a noho mai ka ohana iloko o ka nele. Aka, ua nana aku ka maka o kuu mau hou i ka mea poepoe a ua haule la bila. Ke hoao nei makou e hooholo i ka Bila Pauahi i uku la aku ai na poho o ka poe i hoopoino ia ma keia mea. Ke hoao nei makou e like me ka mea hiki ia makou aka, ua haiki ka manawa. Ua hana makou i ka hana a oukou, ka lahui, i makemake ai. Ua Vito mai ke Kiaaina i ka bila kanawai O a me ka bila auhau ilio. Ua hooholo hou makou i ke kanawai ilio, a koe ke kanawai O, aole i loaa ia makou ka elua hapakolu e like me ka makemake o ke kanawai. Ua kupaa na Repupalika eono ma ka aoao e kakoo ana i ke Kiaaina a ua kupaa no hoi na Home Rula eiwa ma ka aoao e kue ana i kana Vito. Ina i huli mai o Kale Aki me makou me nei ua holo aka ua kupaa aku no oia me na Repupalika."
Hoolauna ia mai o S.K. Pua. hope Kakauolelo o ka Hale e Senatoa Kalauokalani. Penei kekahi o ka Pua mau olelo:
Mamua a ko'u haiolelo ana aku e haawi mua aku ana au i ko'u aloha ia oukou e na Lede a me na Keonimana. aloha oukou.
"Ke aneane mai nei e pau na la hana o ka Ahaolelo. a ke makemake hui ia nei e holo ka bila Kalana. He bila kela e haawi mai ana i ka mana iloko o ka poho o ka lima o ka lehulehu. Na kakou ponoi no e koho na makai nui, na makai a me ka luna aupuni. Nana pono ia na hana aupuni. Maikai na alanui o kakou. a aole hoi e like me keia manawa o kakou ka noho iloko o ka lepo a me ka pohopoho a o ke alanui o ka poe waiwai ke hana ia a maikai. He mea keia na kakou e ike maka nei. Makemake kakou e hana ia ka hana kaulike a aole hoi ka haawi ia o na pomaikai i ka poe waiwai a nele kakou.
Ke ae wale nei na Lunamakaainana o ka aoao Home Rula e alakai hewa ia e na Repupalika. Aole o lakou hooholo i na kanawai e pomaikai ai ka lahui He mea pono e noi aku kakou e hooholo ia keia bila Kalana kekahi o na bila ano nui loa Imua o kakou."
Hoolauna mai o Kalauokalani ia Boyd. ua haiolelo mua mai oia ma ka olelo Beretania. e wehewehe mai ana i ke ano o ke Aupuni Amerika. he Aupuni kaulike. he aupuni i kukulu ia e na makaainana, a no na makaainana. O na pomaikai i hoomoakaka ia ma ka bila Kalana he mau mea ia i hana ia ma Amerika. e haawi ana i ka mana i na kanaka. Makemake nui makou e holo keia bila kanawai a nolaila ua lawe mai nei au he olelo hooholo, na kakou e hooholo i keia po, e noi ana i na Senatoa e hooholo koke ia keia bila i loaa ai ka pono kaulike i ka lehulehu Ua heluhelu mai oia i ka olelo hooholo ma ka olelo Beretania a me ka olelo Hawaii. Ninau ia i na ua ae ke anaina e lawe ia aku keia olelo hooholo e na komite imua o Hon Kaiue. ka Peresidena o ka Senate i ka hora 10 i ka Poaha e haawi i ko lakou ae ma ka hipahipa huro ana. Ua haawi ia he huro nui. a e lawe ia aku ana keia olelo hooholo imua o na Senatoa."
Hoolauna ia mai o Eluene Buki, ka mahele olelo o ka Aha Senate. Penei kekahi o kana mau olelo: "E o'u mau hoa makaainana Amerika, aloha oukou."
"E noho oe ilalo he muhee oe, he moo o-e, Kill the Snake." wahi a kekahi leo mai ke anaina mai.
Na keia mau olelo i hoopii ae i ko Eluene Buki inaina a ua kapa aku oia iaia he Repupalika, he palu kuha, he ai pilau. he hoohe wale, a pela aku. Ina oia he Keonimana e hele mai a luna o ka wahi ana o ku aua a kamailio pu he alo a he alo.
Ua kahea mai kekahi mea ia Kalauokalani o hoonoho ia Buki Hale oiai aole lakou i hele mai a hoolohe i na olelo ino. Na kela mea i hoopii hou ae i kona huhu a hoomaka hou e nuku. a i nuku wale ia no a hikii ka noho ana ilalo. Ua nuku aku oia i na Senatoa no ka ae wale e alakai hewa ia e na Repupalika ano ko lakou kakoo ole ia Kalauokalani, ka mea e hooikaika nui nei no ka pono o ka lehulehu. Olelo mai oia aole i hiki i kekahi kanaka ke olelo ae ua oi kona aloha aina mamua ona, no ka mea oia ka mea i ike i ka ehaeha no ka pono o ka lahui. oia ka mea i hoopaa ia ma Kawa, a moe i ka papahele huihui, a pela wale aku.
I keia manawa i hoolauna ia mai ai ke Elele Wilikoki, me na hulo ana he ekolu. Ku mai oia me kela ano kulana maalea no ona, a penei kekahi o kana mau olelo:
"Na Lede a me na Keonimana, aloha oukou.
Makemake au e hoike au ia oukou i ke ohohia nui ia o ko oukou Elele ma Wahinetona. Ua koho oukou iaia a ua lanakila iloko o na kue he nui a ka enemi. Aole i lawa ka manao huhu ona enemi ma Hawaii nei aka ua holo aku kekahi o lakou ma Amerika no ka hoao ana e hoonele i ko oukou Elele ina pomaikai malaila, aka ua lanakila mau kakou. Ua ikeia mai ola e na aoao Kalaiaina nui o Amerika.
He kue ole ka kana ana o ka hana a na Lunamakaainana o Amerika. Ua pau no ka nunui o na leo, a me na hoopaapaa i ka wa koho balota. A i ka manawa e kaa ai o ka lanakila i kekahi aoao wehe kekahi aoao i ka papale a kunou aku.
"Ua hoi mai au a hoololi i ka inoa o ka Home Rula, i ka Repupalika Home Rula. Ua hui pu au me na Demokarata a ninau i ko lakou manao. Olelo mai lakou e hui aku me na Repupalika oiai aia la lakou ka mana lawelawe aupuni i keia manawa, a ua hiki ole ia kakou ke kokua aku ia lakou oiai aole kakou i ae ia e koho balota no ka Peresidena o Amerika. Ua hui au me na Repupalika a ua a'o mai lakou ia'u e hana e like me ka mea i hana ia. Ua hui aku kakou me na Repupalika o Amerika a aole me na Repupalika hamopuna o Hawaii nei. He mau Repupalika a me na Demokarata hamopuna wale no keia. Aole i hiki aku ko lakou wahi ike mawaho aku o na poe ulehole.
"He aupuni kaulike o Amerika Nui ko
(Enana ma ka aoao 5.)
He Lawe Ola Weliweli.
Make o Muli Kanehoa i ka Pahi a ke Paniolo.
Ma ka Poaha o ka pule i hala i hou ae ai o Beni McShane ia Muli Kanehoa i ka pahi. Ua hana ia Keia hana i ka hora elua o ka auina la a i ka hora eono oia ahiahi ua kii ia mai e lawe ia aku ka hanu ola o Kanehoa.
He Paniolo keia McShane. a ke nana aku i kona ano a me kana mau olelo aole hiki ia oe ke ike pehea la oia i hoao ai e lawelawe i keia hana puuwai eleele. He oluolu kana mau kamailio ana a he oluolu pu no hoi me kona helehelena ke nana aku, eia ka o na muliwai lana malie oia na muliwai hohonu loa.
O ke kumu o keia hou-pahi oia no keia. Aole he hele o keia paniolo i ka hana. he kakaikahi loa kona wa hele i ka hana. Na kana wahine a me keia Kanehoa e imi ko lakou ola. E hoouluhua mau ana keia paniolo i kana wahine i dala nana, a i ka manawa e loaa ai iaia keia dala i ke kiko-hua a me na mea waiwai ole. Aole makemake o ka wahine e hoolilo wale ia kana dala i imi ai me kona kino wahine no keia mau mea waiwai ole. oiai o ko lakou wahi ole no ia. Makemake ola e lilo i ka ai me ka i'a a me na mea e pono ai keia noho ana. Kamailio mau oia i keia wahi paniolo, aka i ka wa no e loaa ai o ke dala ua pau aku la no i ke kiko-hua, a me na mea waiwai ole. Nolaila, ua hooholo kana wahine e hoonele iaia a me kona mau makemake waiwai ole. I ke kakahiaka Poaha ua hele ua wahi paniolo nei i ke kaona a hoi mai ua ano kahiohio. Komo aku oia iloko a e noho ana kana wahine. Noi aku oia i dala. hoole mai kana wahine. Nui kona huhu a hoomaka oia e aumeume me kana wahine.
Ua hihia ka wawae o kana wahine i kekahi mea a hina oia i lalo, mawaena o ka moe me ka pahu. I kona hina ana, ua lohe mai kona kaikunane a makuakane no hoi, oiai na keia kaikunane: malama keia wahine a hiki i kona mare ana i keia wahi paniolo hou-pahi. Holo wikiwiki mai oia iluna a lele aku nei e uao i kela haunaele. Nui loa ka inaina o keia paniolo no kona hele mai e ku mawaena o laua a huki koke oia i kana pahi a hou aku me ke aloha ole ma na helehelena o Kanehoa. He eha paha puka, a ma ke kahi o keia mau puka na moku pu kekahi aakoko ma ka a'i a oia ke mea nana i lawe koke i kona ola. Hele a wai ke koko a hoao oia e holo i ka hale o na makamaka e noho kokoke mai ana a komo oia i loko haule iluna o ka papahele a moe malie. I ka wa a keia paniolo i huki ae ai i kana pahi ua kahea mai la o Polly kona kaikuahine e nana pono he pahi ka Beni, aka mamua o ka loaa ana o ka wa e hookaawale ai iaia iho ua loaa mai oia i na hauna pahi weliweli a ke aloha ole, a eia oia ke ku nei imua o ka Mea Mana Loa e hoike ana i na Kalaima weliweli o keia ao.
Ua holo mai na makamaka kokoke a ike i kea mea weliweli. Ua holo hou aku kekahi o lakou no ko lakou mau home me ka maka'u. Na kekahi o lakou i kelepona i ke kauka a he manawa loihi keia kali ana. ua puhi ia i ka paka kekahi o na puka i paa ke koko aka aole i ike ia ka puka ma kona ai ka puka hoi nana i lawe aku i ka wai o ke ola a hoopuanuanu iho i kona kino mehana. Hiki mai ke kauka a nana hoouna koke la ke kaa o ka hale-wai a lawe ia aku o Kanehoa i ka hale-ma'i. I ka hora eono oia la no ua hanu ae la oia i kona hanu hope loa. Ua hoolewa ia oia e kona ohana, a ma ka olelo mai a ka poe i ike i kona hoolewa he poe maikai wale no ka poe i ukali aku i kona kino wailua
Na Mrs. Peabody. kona kaikuahine i hooponopono kona hoolewa a waiho aku la iaia ma kona wahi moe mauloa.
Eia keia wahi paniolo i ka hale-wai e kali nei no kona hookolokolo ia no keia hana lima koko ana. He wahi paniolo poupou wale no oia, he uuku no kona wahi kino, a ke nana aku he oluolu, kona wahi helehelena. Ua hiki no ia oe ke ike aku he paniolo oia. He oluolu a waipahe kana mau olelo, a i na i olelo mai kekahi mea ia'u he puuwai eleele ko kela paniolo ua hiki loa ia'u ke kapa aku iaia he hoopunipuni, eia ka ola kona ano. He lei mau oia i keia pahi ma kona a'i a ke nana aku oe e manao ana oe he kaula uwaki keia ana e lei mai nei eia ka he pahi lawe ola. Ua kaulana ke paniolo i ka hou pahi. a eia hou no keia paniolo hou pahi.
O Polly McShane, kana wahine, he oiwi oia. He wahine oluolu a akahai ma ka noho ana. He like i kona mau hoaloha a he hookipa no hoi. Ala ma ka Halepupule kana hana, o ka malama ana ia lakou a me ka hoomaemae ana hoi i ko lakou noho ana. He wahi loaa uuku wale no kana, he kanakolu no paha wahi dala o ka mahina, a me keia mau wahi konikoni uuku oia o hoolawa ai i ko lakou noho ana. Kue nui loa oia i ka uhauha o kana kane i ko lakou wahi ola ma na mea waiwai ole. I na e pau ae ana e noho ana iloko o ka nele a me ka pololi.
O keia Kanehoa. he hapa haole oia. He kaikunane oia no keia Polly. He hookahi makuahine a he elua makuakane. Na keia Kanehoa me kana wahine male i malama o Polly McShane mai kona wa opio mai a hiki i kona male ana i keia wahi paniolo hou pahi. Ua noho pu lakou ma Maui a hiki i ka make ana o ka wahine a Kanehoa. Mahope hoi like mai no lakou a noho pu i Honolulu nei.
Ua olelo ae kekahi nupepa Olelo Beretania ua loaa pono aku o Kanehoa me Polly i keia paniolo oia kona mea i hou ai i ka pahi. He mau olelo wahahee ia, a ole i nana pono ia wahi haole kakau nupepa a loaa ka oiaio a oia kana e hoike aku ai i ka lehulehu.
Mahalo makou i ka nui ole o na Hawaii i hana i na hana puuwai eleele o keia ano. Minamina ke ola makamae oia kanaka i lawe ia ae e ka lima koko o kela paniolo.
Ma'i Hepera ma Lihue.
Loaa kekahi Porto Riko i keia Ma'i.
Loaa mai ka lono maluna o ka Moku-ahi Mikahala ua loaa kekahi Porto Rico i ka ma'i hepera (small pox) ma Lihue, Kauai. a eia oia ke hoomalu ia nei. Ua loaa mai keia lono mai a Coney mai ka makai nui o Kauai, a ua hoouna pololei ia i ka Papa Ola. Ua noonoo keia papa no keia mea ano nui. Na Kauka Goodhue a me Kauka Watt i nana a hoola mai he ma'i Hepera keia. Ke hoomalu la nei kahi i noho ai kela Porto Rico, ma ka hoao nui ia e laha ole keia ma'i.
E hoouna koke ia aku ana na mea hana a ke kauka no keia ma'i maluna o ka moku mua loa e haalele ana ia Honolulu nei. E kauoha pu ia aku ana ka Makai Nui Coney e nana pono loa i na wahi i hoomalu ia, a aole e ae wale ia na poe o kahi i loaa ole keia ma'i e huikau me keia poe a hoi aku no ko lakou mau home.
Noonoo ka Papa Ola no ka Puhipuhi ana i na leka mai Kauai mai a na hooholo lakou e nana pono loa ia keia hana e puhipuhi pu la ana no kanaka o na wahi kokoke i keia ma'i mamua o ko lakou ae ana ia e hele mao a maanei.
Aole e hoouna ia aku ana na kauka mai Honolulu nei aku oiai ua hilinai nui ka Papa Ola. i ka ike o Kauka Goodhue a me Kauka Watt. a ua manao lakou ua pololei ka laua hoike a ua hiki no hoi ia laua ke lawelawe i ka hana.
Noonoo ia ke O ana i na kanaka o Kauai i O ole ia oiai he mea keia e hoopakele ana mai kela ma'i mai. A oiai eia no ke kanawai O ke ku nei ua kauoha ia aku nei e O la na paahana o na Mahiko a me na kanaka e ae i O ole ia.
He mea hou kaumaha keia no na poe e noho ana ma Kauai a me na poe he mau ohana ko lakou malaila. Pehea la i loaa ai keia ma'i i na Porto Rico oiai, kekahi keia o na poe mua loa i lawe ia mai ai a ua loihi ka noho ana ma ka aina nei? Ke manaolana nei makou e pakele mai ana na ola makamae ma ia Aina.
Make o Keoki Q. Pukuniahi.
I Hawaii Nei Oia no na Hana o na Mamona.
E HOOUNA IA ANA KONA KINO I KOKO PAAKAI
MAI MONTEREY AKU.
Monterey, Kaleponi, Aperila 12. - Ua haalele mai i keia ola ana o Keoki Pukuniahi, kekahi o na Alakai o na Mamona, mahope o ka moe ana i ka ma'i no kekahi mau pule. Ua maopopo loa kona make no kekahi mau la i hala, a ua kahea ia kona mau ohana a pau e akoakoa mai. Ilaila lakou a pau i kona wa i hanu ai i kona hanu hope loa. Ua "la loa" ia kona kino make a e hoouna ia ana i Kapalakiko a mai laila aku e lawe loa ia ai no kona Home ma Loko Paakai. Ka wahi e malamaia ia ai kona hoolewa.
I ka la 11 o keia mahina ua loaa iaia ka moe oluolu no kekahi mau hora loihi a ua manao ia e loaa iki ana iaia ka oluolu. Aka, ua ike kona kauka, Dr. Clift ua kokoke mai ka wa e hanu ai oia i kona hanu hope. Kekahi mea i hiki-wawe loa ai kona make ola no kona ano elemakule a nawaliwali.
Ma kona make ana ua lawe ia aku kekahi o na kakoo ikaika loa o ka Hale pule Mamona. He Mamona oia mai kona wa kamalii mai, a oia ka mea nana i hoomaka na hana o keia hoomana ma Hawaii nei. Ua kukulu oia i na hana ma Hawaii nei i ka makahiki 1850 he kanalima-kumamakahi makahiki i hala ae nei. Iloko o Dekemaba o ka makahiki i hala ua holo mai oia, kana wahine a me na keiki e hoomanao i ka piha ana o ke kanalima makahiki o ke ku ana o keia hoomana ma Hawaii nei mai ka manawa ana i hookumu ai. Ua malamala he mau halawai nui ma Honolulu nei, no ka hookipa ana a me ka lohe ana i na olelo paipai mai iaia mai. Ua hele oia i keia mau halawai a pau. e hoeueu ana i na hoahanau o kona Ekalesia. Ua noho oia me Aberhama Fernandez oiai ola ma Honolulu nei. Ua hoohala oia i kekahi mau la ma Maui, kahi i hana ia ai o kekahi o kana mau hana mua loa ma Hawaii nei Ua aloha hui ia oia e na poe a pau i ike i kona ano a me kana mau hana.
Ua manao wale ia no, o kela huakai ana i Hawaii nei kekahi o na kumu nana i lawe koke aku i kona ola. Ua noe noo nui loa oia no na hana ana e hana ai maanei, a aole oia wale aka o ka au ana mai i ka moana me kona kino elemakule. Ua hoomaka kona ma'i ma hope koke iho no o kona hoi ana aku mai nei. a aole oia i oluolu hou a hiki i kona haalele ana mai i keia ao.
I kona wa i Hawaii nei ua kahaha loa kona manao i ka make nui o na kanaka Hawaii. I kona holo mua ana mai ua piha ka aina i na kanaka Hawaii kino oolea me na wahine nunui. aka i keia holo hou ana mai nei ua emi ino ka lahui. a na huikau me na hana lapuwale a na aupuni e ae. Ua makemake nui oia e hookaawale ia na Hawaii ma kekahi wahi e hiki ai ia lakou ke noho o lakou wale no, i ike ole i na hana pono ole o na Aina e, a huikau ole me lakou ma na mea e make ai lakou. Ua manao oia i na e noho na oiwi o lakou wale no ma kekahi wahi e ulu hou no a laupai na Hawaii. Ua makemake nui oia e hooikaika na Mamona ma keia hana. Malia paha ua pololei kana mau olelo oiai oia kae ike i na kanaka o ka makahiki 1850 me ko lakou mau kino ikaika a me na kanaka haikea o keia makahiki.
Ina oia i ola loihi me nei ua lilo ola ka Peresidena Nui o na Mamona ma Loko Paakai a me na wahi e ae a pau i laha keia hoomana. Ua koho ia ola ka mea e nee aku maluna o keia noho mahope o ka Peresidena Lorenzo Snow o keia manawa.
Manaoia e malama ana na Halepule Mamona a pau o Hawaii nei i halawai hoomanao nona.
Kekahi o na haole kamaaina loa ma Honolulu nei oia no o Ben Burns, kahi haole i holo nua mai ai me ka hui kuai laau Kikapu. Ua hoi aku oia no Amerika maluna o ka Moku Mohigan.
E ukali ia ana ka Moiwahine Liliuokalani e kekahi mau wahine holo lio mai kona home noho ma ke Alanui Beretania a hiki i Waikiki hookahi pule ma ka la apopo aku. He holo ana lakou me na pa'u holo Ho o ka wa kahiko. He luau ke hoomakaukau ia ana no lakou i ke kakou hiki ana ma Waikiki.
KEIA WAHI BIBI KEIKI OIA NO KA NUPEPA BULETINA. KEIA WAHI KAO OIA NO KA NUPEPA REPUPALIKA. KE HOOMALIMALI NEI LAUA I KA HOME RULA I LOAA MAI NA HANA O KA AHAOLELO IA MAUA. EIA IHO KA HOME RULA KE HOOHAKAKA ALA IA LAUA OWAI KA MEA IKAIKA I KA OUKOU IKE IHO? KE OLELO NEI LAUA HE MAU AIKANE EIA NAE HE HULUMANU.