Ka Nupepa Kuokoa, Volume XXXIX, Number 10, 8 Malaki 1901 — PALAPALA A KE KIAAINA I KA AHAOLELO [ARTICLE]

PALAPALA A KE KIAAINA I KA AHAOLELO

(Hoomauia mai kela Pule mai.)

Ua kauoha hoi ke kanawai Teritori ma kona kau mua e akoakoa ai mahope o ka pau ana o ka helu kanaka a akaka ka heluna, e hoonohonoho hou al i ka nui o na hoa helu kanaka a me ka Hale Luna Makaainana ma ke kahua o na helu kanaka o na kupa o ka Teritori maloko o ua mau apana pakahi la. Eia hoi ka Mana Hooko ke kakau kukai leta nei me ka Luna Nui 0 ka Buro Helu Kanaka ma na mea e pili ana ia nea, a ua hooia ia mai ia i ii ana ma ka \va kupo'o mua e akt a ai. ka \va e loaa mai ai oia e ho( ;nakaa!a ia mai ana no e ka Ma; i.ooko a i ka Haie Ahaolelo. Mamua o ka lilo ana he mea mana o ke Kanawai Teritori ua kauoha aku hoi ka Luna Nana Hale Leta ma Honolulu i na luna hale ieta o keia mau mokupuni e holhoi mai i na pooleta Hawali ma ko lakou waiho ana ma ka la 14 o lune i ka Oihana Hale Leta ma Wasinetona, he kauoha hoi i hooko nui ia. O keia mau pooleta na na Luna Hale Leta ponoi no ia ma na wahi a pau, oiai o ka mea i maa mau i ka oihana leta oia no ke kauoha ia o na 1 luna leta o ka Repuballka o Hawali e uku ponoi mai no na leta ana e paa ana, mawaho aku o Honolulu, no na | hana o ko kela ame keia hale leta, a i, mea kuai no hoi na lakou i ka poe kakau lfeta no ko lakou helu ponoi iho. He mair helu kekahi o keia poe luna leta i noi aku i ka Oihana Hale Leta ma Wasinetona e hoihoi mai i na pooleta, a i 01e,.i ke kumukuai paha, ma ke dala a pooleta Arnerika paha. Ua hoole ia hoi ia ihau nonoi a ua kuhikuhiia mai hoi ia poe e nana mai i ke Aupuni Teritori, oiai he elua a ekolu wale no o keia poe i hoouna mai .i ko lakou koi ia'u, e paipai aku no hoi au 1 ka Ahaolelo e ha'i aku i ua poe luna leta ia e hoouna mai i ka lakou mau hoike i hoohiki ia o ka nui o ko lakou mau poho ma keia mea, a mamuli oia mea e hookomo iho i haawina ma ka bila haawina no ka uku ana ia lakou. Malalo o ka haawina a ka Aha Kuka o ke Aupuni no na lilo o ka Hoikeike Hawaii ma ka Hoikeike ma Parisa, ua hookohula o Mr. Wm. G. Irwin he Komisina e lawe a malama hoi i ua hana la, a mahope mai hoi ua h,ookohii ia o Mr. Alfred Houle. Kanikela Nui no Hawaii mamua ma Parisa, he Kokua Komisina. No ka laulaha ana hoi o ka mali ahulau bubonica ma Honolulu nei, i ke kau makahiki i hala aku i akeakea ano nui mai i ka hoomakaukau ana o na mea hoikeike, a mamuli hoi o na rula e hookapu ana, i hoololohi ia ai a aneane maoli hoi e haule pu ka hana. Mai keia mau mu ae 1 aneane loa ai e hiki ole ke hoonohonoho ia ka hoike e hiki ai ke ku a ke nana ia e ke jure no na makana. Aka me keia mau hoololoiahili ua lilo no he mea nana nui ia na hoikeike. ka oi aku nae na mea hoikeike ana i ka hana. hoonaauao ma na kula aupuni ame ke kula Kamehameha. Ua uoaa mai hoi i ka Oihana Hoonaauao kekahi makana kiekie no na a'o kula hookumu; a ua loaa hoi he' makana gula i ka Hui o na Mahi Hawaii no na hoikeike ko-paa Hawaii. Ua haawiia mai hoi ia Komiaina Irwin ke kea hoohanohano o ka Chevalier o ka Puali Hanohano, he makana hoohanohano no ko ka Teritori Hawaii komo pu ana aku ma ua Hoikeike la. Ke kono akil nei au e hoonui ia ae ka haawina no Kapiolani Paka. Ua lilo hoi keia wahi iuakaha he wahi kupono'loa no ka poe o ke kulanakauhale o Honolulu e hoonanea ai. He nui no na mea i hana ia me na haawina i na makahiki i hala, aka, he nui loa aku no na hana i koe e hana ia. Aole hoi e hiki i ke kahua heihei ke ae ia e hoolilo nui i kekahi hapa mahuahua o ka Paka no ka wa palena ole. O ka hoohemo ia ana ae o ia wahi o ka Paka kekahi mea e loaa ai kekahi pakui mahuahua o ka Paka ponoi, e komo ai i na hooponopono maiau ana ame ke dala i kulike ai hoi me na helehelena e ae e hoopuni ana ia wahi. He makaala nui hoi i na hoonani ana i ka helehelena ka aina kekahi mea nui i manaola. O ke ano oia i mea akamai hou aku a he mau lilo nui hou aku. Ua hoike mai ke Komisina i ke kupono e hoonui ia na hoolilo, no na pono wal kekahi o na mea i mānao ia.

Ua hoomakaukau hl ka Ahaolelo o | ! 1898 no ka hookohu ana i kekahl Ko-Ī 1 | misina o ekolu poe e nana hoi 1 ke ,< ano o ka hana auhau e hoike aku i ke kau mahope aku, ua hookohu ia hoi o Mr. "Wm. R. Castle o Honolulu, o Mr. ; Henry P„ Baldwin o Maui, a o Mr. Alexander G. M. Robertson o Honolulu 1 ma keia Komisina. He mahuahua hoi na hana hoomakaukau 1 hana ia, aka, no ka haule o ke kau mau i ka 1900 i hui pu ia hoi me ka n6ho ana loihi maopopo ole o ka wa o ka Ahaolelo e akoakoa ai, ka mea i alakal e hoki loa i ka hana a ke Komisina. Mamua pono iho o ke koho balota ana ma ke koho hope loa hoi 1 ka Novemaba hope i hala, | ua hooholo hoi o Mr. Baldwln ame Mr. j Robertson e lilo 1 mau moho holo ba-' lota no ka Ahaolelo, e waiho i ke Ko- j misina. E paipai aku ana hoi au e hana ia' kekahi hana e ka Ahaolelo e hoakaka ai no ka hookohu ana o kekahi mau Komiaina no na Palapala Hoolilo no ka Teritori ma na wahi e aku o ka honua, e hoololi ana i na kanawai o ka Papa Ola, e ae ana hol i ka Peresidena e uku ia, e hoololi ana i ke kanawai aeahaukae e huipuia hoi ka aeahaukae, l ka poe a pau e hookele ana i kekahi hana kue kanawai, e kukulu ana hoi i ■ na palena pauahi hoi o ke taona o Hilo, j a e hooakea aku i na palena pauahi o Honolulu, e hoopau ana i na kanawai e hookoe ana i na apana o na ululaau e

moe like ala me na alanui hou i ka nahele, e hoololi ana i ke kanawai Koa, a e hookumu ana i ke Keena Koa o Akukana Generala, e hoonui ana i ka papa helu o na mea i hookuuia mai ka hoomalu ana, e koi ana hoj i na palapala ae kukulu hale maloko o kekahi mau palena o Honolulu ame Hilo a malia paha o kekahi mau taona e aku e hooholo ia e kekahi luna: o ka Papa Ola e pili ana i ke kulana ola kino maikai o ka aina ame ko ke ano e i kukulu ia ai o ka hale, e hana ia i kanawai e hoakaka ana no ke koho ana i |Elele no ka Ahaolelo Nui o Amerika, e ihoololi ana i ke kanawai hoopaa i kekahi mea e kono ana i kekahi mea hoo- j j)ii e hooia i kona haawi ana ame kona manao io maikai, e hookaupalena ana i ke kuai ame ka hoohana i ka opiuma, e hooponopono ana i ke kuai waiona, hoomaiu ana hoi i ka pono o ka TeritoH mai ka hoopae ana mai o kekahi . poe i ioohia i na ma'i lele, a e hooko aku i na manao o ka Loio Kuhina e piii ; ana i ke kulana ame ka hoopai ana o ; na hewa ame ka mana hookolokolo o ka Lunakanawai Apana ma na hihia j! karaima, ka malama ana o ka aiia- r mahu ame ka pauela, ame Mokuna 56 o na Kanawai Karaima. P Ke kono aku nei no hoi e hanaji ia kekahi kanawai no ka hoomalu ana ■ j a hooulu ana t na i'a Hawail i mea ai. I, E waiho mai ana au i kekahi pakui pokole o na haawirfa i manaoia iloko o ( kekahi mau la pokole. ( Ua hoomakaukauia hoi na hoike e , noi ana i na haawina mai na keena oihana ame na buro o kela ame keia I ano, me na hoike makahiki pu kekahi I 0 na oihana, a e waihoia ana mai no | ko oukou kokua iho. Ke paipai aku nei au i ko olu kou kaana ana ' ia lakou oiai e h£uiwi ana hoi i na olelo | hoakaka moakaka o ka hana ana o na ' mea a pau e pili ana i ka hooko ame . ka hookolokolo ana. Iloko o ka»makahiki hope i haia aku ua koi ia aku ka lahui Hawaii e kanikau he elua manawa no ka make o na lala o na pua alii aumoku hope loa; 1 oia hoi ka Moiwahine Kanemake Ka- 1 pioiani, ke Aliiwahine Kanemake a ka > Moi Kalakaua i make, a o ke Kama- j' liiwahine Kiekie Kaiulani, kaikama-:' hine hoi a ka Mea Kiekie ke Aliiwa-' hine Likelike i make, ame ka Hon. Archibald S. Cleghorn. Ua haawi ia hoi na hoolewa aupuni j ! 1 na kino o keia mau alii i aiohb. nui! ia. a o na kanikau hoi no laua'iwa-; ena o na' mea a pau he akea a he ' oiaio. ' Ua hoala ia mai hoi ka manao aloha , kukonukonu o ka lahui ma ka make , ana o ke Kamalii Kaiulanl. Kona v/ahine ui ame kona ulumahiehie, konaV moolelo i piha i na ano kohu kaao o' kona mau la pokole o ke ola ana i hui ( pu ia hoi me na ouli o na haawina j kelakela pili kulana aupuni ma kona ;, kuiana oia ka hooiiina o ka noho kala- i! unu o Hawaii, ame ka haule pu ana oia mau ouli me kona hewa ole, koha koa ! ( e lawe ana i kona kulana hou amē ka .. pohlhihi o ia loii ana, ame ka naauao a i akahele o kona apo ana i na loina o j. na loli ana o kona kulana me ke au-J ptmi ame ka lehulehu, na mea haawi; mai iaia i na manao aloha lehulehu a j riie na manao pumehana a maikai nona ■ iwaena o na mea a pau. Kona make i emoole ana i hiki mai i ka manawa ana i hoike ai i kona oikelakela maiuna -o kona mau po pilikia, ame kona hoololi ana ae mai ia kiekie a ka aluna haahaa iho o ka noho ana, me ka hoomaopopo iho aia no imua ona na haawina kiekie a mea maikai e ola aku ai, a ua hoomaka mii hoi ka lehulehu e mahalo nui i kona mau loina ano hanohano, he mau mea ku maoli no i ke aloha a he mea no hoi e hapai ai iaia e hoomanao mau ia me na manao oiuolu nona ame kona mau la e ola ana ame kona mau ano maikai mapii hoi. Ma ka hookumu ana i na hana kanawai kuloko no Hawaii nei ma kona loli kaiaiaina ana ae, ke ku nei oukou ma ke kulana kiekie loa imua o na hanauna ano a ma keia hope aku, a he kulana paha me na haawina koikoi ike nui ole ia. O na la i hala ame kona mau moolelo o ka lanakila ame na haulehia hoi ua hiki oie ke hoololi ia. Ua hiki iai oukou ke ui ae ia mea i mau a'oha hoi, aka, aia ka oukou hana no mamua aku. Ua hiki ole loa maoli hoi ia oukou ke 'nele ma ka oukou hana kanawai i ka w'iaiho iho i 'na hana alakal koikoi no keia mua aku. Aia hoi ia oukou na mana e hookumu ai i na hana e waiwai a e pono al. I ka manawa o na kanaka o na makahiki o keia mua aku e kamailio ai no na hana o ka ahaolelo mua o ka Teritori o Hawaii, ka ahaolelo mua hoi o keia keneturia iwakalua, ka lakou olelo hooholo hoi, oia no ke kukuluia maluna o ke kahua o ka oukou hooiala ana ano, (Kakauinoaia) SANFORD B. DOLE. Hale Oihana Hooko, Feb. 20, 1901.